SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
64
НАСИРОВ
АБДУРАХИМ
Мустақил
тадқиқотчи
,
ЎзД
Ж
ТУ
Фразеологик
бирликлар
ва
провербиал
фразеологизмларга
хос
белгилар
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
француз
,
ўзбек
ва
рус
тилларидаги
фразеологик
бирликлар
ҳамда
провербиал
фразеологизмларга
хос
бўлган
белгилар
ва
ўзига
хос
хусусиятлар
тўғрисида
турли
олимлар
томонидан
берилган
таърифлар
ва
уларга
нисбатан
муаллиф
муносабати
ёритилган
.
Тадқиқотимиз
доирасидаги
хулосага
кўра
фразелогогик
бирликларга
хос
бўлган
белгилар
провербиал
фразеологизмларга
ҳам
тааллуқлидир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
фразеологик
бирликлар
,
провербиал
фразеологизмлар
,
белгилар
,
ўзига
хос
хусусиятлар
,
турғунлик
,
ҳар
бир
компоненти
алоҳида
-
алоҳида
қайд
этилганлик
,
киши
онгида
тайёр
ҳолда
намоён
бўлиши
,
семантик
яхлитлик
,
экспрессив
-
эмоцианаллик
,
ифодалилик
,
мажозийлик
.
Аннотация
.
В
данной
статье
речь
идёт
о
фразеологических
единицах
(
Ф
Е
)
и
о
провербиальных
фразеологизмах
(
ПФ
)
французского
,
узбекского
и
русского
языков
,
об
их
символах
и
особенностях
.
Автор
выражает
свою
точку
по
поводу
их
определения
разными
лингвистами
.
По
результатам
наших
исследований
символы
и
особенности
принадлежащие
фразеологизмам
,
касаются
также
и
провербиальных
фразеологизмов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
фразеологические
единицы
,
провербиальные
фразеологизмы
,
признаки
,
характерные
особенности
,
устойчивость
,
раздельнооформленность
,
воспроизводимость
,
семантически
неделимость
,
экспрессивная
эмоциональность
,
образность
,
переносное
значение
.
Abstract
.
This article discusses about phraseological units (FU) and the proverbial
phraseologisms (PF) in the French, Russian and Uzbek languages, their symbols and
features, as well as the definitions of the various linguists and the personal opinion of the
author for each determination. According to the results of our studies symbols and
features belonging to the phraseology, is also applied to the proverbial phraseology.
Keywords and expressions:
р
hraseological units, proverbial idioms, features,
characteristics of stability,
separately structuredness,
reproducibility, semantically
indivisible, expressive emotion , imagery, figurative meaning.
Лингвистикада
фразеологиянинг
моҳияти
ҳар
доим
баҳсли
масаладир
.
Тилшунослар
фразеологизмларнинг
хусусиятларини
аниқлаш
,
уларнинг
ҳажми
ва
чегарасини
топиш
учун
ҳаракат
қилишади
.
Бизнинг
“
олдиндан
айта
олиш
қобилиятимиз
”
бирликларни
реконструкция
қилишда
типологик
тадқиқотлардан
кўмак
олади
,
деб
ёзган
эди
Р
.
Якобсон
1
.
Шунинг
учун
уч
1
Якобсон
Р
.
Типологические
исследования
и
их
вклад
в
сравнител
ь
но
-
историческое
языкознание
.//
Новое
в
лингвистике
.
В
ып
. III. –
М
., 1963. –
С
. 95–105.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
65
тилдаги
фразеологик
бирликларни
қиёслашда
турли
тизимларга
мансуб
тилларга
хос
тадқиқотларни
ҳар
томонлама
чуқур
ўрганиб
,
муаммоларни
кенг
диапазонда
ёритиб
бериш
орқали
таҳлилларни
амалга
оширишни
режалаштирдик
.
Фразеология
назариясида
салмоқли
ижобий
силжишлар
бўлаётганлигига
қарамасдан
,
тадқиқотларда
илмий
ва
амалий
жиҳатдан
кўтарилаётган
масалалардан
маълумки
,
муаммолар
ҳанузгача
ўзининг
тўлиқ
ечимини
топмаётир
.
Масалан
: “
Турғун
сўзлар
комплекси
”
фразеологизмнинг
ўр
-
ганиш
объекти
ҳисобланса
-
да
,
лекин
тилшунослар
уларнинг
моҳияти
хусусида
бир
хил
фикрда
эмас
.
Фразеологик
бирикмаларга
мукаммал
таъ
-
рифнинг
маълум
даражада
мавжуд
эмаслиги
ҳам
,
бугунги
кунгача
олимлар
ўртасида
баҳсли
мунозарани
келтириб
чиқаради
.
Фразеологик
бирликларнинг
белгилари
ва
мезонлари
тўғрисида
ҳам
турлича
талқин
ва
таърифлар
мавжуд
.
Фразеологик
бирликлар
(
ФБ
)
ва
провербиал
фразеологизмлар
(
ПФ
)
нинг
белгилари
:
турғунлик
,
ҳар
бир
компоненти
алоҳида
-
алоҳида
қайд
этилганлик
,
киши
онгида
қайта
инъикос
этиши
,
семантик
туташлик
,
экспрессивлик
-
эмоционаллик
,
ифодалилик
,
кўч
-
ма
маънолилик
кабилардир
.
Шу
белгилар
натижасида
ФБлар
ва
ПФлар
бошқа
бирликлардан
фарқланади
.
Ушбу
қайд
этилган
белгилар
юзасидан
олимларнинг
фикр
ва
мулоҳазаларига
эътибор
берайлик
.
Ш
.
