ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
315
BLEZ PASKAL FALSAFASIDA “AQL” VA “QALB INTUITSIYASI”
MUAMMOSI
Fayziev Xurshid Jumaevich
Buxoro viloyati yuridik texnikumi o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8377227
Annotatsiya.
Ushbu tezisda Blez Paskalning gneseologik qarashlari, shu bilan birga aql
va qalb intuitsiyasi muammosi ochib berilgan.
Kalit so'zlar:
Blez Paskal, Monten, Dekart, “Mushohadalar”, gneseologiya, "fikrlovchi
qamish", "aql",“qalb intuitsiyasi”, inson.
THE PROBLEM OF "MIND" AND "INTUITION OF THE HEART" IN THE
PHILOSOPHY OF BLAISE PASCAL
Abstract.
In this thesis, Blaise Pascal's epistemological views, as well as the problem of
mind and soul intuition, are revealed.
Key words:
Blaise Pascal, Montaigne, Descartes, "Observations", epistemology, "thinking
reed", "mind", "soul intuition", man.
ПРОБЛЕМА «УМА» И «ИНТУИЦИИ СЕРДЦА» В ФИЛОСОФИИ БЛЕЗА
ПАСКАЛЯ
Аннотация.
В данной диссертации раскрываются гносеологические взгляды Блеза
Паскаля, а также проблема интуиции разума и души.
Ключевые слова:
Блез Паскаль, Монтень, Декарт, «Наблюдения», гносеология,
«мыслящий тростник», «разум», «душа-интуиция», человек.
Blez Paskal (1623-1662) — fransuz faylasufi, mutafakkiri va olimi bo`lib, 16 yoshida u
Dekartni hayratga solgan konus kesimlari haqida risola yozgan va keyinchalik matematika va
fizika sohasida yirik kashfiyotlar qilgan. U falsafani qunt bilan o‘rgangan. Dekart va Monten unga
katta ta'sir ko'rsatdi, biroq ularning skeptitsizmi va ratsionalizmi uni qoniqtirmadi, chunki u
nafaqat aqlga, balki qalbga ham mos keladigan haqiqatlarni qidirardi. Bu uni dinga olib keldi. U
umrining so'nggi yillarini Port-Royalning Jansenistlar jamoasida o'zini astsetik qiynoqqa solish
bilan o'tkazdi. Paskal katoliklarning bu burjua sektasining eng yirik mutafakkiri va polemisti
edi.[1]
U o'sha paytda o'sib borayotgan burjuaziyaga qarshi feodal-katolik reaksiyasini ifodalagan
yansenistlar va yezuitlar o'rtasida keskin kurashga kirishdi. “Provinsialga maktublar” (Lettres
provinciales, 1656—1657) shunday paydo boʻldi, unda Paskal iyezuitlar bilan boʻlgan
polemikalarni diniy sohadan axloqiy tamoyillar maydoniga oʻtkazdi. Yansenistlarning iyezuitlar
bilan kurashini yolgʻon bilan haqiqat, zoʻravonlik va despotizm bilan ozodlik kurashi sifatida
koʻrsatgan Paskal diniy polemika niqobi ostida haqiqiy siyosiy reallikni yoritib berdi va bu bilan
Fransiyaning barcha ilgʻor ijtimoiy doiralarining hamdardligini qozondi.
Paskaldan keyin iyezuit nomining oʻzi axloqiy nopoklikning sinonimi boʻlib qoldi.
Paskalning yana bir mashhur kitobi "Mushohadalar" (Pensees, 1-nashr, 1670) diniy va falsafiy
mazmundagi aforizmlar to'plami bo`lib, uning aniq matni faqat 1843 yilda Viktor Kuzin
tomonidan tiklangan. Bu diniy-falsafiy parchalarning asosiy vazifasi inson haqidagi xristian
ta’limotidagi aqlning kuchsizligi va ayni paytda buyukligini uning zaif va nomukammalligini
anglab, bu qarama-qarshilikdan chiqish yo‘lini topishdan iborat. Paskal oʻzining yansenistik
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
316
tushunchasida xristianlikni oqlashga, aql va eʼtiqod oʻrtasidagi ziddiyatlarni kelishtirishga harakat
qildi.
