ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1127
O‘ZBEK BOTANIKA TERMINOLOGIYASINING TARIXIY TARAQQIYOTI
Sultonova Kibriyoxon Faxriddin qizi
NavDPI doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8073050
Annotatsiya.
Ushbu maqolada o‘zbek botanika terminologiyasining tarixiy taraqqiyoti
haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so’zlar:
terminologik birliklar, Dunyo tilshunosli, terminologiya
taraqqiyoti,
funksional-semantik, lingvokulturologik, botanika terminologiyasi.
HISTORICAL DEVELOPMENT OF UZBEK BOTANICAL TERMINOLOGY
Abstract.
This article provides information about the historical development of Uzbek
botanical terminology.
Key words:
terminological units, world linguist, terminology development, functional-
semantic, linguocultural, botanical terminology.
ИСТОРИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ УЗБЕКСКОЙ БОТАНИЧЕСКОЙ
ТЕРМИНОЛОГИИ
Аннотация.
В данной статье представлены сведения об историческом развитии
узбекской ботанической терминологии.
Ключевые слова:
терминологические единицы, мировой лингвист, развитие
терминологии, функционально-семантическая, лингвокультурологическая, ботаническая
терминология.
Jahon tilshunosligida muayyan sohalarga oid tushunchalarni ifodalovchi terminologik
birliklarni tadqiq etish so‘nggi yillardagi ustuvor masalalardan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
Har bir sohaga oid ma’lumot-axborotlardan foydalanishni qulaylashirish maqsadida
tegishli soha leksikasining mukammal lug‘atlari yaratilayotganligi o‘zbek tilshunosligida ham
ayni shunday muammolarni hal qilishda zamonaviy yondashuvlarni taqozo etadi.
Zotan, har qanday fan tadqiqining asosiy manbai bo‘lgan terminlar barcha bilimlarning
zamini hisoblanib turli soha terminlarining genetik
asoslarini, funksional-semantik hamda
lingvokulturologik, kognitiv xususiyatlarni, sinonimlik va omonimlik, umuman terminlarni
tartibga solish imkoniyatlarini me’yorlashtirish kabi masalalar hanuzgacha o‘z yechimini
topmagani bois terminologik tizimlarni ilmiy tadqiq etish zaruratga aylangan.
Dunyo tilshunosligida til, xususan, terminologiya
taraqqiyotini jamiyatning, millatning
taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq tarzda tadqiq etish, barcha tillardagi zamonaviy terminologiyalarda
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1128
terminlarning paydo bo‘lishi va alohida terminologik tizim sifatida shakllanishidan to uning
adabiy til me’yorlariga moslashuvi va faol qo‘llanishi bo‘yicha izchil va asosli tadqiqotlar
o‘tkazish kun tartibiga qo‘yilmoqda.
Terminologik tizimlarning unumtil leksikasi hamda transterminlashish hisobiga boyishida
inson omilining o‘rni va uning kognitsiyasi bilan amalga oshishi kabilarni tadqiq etishga alohida
e’tibor qaratilmoqda.
Zero, “Ilm-fanni qo’llab-quvvatlash, uni bugungi zamon talablari asosida rivojlantirish
masalalarini davlat siyosati darajasiga ko’tarish”
1
vazifasining belgilanishi barcha sohalar kabi
terminologiya bo’yicha ham chuqur izlanishlar olib borish zaruratini ko’rsatadi. Jumladan,
o’zbek tili terminologik tizimlarini rivojlantirish maqsadida sohaviy terminologik tizimlarini
tadqiq etishda yangi paradigma asosida antropotsentrik va kognitiv tilshunoslik nuqtai
nazardan yondashib, kognitiv tilshunoslik doirasida terminlarining kontseptual tuzilmasini tadqiq
etish, o’zbek tilining milliy korpusini yaratish kabi ilmiy tadqiqotlarni yanada kengaytirish
maqsadga muvofiqligini ko’rsatadi.
Xususan, botanika terminologiyasida yangi botanik terminlarning paydo bo‘lishi, leksik-
semantik qirralarining yuzaga kelishi kabi masalalar hamda ularning genetik asoslarini tadqiq
qilish, turli tillardan o‘zlashishi asosida turli lug‘aviy birliklardan tarkib topgan botanika
terminlarining milliy terminologik tizimlarda ta’sirini aniqlash va murakkab tarkibli terminlarning
hosil bo‘lishi, ularning leksikografik talqini yuzasidan aniq xulosalarga kelish tilshunoslikning
dolzarb masalalaridan biri hisoblanmoqda.
Mustaqillikdan keyingi yillar ichida botanika va uning sohalari bo‘yicha tuzilgan katta
kichik terminalogik lug‘atlar va boshqa tip lug‘atlarda botanik terminlarning berilishi, ularning
izohlanishi, ba’zan aniq ta’rifga ega bo‘lmasligi, dublet terminlarning nihoyatda ko‘pligi kabi
masalalarni to‘g‘ri hal qilish o‘zbek botanik leksikografiyasining ilmiy asoslarini ishlab chiqishni,
ayni soha terminologiyasini tartibga solishni taqozo etadi.