Балли
фразеологизмнинг
асосий
белгиси
унинг
ўрнини
ушбу
ибо
-
ранинг
маъносига
тўғри
келадиган
сўз
билан
алмаштириш
мумкин
ёки
мумкин
эмаслигида
деб
ҳисоблайди
ва
идентификатор
терминини
иш
-
латади
1
.
Б
.
А
.
Лариннинг
фикрича
,
асосий
белги
бу
–
сўз
бирикмалари
ало
-
ҳида
маъноларининг
таркибидаги
маъноси
олдида
кўринмаслигидир
2
.
А
.
А
.
Реформатскийнинг
мулоҳазасига
кўра
,
ФБлардаги
асосий
белги
уларни
сўзма
-
сўз
бошқа
тилга
таржима
қилиб
бўлмасликдир
3
.
А
.
И
.
Молотковнинг
фикрича
,
фразеологизмларда
категориал
белгилар
мажмуи
сўзга
нисбатан
анча
кўп
,
яъни
лексик
маъно
,
компонентлар
таркиби
ва
грамматик
категориядан
иборат
бўлади
4
.
ФБлар
белгиларига
ПФларни
қўшган
ҳолда
уларга
хос
бўлган
белгилар
қуйидагилар
:
1.
В
.
Л
.
Архангел
ь
скийнинг
фикрича
, “
Турғунлик
–
фразеологик
бирлик
-
ларнинг
эркин
эквивалентига
мос
бўлмаган
чегараланишлар
мажмуига
асосланади
”
5
.
1
Балли
Ш
.
Французская
стилистика
. –
М
., 1961. –
С
. 98–100.
2
Ларин
Б
.
А
.
Очерки
по
фразеологии
.
Уч
.
зап
.
Л
Г
У
.
Серия
филол
.
наук
. –
Л
., 1956.
№
24. –
С
. 202–224.
3
Реформатский
А
.
А
.
В
ведение
в
языкознание
. –
М
., 1967. –
С
. 127.
4
Молотков
А
.
И
.
Форма
фразеологизма
.
Проблемы
фразеологии
и
задачи
ее
изучения
в
высшей
и
средней
школе
. –
В
ологда
, 1967. –
С
. 178;
Реформатский
А
.
А
.
В
ведение
в
языкознание
. –
М
., 1967. –
С
. 127.
5
Архангел
ь
ский
В
.
Л
.
О
понятиях
устойчивой
фразы
и
типах
фраз
//
Проблемы
фразеологии
. –
М
., 1964. –
С
. 263.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
66
А
.
Г
.
Назарян
ушбу
белгини
структуравий
ва
ишлатилишига
кўра
турғунлик
турларига
ажратади
.
Структуравий
турғунлик
белгиси
ФБларнинг
лексик
,
грамматик
таркибининг
аниқлигидир
.
Француз
тили
фразеологизмлари
катта
ўзгарувчанликка
мойиллиги
,
тузилишидаги
элементларнинг
ўзгарувчанлиги
билан
характерланади
.
ФБларда
ишлатилиш
турғунлиги
,
асосан
,
унинг
тарихий
-
хронологик
омилига
алоҳида
эътибор
бериш
керак
деб
изоҳ
беради
,
яъни
ФБлар
маълум
бир
муддатни
ўташи
,
сўнгра
ишлатилиши
жиҳатидан
турғун
деб
ҳисобланиши
мумкин
бўлади
1
.
Лекин
А
.
Г
.
Назаряннинг
фикрича
,
ФБлардаги
турғунлик
белгиси
энг
асосий
белги
ҳисобланмайди
.
“
Фразеологик
бирликларнинг
турғунлиги
бу
,
энг
аввало
,
унинг
маъ
-
носида
ва
лексик
таркибининг
доимийлигидадир
.
Лексик
таркибининг
ўзгармаслиги
деганда
,
фразеологик
бирликлар
таркибига
мутлақо
аниқ
сўз
-
лар
киради
ҳамда
уларни
кўпайтириш
ёки
қисқартириш
мумкин
эмас
”, –
деган
фикрни
билдиради
С
.
Г
.
Г
аврин
2
.
Масалан
,
С
.
Г
.
Г
авриннинг
фикрини
тасдиқлаш
учун
қуйидаги
мисолларни
келтирамиз
. “Chercher un mouton
à
cinq pattes”, “
Анқонинг
уруғини
қидирмоқ
”, “
Искат
ь
то
что
не
су
щ
ествует
”.
А
.
В
.
Кунин
“
ФБларда
турғунлик
бу
–
фразеологик
даражаси
турли
хил
аспектларнинг
ўзгармаслик
ҳажмидир
”,
дейди
ва
у
турғунлик
белгиси
фразеологик
бирликларнинг
лексик
таркибида
,
ишлатилишида
,
семантикасида
,
морфологик
,
синтактик
тузилишида
мавжудлигини
шарҳлаб
беради
3
.
А
.
В
.
Кунин
фразеологик
турғунликни
қуйидаги
турларга
ажратади
: 1)
структурал
-
семантик
турғунлик
; 2)
семантик
турғунлик
; 3)
ФБлар
компонентларининг
турғунлиги
;
4)
синтактик
турғунлик
; 5)
ишлатилишидаги
турли
-
туманлик
.
Рус
тилидаги
“
Сем
пятниц
на
неделе
”
мақолини
“
Сем
ь
суббот
на
неделе
”
кўринишида
ишлатиш
мумкин
эмас
.
Шунингдек
,
“
После
дождичка
в
четверг
”
мақолини
“
После
дождичка
в
пятницу
”
ёки
“
После
снежка
в
четверг
”
шаклида
ёки
“
Медведь
на
ухо
наступил
”
мақолини
“
Лиса
,
лев
,
зайчик
на
ухо
наступил
”
кўринишида
ишлатиб
бўлмайди
,
чунки
уларга
хос
бўлган
турғунлик
бузилади
.