Gnoseologiyada Paskal qadimiy mutlaq haqiqat idealidan kelib chiqadi, bu abadiy, vaqtdan
tashqari va buzilmas, insonga to'liq ko`rinishida ma`lum bo`lmaydigan haqiqatdir, bu na
skeptitsizmni, na agnostitsizmi anglatadi.
[2]
Agar biz "hamma narsani" bila olmasak, biz "hech
narsani" bilamiz deb o'ylamasligimiz kerak, chunki ma'lum bir ishonchlilik insonning barcha
gnoseologik qobiliyatlariga xosdir: sezgi, aql va yurak (Dekartning intellektual intuitsiyasidan farq
qiladigan, "ichki sezgi" yoki "sezgi intuitsiyasi”). "Sezgi hech qachon aldamaydi", aql ta'rif va
isbotlarda kuchli, yurak esa "borliqning birinchi tamoyillarini his qiladi" (makon, vaqt, harakat,
son va boshqalar): "tamoyillar his qilinadi, teoremalar esa isbotlanadi, turli yo‘llar bilan bo‘lsa-
da”. [3]
Paskalning gnoseologik kredosi shu yerdan kelib chiqadi, bu Yevropa metafizikasi uchun
juda g'alati tuyuladi: "Biz haqiqatni nafaqat ongimiz, balki qalbimiz bilan ham tushunamiz". (Ibid)
[4] Paskal metafizika uchun an'anaviy bo'lgan, bilish tirik aniq shaxs tomonidan emas, balki
ob'ektiv va maqsadli maqsadlarga qaratilgan o'ziga xos "ruhiy avtomat" (Spinoza) tomonidan
amalga oshiriladi degan "gnoseologik sub'ektning abstraktsiyasini" ham qabul qilmaydi.
Paskal bilimga erishishning o'ziga xos jarayoniga qiziqadi, uning sub'ekti yoki o'zining
barcha ekzistensial o'lchamlari bo'yicha alohida bir shaxs (nafaqat haqiqatni "isbotlash fanini",
balki "ishontirish san'atini" ham talab qiladigan) yoki bilimlarning davrdan davrga rivojlanishini
ta'minlaydigan "butun insoniyat" hisoblanadi. Haqiqatning ekzistensial talqini Paskalning "haqiqat
muhabbat orqali idrok qilinadi" degan ishonchiga mos keladi.
Uning gnoseologiyasida alohida mavzu -— bu aqlni tanqid qilish, uning "mutlaq
buyukligi"ni yo'qqa chiqarish va uning "nisbiy ahamiyatsizligi"ni tan olishdan iboratdir. Paskal
aqlning mohiyatan ishonchli foydalanish doirasi va chegaralarini belgilab beradi. Paskalning
fikricha, aqlga asoslangan dalillarining ilmiy kuchi falsafiy antropologiyada, etikada,
psixologiyada va nihoyat, dinda kuchsizdir, bu sohalarda ustunlik aqlga emas, balki qalbga
tegishlidir. Shu tariqa Yevropada "aql-idrok davri" deb ataluvchi XVII-asrda Paskal inson
qalbining ustunligini va uning intuitsiyasi ishonchliligini himoya qiladi.
Paskal falsafasi uchun eng xarakterli motiv insonni markazga qo'yish istagidir. U bizni
atrofimizdagi voqelik va o'zimiz haqimizda qanday qilib haqiqiy bilimga ega bo'lishimiz
mumkinligi haqidagi savolga juda qiziqadi. U bu savolga javobni bilimning maxsus imkoniyati,
ya'ni "qalb intuitsiyasi" deb biladi. Paskalning so'zlariga ko'ra, bilim mavjud bo'lgan asosiy
aksioma va atamalarni qalb his qiladi.
