ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
309
BLEZ PASKAL FALSAFASIDA INSONNING “BUYUKLIGI” VA “OJIZLIGI”
MUAMMOSI
Fayziev Xurshid Jumaevich
Buxoro viloyati yuridik texnikumi o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8377158
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Blez Paskalning “Mushohadalar”
asarida insonning
“buyukligi” va “ojizligi” haqida bildirgan fikrlari talqin qilingan.
Kalit so'zlar:
Blez Paskal, “Mushohadalar”, "fikrlovchi qamish", ekzistensial qarama-
qarshilik, inson.
THE PROBLEM OF HUMAN "GREATNESS" AND "WEAKNESS" IN THE
PHILOSOPHY OF BLAISE PASCAL
Abstract.
This article interprets Blaise Pascal's ideas about the "greatness" and
"weakness" of man in his "Observations".
Key words:
Blaise Pascal, "Observations", "thinking reed", existential contradiction, man.
ПРОБЛЕМА «ВЕЛИЧИЯ» И «СЛАБОСТИ» ЧЕЛОВЕКА В ФИЛОСОФИИ
БЛЕЗА ПАСКАЛЯ
Аннотация.
В данной статье интерпретируются идеи Блеза Паскаля о «величии»
и «слабости» человека в его «Наблюдениях».
Ключевые слова:
Блез Паскаль, «Наблюдения», «мыслящий тростник»,
экзистенциальное противоречие, человек.
“Inson shunchaki bir qamishdir, tabiat ijodining eng zaifi, lekin u fikrlovchi qamishdir...
Keling, munosib fikrlashga harakat qilaylik: bu axloqning asosidir.” Dono va aniq o'ylangan so'z
bir vaqtning o'zida buyuk faylasuf va matematik bo`lgan Blez Paskalga tegishli. Uning umri xuddi
yulduzning qulashi kabi qisqa, ammo ko'zni qamashtiruvchi edi. Yulduz insonga orzuning amalga
oshishiga umid berganidek, Paskal ham insoniyatga buyuk kelajakka umid baxsh etdi. Hatto erta
bolalikda ham bola ajoyib qobiliyatlarni namoyon etdi va bolaning otasi ularni rivojlantirish uchun
har qanday yo'l bilan harakat qildi.
Turli fanlar bo‘yicha kundalik izlanishlar, doimiy xotira tarbiyasi, mantiq va grammatika
qonunlari bilan tanishish har narsaga qiziqadigan bolani oqilona fikrlaydigan tadqiqotchiga
aylantirdi. Tinmas tafakkur mehnatining natijasi fizika-matematika sohasidagi ko'plab kashfiyotlar
va ishlar bo'lib, olimlar to`rt yuz yil davomida ilm-fanni olg'a siljish uchun foydalanmoqdalar. Bir
marotaba, Paskalning so'zlariga ko'ra, u yuqoridan mistik hodisani boshdan kechirgan. Shundan
so‘ng u ilmiy faoliyatdan voz kechdi, jansenizm uchun apologitga aylandi va butun kuchini
falsafaga bag‘ishladi, qalamini “abadiy qadriyatlar” himoyasiga yo‘naltirdi.
Yansenistlar sektasiga xos xususiyat insoniy uch illatni qoralash edi: kibr, qiziquvchanlik
va shahvoniylik. Biroq, bu uchta postulat keyinchalik Paskal tomonidan qayta ko'rib chiqildi va
tanqid qilindi. Shunday qilib, u yangi bilimga bo'lgan intilish sifatida tushunilgan qiziquvchanlik
umuman yomon emas, deb hisoblardi: aksincha, u hatto maqtovga sazovor va hurmatga loyiqdir.