ФБлар
турғун
ҳисобланиб
,
ушбу
белги
уларда
асосий
белги
бўлса
-
да
,
уларни
оғзаки
нутқ
жараёнида
ёки
бадиий
матнларда
ишлатаётган
муал
-
лифлар
томонидан
турлича
,
окказионал
трансформацияланишлар
нати
-
жасида
улар
таркибида
ўзгаришлар
кузатилади
.
Агар
фразеологизмлар
бир
нечта
алоҳида
компонентлардан
ташкил
топган
бўлмаганида
,
маълум
бир
контекстда
уларни
трансформациялаш
,
яъни
таркибини
турлича
ўзгартириш
ҳақида
гап
бўлиши
ҳам
мумкин
бўлмасди
.
Одатда
,
трансформациялашда
қуйидаги
каби
ўзгартиришлар
кузатилади
:
Компонентлар
алмашиши
revenons
à
nos moutons
revenons
à
nos brebis, temps de chien – temps de
cochons,
эллипсис
ҳодисасида
маълум
бир
компонент
тушиб
қолдирилади
.
1
Назарян
А
.
Г
.
Фразеология
современного
французского
языка
. –
М
., 1987. –
С
. 237.
2
Г
аврин
С
.
Г
.
З
аметки
по
теории
фразеологии
//
Проблемы
устойчивости
и
вариантности
фразеологических
единиц
. –
Тула
, 1972.
№
2. –
С
. 128.
3
Кунин
А
.
В
.
Фразеология
современного
английского
языка
. –
М
., 1972. –
С
. 288.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
67
Exp
é
rience passe science – Exp
é
rience…. “
Табиб
,
табиб
эмас
,
бошидан
ўтган
табиб
”
ўрнига
кўпинча
“
Табиб
,
табиб
эмас
...”
шаклида
давоми
тушириб
қолдирилган
кўринишда
ишлатилади
.
Киритма
ҳодисаси
,
яъни
маълум
бир
ФБ
таркибига
қўшимча
компонент
киритилади
.
Бизнингча
,
турғунлик
бу
“
ибора
таркибидаги
сўзлар
бирикмасининг
ягона
ипга
тузилганлигидадир
.
Ушбу
белги
ФБлар
ва
ПФларнинг
таркибини
кенгайтириш
,
бойитиш
,
компонентларини
алмаштириш
имконини
беради
.
Турғунлик
белгиси
фразеологик
бирикмаларнинг
лексик
таркибида
,
ишла
-
тилишида
,
маъносида
,
морфологик
тузилишида
учрайди
.
2.
Кўчма
маънога
эга
бўлиши
.
Француз
фразеологи
Ален
Рей
кўчма
маънодаги
барча
турғун
бирик
-
маларни
“Phras
é
ologie”
деб
номлайди
ва
уларни
оддий
турғун
бирикма
сифатида
эмас
,
балки
система
шаклида
ўрганилиши
лозимлигини
таъкидлаб
,
уларга
метафорик
сўзлар
эмас
,
балки
фақат
метафорик
сўз
бирикмалар
киради
,
компонентлари
кўчма
маъно
касб
этмаган
терминологик
бирликлар
фразеологизмлар
таркибига
кирмайди
,
деб
ҳисоблайди
1
.
Ушбу
белги
хусусида
А
.
Г
.
Назарян
алоҳида
тўхталиб
,
француз
тилидаги
фразеологик
бирликлар
хусусиятидан
келиб
чиққан
ҳолда
,
ФБларни
идио
-
малар
ва
унилатерал
фразеологизмларга
ажратади
.
Унинг
шарҳига
кўра
идиомалар
ФБлар
компонентларининг
икки
томонлама
,
тўлиқ
кўчма
маъ
-
нода
ишлатилиб
,
тўлиқ
семантик
қайта
маъно
олиши
натижасида
пайдо
бўлади
:
avoir des ressources pour parvenir
à
ses fins
–
натижасига
эътибор
бериш
ҳақидаги
идиома
.
Унилатерал
фразеологизмлар
эса
бир
томонлама
ёки
қисман
мажозий
маънода
қўлланади
,
яъни
ФБлар
таркибидаги
ком
-
понентларнинг
ҳеч
бўлмаганда
биттаси
ўз
маъносида
ишлатилади
2
.
Худди
шундай
ФБларни
Н
.
Н
.
Амосова
“
фразема
”,
А
.
В
.
Кунин
эса
“
Однолатерал
(
бир
томонлама
)
фразема
”
лар
деб
номлаган
.
Умуман
,
фразеологик
бирликлар
ва
хусусан
,
провербиал
фразео
-
логизмлар
ўз
таркибидаги
сўзларнинг
умумлашган
кўчма
маъноси
асосида
қурилган
бўлиб
,
улар
ифодалайдиган
маъно
заминида
метафорик
асос
ётади
.
Масалан
:
“Le fruit ne tombe jamais loin de l’arbre”
тарж
: “
Мева
дарахтдан
узоққа
тушмайди
”
ибораси
ўзбек
тилидаги
“
О
лма
,
олмани
кўриб
ранг
олади
”
ёки
“
О
насини
кўриб
қизини
ол
”
,
“
Қазисан
,
қартасан
аслинга
торта
-
сан
”,
“
Илоннинг
боласи
илон
,
чаённинг
боласи
чаён
”
иборасига
ҳамда
рус
тилидаги
“
Яблоко
от
яблони
недалеко
падает
”
муқобилларига
мос
келади
.
Мазкур
маъно
улар
таркибидаги
компонентларнинг
алоҳида
маъноларидан
эмас
,
балки
уларнинг
умуммаъноларидан
келиб
чиққан
ҳолда
юзага
келган
.