O‘zbek tili terminologik tizimlarini rivojlantirish maqsadida sohaviy terminologik
tizimlarni tadqiq etishda yangi paradigma
asosida antropotsentrik va kognitiv tilshunoslik nuqtayi
nazardan yondashib, kognitiv tilshunoslik doirasida terminlarning konseptual tuzilmasini tadqiq
etish, o‘zbek tilining milliy korpusini yaratish kabi ilmiy tadqiqotlarni yanada maqsadga
1
Mirziyoev SH.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko’taramiz. Mamlakatimiz ilmiy jamoatchiligi vakillari bilan uchrashuvdagi nutqi. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU.2017.-B.166
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1129
muvofiqligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-
4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi, 2019-yil 21-oktyabrdagi PF-5850-son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi
va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonlarida, O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 10-sentyabrdagi 311-son “Davlat tili haqida”gi
qonunni amalga oshirish davlat dasturiga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi
qarorida hamda ushbu faoliyatga oid boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni
amalga oshirishda ushbu dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi.
Biror fan yoki soha ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganilganda, avvalo, uning tarixi va
shakllalnishi tahlil qilinishi tabiiy. O‘zbek terminologiyasining shakllanish va rivojlantirish
tarixini o‘rganish shu sohada asrlar davomida qo‘lga kiritilgan yutuqlardan hozirgi
terminologiyani takomillashtirishda foydalanish uchun asos bo‘ladi. Sharq tabobati va
botanikasini yuksak darajada rivojlantirib, jahonga ma’lum mashhur qilgan olimlar, tabiblar,
mutafakkirlar ko‘p bo‘lgan. Jumladan, Abu Bakr ar-Roziy, Abu Mansur Qamariy, Abu Ali ibn
Sino kabi olimlar tabobat ilmiga oid ko‘plab asarlar yaratganlar.
Botanik terminlarning asosiy qismi o‘tmish olimlarimizning ilmiy, tarixiy, badiiy asarlari
hamda turli davrlar tuzilgan lug‘atlar orqali bizgacha yetib kelgan. Shu nuqtayi nazardan turkey
lug‘atchilikning asoschisi Maxmud Koshg‘ariyning “Devonu Lug‘ati turk” asarini, XX asrgacha
yaratilgan turli lug‘atlarni, o‘zbek mumtoz adabiyoti vakillari, xususan, Yusuf Xos Xojib, Alisher
Navoiy, Bobur va boshqalarning badiiy, ilmiy asarlarini o‘zbek tibbiyot terminologiyasining
shakllanishi va rivojlnishida o‘ziga xos o‘rin tutgan manbalar deb hisoblash mumkin.
Jumladan, Maxmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘ati turk” asarida o‘sha davrda va undan
oldingi vaqtlarda faol bo‘lgan terminologik birliklar, xususan, botanic terminlar qo‘llangan.
O‘zbek botanika terminologiyasining tarixi haqida gap ketganda, albatta, Alisher Navoiy
davrida tabobat ilmi yanada taraqqiy etganligini qayd etish joiz. Alisher Navoiy “Mahbub ul-
qulub” asarida botanika, sog‘liqni saqlash masalalari va tabiblar haqida juda ko‘p mulohaza
yuritgan.
“Navoiy tili leksikasida ilm-fan sohalariga oid terminlar, kasb-hunar, san’at, etnografiyaga
oid so`z-terminlar, maqollar va frazeologik iboralar... beniҳoyat ko`pdir”,
2
– deb yozgan edi
S.Ibrohimov. Bu tabiiy holdir, chunki har bir tilning lug`at tarkibi shu tilning taraqqiyot
darajasini ko`rsatuvchi birinchi omildir. Haqiqatan, Navoiy asarlari o`rganilar ekan, ularda o`nlab
2
Alisher Navoiy asarlari lug`ati.(Tuzuvchilar:P.Shamsiyeva va s.Ibrohimov).-Toshkent:G`.G`ulom nomidagi
adabiyot va san’at nashriyoti, 1972.-B.16
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1130
fan va ishlab chiqarish sohalariga oid terminlar qo`llanganligini ko`rish mumkin. Jumladan, uning
sara ijod namunalarida botanika terminlar ҳam ko’plab uchraydi.
Demak, yuqorida qayd etilgani kabi tarixda yaratilgan lug‘atlar, badiiy va ilmiy asarlar
orqali saqlanib kelayotgan botanic terminlar asosida zamonaviy botanika terminologiyasi
shakllangan. O‘tgan asrning 50-60- yillaridan boshlab botanikaga oid adabiyotlar, xususan, arab
tilidan Ibn Sino, Beruniy, Abu Bakr ar-Roziy asarlari va boshqalar o‘zbek tiliga tarjima qilina
boshladi.
REFERENCES
1.
Mirziyoev SH.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz. Mamlakatimiz ilmiy jamoatchiligi vakillari bilan
uchrashuvdagi nutqi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU
2.
Alisher Navoiy asarlari lug`ati.(Tuzuvchilar:P.Shamsiyeva va s.Ibrohimov).-
Toshkent:G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1972.-B.16
3.
Saidnomanov A. O’zbek tili tibbiy terminlarining genetik asoslari
“Terminologiya va terminografiya masalalari” (Ilmiy anjuman materiallari). –
Samarqand, 2011. – B. 107-109.
4.
Saidnomanov A. “ O’zbek tibbiyot terminologiyasida o’zlashgan qatlam “
O’zbek tilshunosligini rivojlantirishning dolzarb muammolari (Respublika
ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari to’plami). –
Toshkent, 2020. – B. 142-148.
5.
Saidnomanov A. Navoiy asarlarida tabobat terminlari va hozirgi tibbiyot
terminologiyasi – Almati, 2019.