Blez Paskalning asosiy falsafiy asari "Mushohadalar" deb nomlanadi va u inson tabiati va
mohiyatiga o'z munosabatini bildirgan qisqacha eslatmalar va aforizmlar to'plamidir. Biroq, bu
mashhur asar muallifning o'limidan bir necha o'n yillar o'tgach nashr etilgan. Paskalning o'zi
axloqiy barkamollikka intilgan va bu g'oyani atrofidagi odamlarga yetkazishga harakat qilgan. U
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
310
adolat va haqiqat uchun astoydil kurashdi. Shuning uchun ham rus yozuvchisi L.N.Tolstoy olim
va faylasufni “buyuk aql va buyuk yurak” sohibi bo`lgan odam deb atagan. [1]
O'zining zamondoshlaridan farqli o'laroq, shaxsni mantiqiylashtirish va tabiiylashtirishga
intilgan Yangi zamon mutafakkirlari bo`lmish, o'zining zamondoshlaridan farqli o'laroq,
shaxsning mavjudligining axloqiy va ekzistensial sohalari bilan bir qatorda, Blez Paskal insonning
ikki tomonlamaligi, uning "buyukligi" haqidagi xristian postulatidan kelib chiqdi. Inson "qarama-
qarshiliklar to'plami", aql va ehtiroslar o'rtasidagi kurash va shuning uchun bir vaqtning o'zida
"ximera", "g'ayrioddiy yirtqich hayvon", "xaos" va undan yuqori faqat Xudo turuvchi koinotning
"mo''jizasi" hisoblanadi. [2]
Paskalning so'zlariga ko'ra, "buyuklik" belgilari quyidagilardan iborat:
ontologik belgi
- inson olamning cheksizligini va o'zining ontologik ahamiyatsizligini,
odamni o'zidan yuqori ko'rsatadigan baxtsizlikni anglashi;
gnoseologik belgi
- inson o'zida haqiqat g'oyasini mujassam etgan bo`lib, bilim cheksizdir,
lekin doimo mukammallashib boraveradi;
axloqiy
belgi
- insonga tabiatan berilgan ezgulikka intilish, uni o'zida ruhiy tamoyilni,
axloqiy idealni sevishga, shahvoniy, hayvoniy tabiat bilan bog'liq illatlardan nafratlanishga
undaydi.
"Insonning buyukligi shunchalik ravshanki, bu hatto uning ahamiyatsizligidan kelib
chiqadi", deb hisoblaydi Paskal. "Ahamiyatsizlik" "buyuklik" dan ko'ra ko'proq ko`rinishlarga ega.
Bu insonning
ontologik
"ahamiyatsizligi" - cheksiz koinotda yo'qolgan atom, qum donasi kabi
ekanligiga ishora qiladi; “Hamma narsani bila olmaydigan va tushuna olmaydigan” insondagi
gnoseologik
"ahamiyatsizlik" - inson eng avvalo o‘zini “bilish va anglash” darajasidan yiroqda
bo`lib, tug‘ilish va o‘limning sirlarini bila olmasligini anglatadi. Bu, shuningdek, illatlarga, behuda
va baxtsiz hayotga, istaklar va xatti-harakatlarning ziddiyatiga, insoniy rishtalarning nopokligiga
botgan odamning
axloqiy
"ahamiyatsizligi" mavjudligidan darak beradi.
Ekzistensial
"ahamiyatsizlik"ka kelsak, - "juda erkin bo'lish yaxshi emas. Sizga kerak
bo'lgan hamma narsaga ega bo'lish yaxshi emas." [3] Inson farishta ham emas, hayvon ham emas,
lekin insoniyatning baxtsizligi shundaki, farishtaga o'xshamoqchi bo'lgan odam hayvonga
aylanadi. Paskal esa inson borlig`ining fojiali absurdligini anglab, insonning “buyukligi”ni
tasdiqlashga intiladi.