Кўчма
маънолик
белгиси
ПФларда
асосий
белгилардан
биридир
.
Нутқимизда
ишлатиладиган
кўчма
маънодаги
мақоллар
миқдори
тўғри
1
Rey
А
. Chantreau S. Le Robert. Dictionnaire des expressions et locutions. Le Robert. – Paris,
1997. Preface. –
Р
. 9.
2
Назарян
А
.
Г
.
Фразеология
современного
французского
языка
. –
М
., 1987. –
С
. 237.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
68
маънода
ишлатиладиган
мақоллар
миқдорига
нисбатан
кўпроқдир
.
Мажозий
маънода
ишлатилмаган
мақолларда
образлилик
ва
бўёқдорлик
етишмайди
.
В
.
Г
.
Г
акнинг
фикрича
,
ФБлар
учта
белгига
эга
:
улар
бирҳадли
эмаслиги
(
кўпкомпонентлик
),
муомалада
кўчма
маънода
ва
турғун
ҳолатда
ишла
-
тилиши
ва
юқоридаги
биронта
белгининг
ишлатилмаслиги
натижасида
ФБларнинг
бошқа
тил
бирлигига
айланиб
кетиши
1
.
“
Қ
айроқи
сўзлар
”
рисоласининг
муаллифлари
Ш
.
Шомақсудов
ва
С
.
Долимовларнинг
фикрича
,
мақолларнинг
барчаси
мажозий
маънода
ишлатилмайди
,
лекин
ибораларнинг
деярли
ҳаммаси
мажозий
маънода
ишлатилади
2
.
ФБлар
ва
ПФларда
мажозий
маънонинг
мавжуд
бўлиши
,
бизнингча
,
асосий
белги
ҳисобланади
.
Чунки
изланишимиз
мавзуси
ҳисобланмиш
“
Провербиал
фразеологизмлар
”,
яъни
мақол
,
матал
ва
уларга
шерик
ибо
-
ралардан
фақатгина
кўчма
маънодагилари
(
тўлиқ
ёки
қисман
)
провербиал
фразеологизмлар
ҳисобланади
,
шу
нуқтаи
назардан
ҳам
биз
учун
ушбу
белги
ФБлар
ва
ПФларинг
энг
асосий
белгиси
ҳисобланади
.
Масалан
,
француз
тилидаги
“La faim
é
pouse la soif”
нинг
сўзма
-
сўз
тар
-
жимаси
“
О
члик
–
чанқоқликка
уйланибди
”
мақоли
тамомила
кўчма
маънода
биронта
компоненти
ўз
маъносида
ишлатилмаган
,
ўзбек
ва
рус
тилларидаги
муқобиллари
ҳам
“
Тенг
тенги
билан
,
тезак
қопи
билан
”, “
Нищий
на
нищий
женится
”
мақолларида
ҳам
кўчма
маънолик
белгиси
мавжуд
.
Ушбу
кўчма
,
мажозий
маънодаги
мақоллар
айнан
шу
белги
туфайли
ҳам
,
бизнинг
фикрларимизга
кўра
,
провербиал
фразеологимлар
қаторига
киради
.
3.
Ҳар
бир
компоненти
алоҳида
-
алоҳида
қайд
этилганлик
белгиси
–
яъни
сўздан
устунлиги
,
у
ҳар
доим
компонентларнинг
фаоллигини
ва
нутқда
сўз
мақомини
акс
эттирувчидир
.
Улар
икки
ва
ундан
ортиқ
компонентлардан
иборат
ҳолда
шаклланган
бўлади
.
Алоҳида
таъкидлаш
лозимки
,
ФБлар
нечта
сўздан
ташкил
топган
бўлишидан
қатъи
назар
,
у
яхлит
,
ажралмас
маънони
англатади
.
Масалан
: “Une hirondelle ne fait pas le printemps”, “
Бир
қалдирғоч
билан
баҳор
бўлмас
”
ёки
муқобили
“
Ё
лғиз
отнинг
чанги
чиқмас
”, “Un peu de
fiel g
â
te de miel”, “
Ложка
дегтя
в
бочке
меда
”, ”
Бир
тиррақи
бузоқ
бутун
подани
бузар
”, “Qui s
è
me dru, r
é
colte menu”, “
Г
устой
посев
-
редкий
урожай
”, “
Нима
эксанг
,
шуни
ўрасан
”
каби
фразеологик
бирликлар
компонентлари
алоҳида
-
алоҳида
қайд
этилган
бўлса
-
да
,
семантик
яхлит
маънони
англатмоқда
.
Фразеологизмларда
ҳар
бир
компонентнинг
алоҳида
-
алоҳида
қайд
этилиши
ва
яхлитлиги
улар
компонентларининг
ўзаро
алмашинишини
ва
бир
вақтнинг
ўзида
фразеологик
бирликларнинг
семантик
стабиллигини
таъминлайди
,
деб
ёзади
В
.
М
.
Мокиенко
3
.
Ушбу
белги
тўғрисида
Л
.
И
.
Ройзензон
: “
Ибора
битта
1
Г
ак
В
.
Г
.
Фразеологические
единицы
в
свете
ассиметрии
языкового
знака
//
В
опросы
фразеологии
. –
Самарканд
, 1976. –
С
. 5.
2
Шомақсудов
Ш
.,
Долимов
С
.
Қ
айроқи
сўзлар
. (
халқ
иборалари
) –
Т
., 2011. 4–10, 223-
б
.
3
Мокиенко
В
.
М
.
Противоречие
фразеологии
и
ее
динамика
//
Автореф
.
дис
.
доктора
филол
.
наук
. –
Л
., 1976. –
С
. 32–35.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
69
эмас
камида
иккита
тўлиқ
ёки
тўлиқ
бўлмаган
маъноли
сўзлардан
ёки
улар
комбинациясидан
ташкил
топган
бўлиши
керак
”,
деган
фикрни
билдиради
1
.