Qalb intuitsiyasi insonni kundalik hayotning cheklangan dunyosidan tashqariga, hatto
muammoli va xatolarga moyil bo'lgan aqli chegarasidan tashqariga olib chiqish qobiliyatiga ega.
Qalbning o'z qonunlari bor, deb hisoblaydi faylasuf va ular aql qonunlari bilan mos kelmaydi. Bu
yangi turdagi intuitsiya fikrlash va haqiqatni izlashga intilgan har bir kishi tayanishi kerak bo'lgan
fikrlashning boshlang'ich nuqtasidir.
Paskal inson va uning mohiyati haqidagi fikrlash sohasida cheksizlik muammosiga duch
keladi. Paskal uchun cheksizlik — bu inson aqli yengishga qodir bo'lmagan, shaxs uning oldida
sarosimaga tushib, qo'rquv holatida bo`lishini anglatadi. Faqat qalbning intuitsiyasi bilan biz
cheksizni idrok etishimiz, unga qarashimiz bilan kirib borishimiz va u bilan kelishishimiz mumkin.
Paskal uchun reallikda cheksizlikning namoyon bo'lishi, tabiatning turli shakllarda ko`rinishidir.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
317
Cheksizlikning ikkinchi tomoni — har bir tirik organizm, har bir mavjudot va ayniqsa
insonning tuzilishi murakkabligidir. Paskalning fikricha, har bir subyektda aql va tuyg'ular
o'rtasida kurash boradi. [5] Aql, faqat u haqiqatni bilishiga va insonga haqiqatning sirli tomonlarini
ochib berishga o`zini qodir deb hisoblaydi. Biroq, intuitsiya ham xuddi shunday hisoblaydi va o'z
tajribasidan haqiqiy bilim berishga harakat qiladi. Aslida, ular bir-biriga zid bo'lmasligi kerak,
chunki ular tomonidan berilgan bilimlar bir-birini to'ldiradi. Faqat aqlga yoki faqat intuitsiyaga
tayanib harakat qilish insonni xato qilishiga olib kelishi mumkin.
Ammo ong ma'lumotlari va intuitsiya tomonidan qabul qilingan ma'lumotlarni birlashtirish
natijasida paydo bo'ladigan bilim ham mutlaqo to'g'ri emas. Buning sababi shundaki, bizni o'rab
turgan dunyo cheksiz va xilma-xil bo'lib, u bilan solishtirganda odam okean qirg'og'idagi mayda
qum donasi kabi ahamiyatsizdir. Paskal o`zining “Mushohadalar”
asarida insonni "fikrlaydigan
qamish" deb ataydi, bu so'zlar bilan insonning ojizligiga ishora qiladi. Biroq, uning ojizligiga
qaramay, insonga ong va haqiqatga intilish sifati in`om qilingan. Uning atrofida sodir bo'layotgan
voqealarga doimiy qiziqishi ojiz mavjudotga og'ir tabiiy sharoitlarda omon qolish va nafaqat
hayotini saqlab qolish, balki tabiatni mag'lub etib, uning xo'jayini bo'lishiga imkon beradi.
Xulosa qilib aytganda, Paskalni gneseologik qarashlari o`z davri faylasuflarining
qarashlaridan farq qiladi. XVII-XVIII asr faylasuflar uchun bu noyob paradoksal g`oya edi. Qalb
intuitsiyasi haqidagi g`oyalar keyinchalik g`arb falsafasi taraqqiyotida barakali ta`sir ko`rsatdi.
REFERENCES
1.
https://rus-lit-enc.slovaronline.com// Паскаль
2.
https://iphlib.ru //Г.Я.Стрельцова//Паскаль
3.
Pascal Bl. Pensées, fr. 510; Oeuvres complètes, par L. Lafuma. P., 1963 , p. 512
4.
Ibid., fr. 110; p. 512
5.
https://fil.wikireading.ru//Огарёв Георгий. 50 золотых идей философии//33)
«Человек – мыслящий тростник» (Паскаль)