“Mushohadalar”da tilga olib o`tilgan,
mashhur "fikrlovchi qamish" ya`ni
roseau
pensant
timsoli insonning fojiali paradoksal mavjudligi haqida xabar qilish uchun mo'ljallangan edi:
tabiatdagi, koinotdagi bu eng zaif qamishning buyukligi - fikrlash, o'zini baxtsiz, ahamiyatsiz deb
bilish qobiliyatidadir. “Insonning buyukligi shundaki, u o'zini baxtsiz deb biladi; daraxt o'zini
baxtsiz deb bilmaydi. O'zini baxtsiz deb bilish - baxtsizlik; lekin baxtsiz ekanligingizni anglash -
buyuklikdir." [4]
Shuning uchun, barcha ahamiyatsizligiga qaramay, inson ayni paytda buyuk va qudratli. U
hamma narsani bila olmaydi, lekin u bilimga intiladi, stixiyalarni yengib chiqolmaydi, lekin uning
dahosi tomonidan yaratilgan asboblar yordamida yengib chiqadi. Insonning buyukligi shundan
iboratki, uning intilishlari hamisha ezgulik, go‘zallik va muhabbatga asoslangan. Yer yuzidagi
boshqa hech bir jonzotga bu uch tushunchaga ega emas. Shuning uchun faqat inson ko'plab ajoyib
loyihalarni hayotga tatbiq etishga, dunyoni va o'zini yaxshi tomonga o'zgartirishga qodir. Faqat
inson o'zini sevishdan voz kechib, boshqa odamlarni va tirik mavjudotlarni sevishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
311
Sevish qobiliyati, Paskalning fikricha, inson qobiliyatlarining eng muhimi hisoblanadi. Biz sevgi
orqali yashay olamiz, faqat u orqali biz yangi avlodlarni dunyoga keltiramiz va avlodlarimizni yuz
yillar o'tib hayratga soladigan san'at asarlarini yaratamiz. Faqat sevgan inson xunukda go'zallikni
ko'ra oladi, faqat sevgan odamgina xudbinliksiz va g`arazli niyatlarsiz yaxshilik qila oladi.
Shuning uchun Paskal uchun haqiqiy insonning fazilati — o'zini arzimas mavjudot sifatida yomon
ko'rish va o'zini yaxshilik qiluvchi, go'zallik yaratuvchisi va oshiq sifatida hurmat qilishdir.
Paskalning falsafiy qarashlari o`zidan keyingi falsafa va madaniyatga katta ta'sir ko'rsatdi.
L.Tolstoy uni “insoniyat ustozi” deb tasniflab, “asrlar boshidan haqiqatni ko‘radigan faylasuf-
payg‘ambar” deb hisoblagan. [5] Paskal Leybnits, P. Beyl, Russo, Helvetsiy, Kant, Shopengauer,
Sheler va boshqalarning ko'plab g'oyalarini oldindan ko'ra oldi. Ekzistensialistlar o'z
falsafalarining kelib chiqishini undan izlaydilar. Biroq, Paskalning fikrlari — ayniqsa uning
falsafasi va qalb dini — rus falsafasi va madaniyatiga eng mos keladi (I.V.Kireevskiy,
A.S.Xomyakov, F.M.Dostoyevskiy, V.V.Rozanov, I.A.Ilyin, B.P.Vysheslavtsev va boshqalar).
Florenskiy Paskalda "pravoslavlikka o'ziga xos yaqinlik" topdi.
Xulosa qilib aytganda, Paskal falsafasiga ko`ra, aynan arzimaslik va buyuklik bir-biridan
kelib chiqqanligi sababli, ba'zi odamlar uning isbotini buyuklikda ko'rganlari uchun arzimaslikni
yanada qattiqroq tutib olishadi, boshqalari esa aksincha. Paskal bu ekzistensial qarama-qarshilikni
inson mavjudligining asosiy fundamenti sifatida mustahkam o'rnatadi.
REFERENCES
1.
https://dzen.ru //«Мыслящий тростник»// Оксана Мельникова
2.
Гагарин А.С. Человек - «мыслящий тростник» или «пустой бамбук» (Блез
Паскаль в контексте современности) // Дискурс-Пи. Выпуск 4: Россия лицом
к Востоку. Екатеринбург. Изд-во Уральского ун-та. 2004. 192 С. С.56-59. 0,5
печ.л.
3.
Pascal Bl. Pensées. Nouvelle édition collationnée sur le manuscrit autographe et
publié avec une introduction et des notes par Léon Brunschvicg. - Paris: Hachette,
1905.
4.
Паскаль Б. Мысли. Фр. 397, 416. С.105, 107.
5.
https://iphlib.ru //Г.Я.Стрельцова//Паскаль