Фикримизча
,
ФБлар
ва
ПФлардаги
ҳар
бир
компоненти
алоҳида
-
алоҳида
қайд
этилганлик
белгиси
,
ФБлар
таркибидаги
компонентларнинг
сўздан
устунлиги
ва
ибора
таркибида
яхлитлашиб
,
ягона
маънони
англатишидир
.
4.
Киши
онгида
тайёр
ҳолда
намоён
бўлиши
–
бу
фразеологизмларнинг
шундай
хусусиятики
,
унда
“
ибора
инсон
хотирасида
тайёр
,
ортиқча
ком
-
понентларсиз
,
мукаммал
турғун
ҳолда
намоён
бўлади
.
ФБлардаги
ушбу
белги
“
турғунлик
”
белгисининг
давоми
деса
ҳам
бўлади
,
Ф
.
де
Соссюр
ушбу
белги
тўғрисида
бундай
иборалар
импровизация
қилинмайди
,
балки
одатига
кўра
тайёр
ҳолда
авлоддан
-
авлодга
ўтиб
келади
”
деган
фикрни
билдиради
2
.
А
.
Г
.
Назарян
ушбу
белги
нафақат
ФБларда
,
балки
бошқа
фразеологик
бўл
-
маган
бирликларда
ҳам
учрайди
,
деб
таъкидлайди
.
Унинг
фикрича
,
ФБлар
тилда
ҳам
модел
,
ҳам
моҳият
сифатида
киши
онгида
қайта
инъикос
этади
деб
ҳисоблайди
,
Н
.
М
.
Шанский
эса
,
бу
белгини
ФБларни
эркин
сўз
бирик
-
маларидан
ажратиб
турадиган
ва
сўзга
яқинлаштирадиган
асосий
хусу
-
сиятдир
,
ФБлар
нутқ
жараёнида
,
тайёр
ҳолда
инъикос
этади
,
деб
ҳисоб
-
лайди
.
Масалан
: “
З
а
девят
ь
лет
он
ни
разу
не
простил
”
иборасида
киши
онгида
тайёр
ҳолда
намоён
бўлиш
белгиси
йўқ
,
лекин
“
за
тридевят
ь
земел
ь
”
– (
узоқ
дегани
)
ФБ
кўчма
маънода
,
тайёр
ҳолда
намойиш
бўлмоқда
.
Шунингдек
, Mieux vaut tard que jamais, l’appetit vient en mageant
ПФлари
шулар
жумласидандир
.
Ҳар
бир
миллат
ўз
она
тилида
ушбу
тиллардаги
ҳар
бир
фразеологик
бирлик
ёки
провербиал
фразеологизмнинг
маъносини
бир
хил
тушуниши
,
уларнинг
онгига
бир
хилда
,
яхлит
маънода
етиб
бориши
,
яъни
киши
онгида
тайёр
ҳолда
инъикос
этиш
белгисининг
асосини
ташкил
этади
.
Масалан
,
француз
тилида
“Chat
é
chaud
é
craint l’eau froid
е
“, “Brebis galeuse gate le
troupeau“,
ўзбек
тилидаги
“
Тарвузи
қўлтиғидан
тушмоқ
”, “
Асфалософинга
жўнатмоқ
”
ёки
рус
тилидаги
“
На
брюхо
шелк
,
а
в
брюхе
щ
елк
”, “
Попаст
ь
из
огня
да
в
полымя
”
каби
ФБларни
эшитган
француз
,
ўзбек
,
рус
тиллари
соҳибларининг
барчаси
ўз
тилларида
мавжуд
фразеологизмларнинг
маъно
-
ларини
бир
хилда
тушуниши
керак
.
ФБларни
яратиб
бўлмайди
,
уларни
борлигича
ёд
олиш
,
маъносини
аниқ
эслаб
қолиш
лозим
.
Улар
тайёр
ҳолда
,
қолипга
солингандек
кўринишда
бўлади
.
Масалан
,
француз
тилидаги
“Battre le chien devant le lion”
сўзма
-
сўз
:
Кучукни
шернинг
олдида
урмоқ
,
муқобиллари
ўзбек
тилида
“
Қизим
сенга
айтаман
,
келиним
сен
эшит
”
,
рус
тилида
“
Кошку
бьют
,
а
невестке
наветки
дают
”
га
1
Ройзензон
Л
.
И
.
Фразеология
и
страноведение
//
Бюллетен
ь
по
фразеологии
№
1. –
Самарканд
, 1972. –
С
. 13.
2
Соссюр
Ф
.
Курс
об
щ
ей
лингвистики
. –
М
., 1983. –
С
. 122.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
70
мос
келади
.
Шунингдек
,
ушбу
ПФларда
миллий
-
маданий
хусусиятлар
мав
-
жудлиги
ва
ҳар
бир
миллат
вакиллари
томонидан
ўз
ПФларини
бир
эшитишда
тушунарли
тарзда
қайта
инъикос
этаётганлиги
белгиси
орқали
намоён
бўлмоқда
.
Кўриб
турганимиздек
,
булар
ортиқча
сўзларсиз
,
ихчам
,
мухтасар
ва
тайёр
ҳолда
,
ўзгармас
шакл
олган
кўчма
маънодаги
ПФлардир
,
уларни
нутқ
жараёнида
маҳорт
билан
қўллаш
керак
,
холос
.
5.
Семантик
туташлик
.
В
.
П
.
Жуковнинг
фикрича
,
семантик
туташлик
–
фразеология
таркибига
кирувчи
шакли
ва
ички
маъноси
туташ
бирликлардир
1
.
В
.
Мокиенконинг
таъкидлашича
,
семантик
туташлик
фразеологизмнинг
ички
қиёфасини
мавҳум
-
лаштирувчи
ва
сўзнинг
асл
маъносини
йўқотишга
олиб
келувчи
хусусиятдир
.
Семантик
туташликнинг
иштирок
этмаслиги
ёки
йўқолиши
–
фразеологизмни
сўз
бирикмаларига
яқинлаштириб
қўяди
2
.
Семантик
туташлик
–
ФБлардаги
умумий
маънонинг
уларни
ташкил
қилган
компонентлар
маъноларининг
йиғиндисидан
чиқиб
кетмаслигидир
.
Бу
ўринда
ФБлар
таркибидаги
компонентлар
маъноларининг
мотивсиз
-
лигини
тушунамиз
.
А
.
Г
.
Назарян
“
Фразеологизм
–
бу
тилнинг
алоҳида
рас
-
мийлаштирилган
,
компонентлари
тўлиқ
ёки
қисман
семантик
туташган
бирлиги
ҳисобланади
,
дейди
ва
унинг
фикрича
,
ушбу
белги
ФБларда
энг
асосий
белги
ҳисобланади
3
.
В
.
М
.
Огол
ь
цевнинг
фикрича
,
идиомалилик
ФБларнинг
умумий
маъноси
,
ундаги
компонентлар
маъносининг
йиғин
-
дисидан
келиб
чиқмайди
.
А
.
В
.
Кунин
эса
,
яхлит
маъно
бу
ёпиқ
ФБлар
маъноси
компонентларининг
тўлиқ
бошқа
маънога
эга
бўлган
ҳолда
ишла
-
тилишидир
ва
у
семантик
яхлит
ФБларни
идиомалар
,
деб
атайди
4
.
Бизнингча
,
семантик
туташлик
бу
ФБларда
ҳам
,
ПФларда
ҳам
сўзнинг
асл
маъносини
йўқотишга
элтувчи
белгидир
.
Алоҳида
компонентлар
ўз
асл
маъносини
қисман
ёки
тўлиқ
йўқотиб
,
ФБлар
таркибига
сингиб
кетади
ва
семантик
яхлит
,
ягона
маънони
англатиши
учун
асосий
белги
ҳисобланади
.
6.
Экспрессивлик
ва
эмоционаллик
фразеологизмларнинг
характерли
ва
категориал
белгисидир
.
Нутқ
факти
белгилари
семантик
мазмуннинг
интен
-
сивлиги
ва
белгилар
пайдо
бўлишининг
жуда
юқори
даражасидир
.
Сўз
-
ловчининг
объект
ёки
жараёнга
бўлган
муносабатини
акс
эттирувчи
,
фразеологизм
томонидан
белгиланувчи
ёки
характерланувчи
белги
экс
-
прессивлик
ва
эмоционаллик
дейилади
.
Муносабатлар
кинояли
,
ҳазилли
,
нафратли
,
илтифотсиз
,
камситиш
ва
бошқа
шаклларда
бўлиши
мумкин
.
В
.
Н
.
Мокиенконинг
фикрича
,
ФБларни
фразеологизм
бўлмаган
бирлик
-
лардан
ажратиб
турувчи
асосий
муҳим
белги
экспрессивликдир
.
Экс
-
1
Жуков
В
.
П
.
Школ
ь
ный
фразеологический
словар
ь
русского
языка
. –
М
., 1980. –
С
. 429.
2
Мокиенко
В
.
М
.
Противоречие
фразеологии
и
ее
динамика
//
Автореф
.
дис
.
доктора
филол
.
наук
. –
Л
., 1976. –
С
. 32–35.
3
Назарян
А
.
Г
.
Фразеология
современного
французского
языка
. –
М
., 1987. –
С
. 237–242.
4
Кунин
А
.
В
.
Фразеология
современного
английского
языка
. –
М
., 1972. –
С
. 288.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
71
прессивлик
кўп
сонли
,
шаклланган
ФБларни
турларга
ажратишга
имкон
яратади
,
ҳис
-
туйғу
,
эмоция
,
инсоннинг
ички
кечинмаларини
билдиришга
хизмат
қилади
.
Маълум
бир
тил
муҳитидаги
ижтимоий
ва
индивидуал
баҳолаш
ҳамда
ҳиссий
муносабатларни
билдиради
ва
у
инсон
онгининг
психик
,
ақлий
-
ҳиссий
фаолиятининг
акси
ҳисобланади
1
.
Экспрессивлик
–
нутқ
субъектининг
инсоният
дунёси
ички
ва
ташқи
элементларига
бўлган
эмотив
муносабатдаги
тил
моҳияти
мазмунининг
инъикосидир
,
деб
ҳисоб
-
лайди
В
.
И
.
Телия
2
. “
Инсон
ҳис
туйғуси
ва
эмоциясисиз
ҳеч
қачон
ҳақиқатга
эришиб
бўлмайди
,
ПФБлар
эса
халқнинг
ана
шу
ҳақиқатини
юзага
чи
-
қарувчи
энг
муҳим
омилдир
”
3
.
Экспрессивлик
мазмунини
В
.
Н
.
В
акуров
квантитатив
эксперессив
маз
-
мун
,
квалификатив
экспрессив
мазмун
ва
квалификатив
–
квантитатив
экс
-
прессив
мазмунга
ажратади
.
Эмоционаллик
эса
В
.
Н
.
В
акуровнинг
фикрича
–
бу
ФБларнинг
турли
ҳис
-
ҳаяжонларни
ифодалаш
қобилиятидир
ва
шунга
кўра
нутқ
предметини
эмоционал
тарзда
баҳолаш
қобилияти
ҳисобланади
.
Тилда
эмоционаллик
икки
хил
характерга
эга
бўлади
:
сўзловчига
нис
-
батан
ва
тингловчига
нисбатан
.
ПФлар
тил
воситаси
сифатида
эмоционал
-
экспрессивликни
ифодалаши
билан
ажралиб
туради
.
ПФларнинг
кўпчилиги
нутқда
стилистик
мақсадлар
кишиларнинг
эмоционал
ҳолатини
ва
эмоцио
-
нал
баҳо
-
муносабатини
ифодалашга
хизмат
қилади
.
Қ
уйидаги
“
эшакдай
қайсар
”
маъносини
англатувчи
ПФда
экспрессивлик
баҳо
муносабати
ёри
-
тилган
. “
On peut mener un
â
ne
à
l’eau, mais on ne peut pas le faire boire”
Сўзма
-
сўз
таржимаси
“
Эшакни
мажбурлаб
сувга
олиб
бориш
мумкин
,
лекин
уни
сув
ичишга
мажбурлаб
бўлмайди
”.
ПФларда
экспрессивликнинг
ифодаланиши
доимий
ва
нисбий
характерда
бўлиши
мумкин
.
Экспрессивликнинг
доимийлиги
маълум
бир
шаклда
қотиб
қолган
фразеологизмларда
мавжуд
бўлиб
,
улар
кўпчиликни
ташкил
этади
.
Масалан
:
ўзбек
тилида
“
Чучварани
хом
санабсан
”; “
Аммамнинг
бузоғи
-
дай
”, “
Томдан
тараша
тушгандай
”.
Француз
тилида
“
Rossignol d’Arcadie”
–
эшак
, “
aller au royaume des taupes”
–
вафот
этмоқ
каби
.
Бизнингча
,
экспрессив
белги
ёрдамида
гапирувчи
ўзини
ўраб
турган
ҳодисаларга
муносабатини
ҳиссиёт
билан
билдиради
.
Ушбу
белги
фикрни
тез
,
кучли
ва
таъсирчан
ифодалашга
хизмат
қилади
.
У
нутқда
баҳо
муносабат
билдириш
хусусиятига
эга
бўлиши
ҳам
,
бўлмаслиги
ҳам
мумкин
,
экспрессивлик
ёки
нутқнинг
бўёқдорлиги
эмотив
,
ҳис
ҳаяжонли
кўринишда
ҳам
бўлади
.
7.
Ифодалилик
(
образлилик
) –
одатда
,
тил
бирликларининг
нарса
ёки
жараён
ҳақидаги
кўргазмали
,
ҳаяжонли
тушунчаларни
ярата
олиш
қоби
-
лияти
тушунилади
.
Ифодалиликнинг
моҳияти
,
кенг
маънода
нутқнинг
1
Мокиенко
В
.
М
.
Противоречие
фразеологии
и
ее
динамика
//
Автореф
.
дис
.
доктора
филол
.
наук
. –
Л
., 1976. –
С
. 32–35.
2
Телия
В
.
И
.
Что
такое
фразеология
. –
М
., 1966. –
С
. 85; –
М
., 1983. –
С
. 85.
3
Маматов
А
.
Э
.
Очерки
по
французской
фразеологической
стилистике
. –
Т
., 1989. –
С
. 118.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
72
маълум
маъносини
оширишидир
.
Ифодалилик
ва
экспрессивлик
ўзаро
боғ
-
лиқдир
,
лекин
у
экспрессивликни
яратишдаги
воситалардан
бири
сифатида
айнан
лексемаларнинг
аниқ
ва
кўчма
маънода
қабул
қилиниши
ўртасида
маълум
тафовут
мавжуд
.
Шундай
мавҳумлик
ва
аниқликнинг
қарама
-
қарши
қиёсланиши
экспрессивликни
яратади
,
деб
ёзади
А
.
Ларин
.
Д
.
Н
.
Шмелевнинг
фикрича
,
“
Ифодалилик
фразеологизмларни
аниқлашда
хизмат
қилувчи
хусусиятлардан
бири
бўлиб
,
бадиий
нутқни
жонлантиради
ва
тил
бирликларининг
нарса
,
воқеа
-
ҳодисаларга
нисбатан
ҳиссий
фаол
ҳолатда
ишлатилишига
имкон
яратади
”.
В
.
Г
.
Г
ак
ҳам
ифодалилик
ҳақида
: “
Иккита
тасвирнинг
қўшма
кўриниши
,
яъни
улардан
бири
ФБнинг
образли
кўчма
маъносини
,
иккинчиси
сўзма
-
сўз
маъносини
яратишда
хизмат
қилади
”
1
,
деб
таъкидлайди
.
Ифодалилик
деганда
аслиятнинг
предмети
ва
ҳодисаси
ҳақидаги
кўр
-
газмаси
,
ҳиссий
тасаввурларини
яратиш
қобилияти
тушунилади
,
деб
ёзади
В
.
М
.
Мокиенко
.
Унинг
фикрича
,
ифодалилик
–
бу
ФБлардаги
қўшимча
бел
-
ги
,
экспрессивлик
эса
категориал
белги
ҳисобланади
.
Лекин
қўшимча
белги
дейилганда
,
бу
асосийликдан
четда
дегани
эмас
,
балки
ҳар
бир
тилдаги
ФБлар
кўп
қисмининг
таркибидаги
мавжуд
ҳодисадир
.
Бу
соҳада
олимлар
турлича
фикрдалар
.
Фразеологизмларда
ифодалилик
ва
экспрессивликни
аниқлаш
,
чегаралаш
ҳам
жуда
муҳимдир
,
чунки
ушбу
икки
тушунчанинг
чалкаштирилиши
ифодалиликнинг
барча
сўз
бирикмаларига
тегишли
деган
хулосага
яқинлаштириб
қўяди
2
.
Фразеологиянинг
моҳиятини
,
уларнинг
бошқа
тил
бирликларидан
фар
-
қини
тушуниш
учун
ифодалиликни
юқори
баҳолаш
ҳам
,
баҳолай
олмаслик
ҳам
зарарлидир
.
Бирикмаларнинг
ривожланиши
ва
мавжуд
бўлиши
жараё
-
нидаги
образлилик
ва
образсизликнинг
ўзаро
диалектик
алоқасини
баҳолаш
,
объектив
ёндашишдир
,
яъни
фразеологиянинг
категориал
хусусияти
ҳисоб
-
ланган
экспрессивликни
юзага
чиқаришдир
.
Ифодалиликда
ФБлардаги
оддий
маъно
метафорик
,
метонимик
кўчим
билан
ёки
қандайдир
махсус
тасвирий
йўл
билан
ифодаланган
ҳолатлар
ҳам
мавжуд
.
Масалан
: “
жуда
оч
”
ва
“
бўридай
оч
”
ибораларини
солиштириб
кўрайлик
. “
жуда
оч
”
сўз
бирикмаси
тўғри
маънода
, “
бўридай
оч
”
ибораси
эса
,
кўчма
маънода
,
яъни
метафорик
йўл
билан
тасвирий
бўрттирилган
фразеологияни
ташкил
этади
.
Бизнингча
,
иборалардаги
ифодалилик
эртак
,
достон
,
қўшиқлардаги
ифодалиликдан
ўзига
хос
хусусияти
,
қисқа
,
лўнда
кўриниши
,
кесатиқ
,
киноя
маъноларни
англатиши
ва
мажозий
маънолар
ифода
қилиши
билан
фарқланади
.
Масалан
,
лабимга
кесак
суртиб
кетди
,
девор
ушлатиб
кетди
,
нонини
туя
қилиб
берди
,
мевали
дарахтга
тош
отади
каби
ФБларда
бир
1
Г
ак
В
.
Г
.
Фразеологические
единицы
в
свете
ассиметрии
языкового
знака
//
В
опросы
фразеологии
. –
Самарканд
, 1976. –
С
. 5.
2
Мокиенко
В
.
М
.
Противоречие
фразеологии
и
ее
динамика
//
Автореф
.
дис
.
доктора
филол
.
наук
. –
Л
., 1976. –
С
. 124–125.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
73
томондан
,
киноя
маъносини
англатса
,
иккинчи
томондан
,
шахсга
нисбатан
ачиниш
,
хайриҳоҳлик
,
баъзида
ғазаб
ифодаларини
англатади
.
Умуман
олганда
,
фикрлар
ва
мисоллар
таҳлилидан
кўринадики
,
юқорида
қайд
этилган
белгиларнинг
ҳар
бири
алоҳида
қаралганда
фразеологизмлар
ва
провербиал
фразеологизмлар
учун
универсал
,
мукаммал
кўрсаткич
эмас
,
уларнинг
маълум
бир
қирраларини
намоён
этади
,
холос
.
АРИФДЖАНОВ
ЗОКИР
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
феъли
функционал
эквивалентлари
Аннотация
.
Мақолада
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
феълининг
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
ушбу
феълга
вариант
сифатида
қўл
-
ланиладиган
феъллар
тадқиқ
қилинган
ҳамда
улардан
ҳар
бирининг
ишлатилиш
ўринлари
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
функционал
эквивалент
,
синонимия
,
вариант
,
вариант
-
лилик
,
лексик
вариант
,
формал
вариант
, x
ā
stan
содда
феъли
.
Аннотация
.
В
статье
исследованы
глаголы
,
употребляемые
для
выражения
значений
вариантов
к
значениям
«
спрашивать
», «
просить
», «
требовать
»
глагола
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan],
а
также
определяется
место
употребления
каждого
из
них
.
Опорные
слова
и
выражения
:
функциональный
эквивалент
,
синонимия
,
вариант
,
вариативность
,
лексический
вариант
,
формальный
вариант
,
простой
глагол
x
ā
stan.
Abstract
. The article researches the verbs that are used as variants of meanings to ask, to
request, to demand of the verb
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan], and also gives the case of usage for each of them.
Keywords and expressions
: functional equivalent, synonym, version, variability,
lexical version, formal version, simple verb x
ā
stan.
Тилнинг
турли
сатҳларидаги
вариант
турлари
ва
сони
бўйича
турлича
қарашлар
мавжудлигидан
келиб
чиққан
ҳолда
,
биз
ушбу
мақолада
фақат
функционал
эквивалентлар
ҳақидаги
баъзи
фикрларни
келтириб
ўтишни
,
уларнинг
қўлланилиши
ва
гуруҳчалари
ҳақида
эса
батафсил
тўхталиб
ўтишни
маъқул
деб
топдик
.
Рус
тилшуноси
Э
.
В
.
Кузнецова
шаклига
кўра
ҳар
хил
бўлган
,
аммо
тилда
бир
хил
мазмуний
функцияни
бажарадиган
формал
(
шаклий
)
вариантлик
турини
функционал
эквивалент
деб
атайди
1
.
Рус
тилшуноси
С
.
О
.
Карцевский
-
нинг
кўпмаънолилик
ва
синонимияни
тилдаги
вариантлилик
муносабатлари
-
нинг
асосий
турларидан
деб
ҳисоблаганига
асосланиб
2
,
Ш
.
Балли
функционал
1
Кузнецова
Э
.
В
.
Лексикология
русского
языка
. –
М
.:
В
ысшая
школа
, 1989. –
С
. 123.
2
Карцевский
С
.
О
.
Об
асимметричном
дуализме
лингвистического
знака
//
История
языко
-
знания
19–20
веков
в
очерках
и
изречениях
. –
М
., 1965.
Ч
. 2.
