234
O‘ZBEK TILIDAGI SINONIMLAR TASNIFI
Abjalova Manzura Abdurashetovna
Filologiya fanlari doktori (DSc),
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti dotsenti.
E-pochta:
abjalova.manzura@gmail.com
ORCID:
0000-0002-1927-2669
https://doi.org/10.5281/zenodo.10206034
Annotatsiya.
Bugungi kunda lingvistik ontologiyalarni yaratish maqsadida ularning
birlamchi elementlari – sinsetlarni shakllantirish uchun ham tildagi sinonimik hodisani chuqur
tadqiq etish, sinonimik qatorlarni pragmalingvistik jihatdan ham to‘g‘ri tuzish, dominantani
aniqlash, sinonimik qatorlardagi yuqori, o‘rta va quyi qatlamini aniqlash muhim sanaladi. Shu
maqsadda yangi “O‘zbek tili sinonim so‘zlarining o‘quv lug‘ati” amaliy leksikografiya talablari
asosida tuzildi. Ushbu lug‘atni yaratish mobaynida o‘zbek tili leksikonidagi sinonimlar qatorini
shakllantirish jarayonida sinonimlar klassifikatsiyalandi va an’anaviy tilshunoslik qarashlaridagi
sinonimiya hodisasiga zid qarashlar ham yuzaga keldi. Ushbu maqolada o‘zbek tili
sinonimlarining to‘liq klassifikatsiyasi berildi.
Kalit so‘zlar:
leksikografiya, amaliy leksikografiya, sinonimiya, klassifikatsiya,
kvazisinonim.
CLASSIFICATION OF SYNONYMS IN THE UZBEK LANGUAGE
Abstract.
Today, in order to create linguistic ontologies, it is important to deeply study the
phenomenon of synonymy in a language, form their primary elements - synsets, correctly build
synonymic rows from a pragmalinguistic point of view, determine the dominant, determine the
upper, middle and lower levels of synonymous lines. For this purpose, on the basis of the
requirements of practical lexicography, a new “Educational Dictionary of Synonyms of the Uzbek
Language” was compiled. When creating this dictionary, synonyms were classified in the process
of forming a list of synonyms in the vocabulary of the Uzbek language, and there were views that
contradicted the phenomenon of synonymy in traditional linguistic views. This article presents a
complete classification of Uzbek synonyms.
Keywords:
lexicography, applied lexicography, synonymy, classification, quasi-synonymy.
КЛАССИФИКАЦИЯ СИНОНИМОВ В УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ
Аннотация.
Сегодня с целью создания лингвистических онтологий важно
углубленное изучение синонимического явления в языке как для формирования их первичных
элементов – синсетов, так и для прагмалингвистически правильного построения
235
синонимических рядов, определения доминанты, верхнего, среднего и нижнего яруса в
синонимических рядах. С этой целью новый” учебный словарь синонимических слов
узбекского языка " составлен на основе требований практической лексикографии. В ходе
создания данного словаря в процессе формирования ряда синонимов в лексиконе узбекского
языка произошла классификация синонимов, а также возникли взгляды, противоречащие
традиционным лингвистическим представлениям о явлении синонимии. В данной статье
дана полная классификация синонимов узбекского языка.
Ключевые слова:
лексикография, прикладная лексикография, синонимия,
классификация, квазисиноним.
Kirish.
λεξiκόν [lexikon] “lug‘at” + γrάφω [grapho] “
Men yozaman
”) – lingvistikaning lug‘atlarni tuzish
semantik tuzilishini, so‘zlarning xususiyatlarini, ularni talqin qilishni o‘rganadigan fan.
Bugungi globalizatsiya jarayoni va raqamli iqtisodiyot taraqqiyoti hamda ilmiy yangiliklar
natijasida insoniyatning leksik qatlamida ulkan o‘zgarishlar bo‘lyapti.
Jumladan, turkum sinkretizmining rivojalnishi, shakldosh so‘zlarning ortishi, tilda
polifunksional so‘zlarning ko‘payishi, nutqda konversiya hodisasining tez-tez ro‘y berishi
kuzatilmoqda. Bunday o‘zgarishlar, ayniqsa, sinonim (ma’nodosh) so‘zlar qatori tarkibida
muayyan ma’noda o‘zgarish bo‘lishiga asos bo‘ladi.
Sinonimiya – til birliklaridagi semantik munosabatlarning bir turi, leksik birliklar
ma’nolarining o‘zaro to‘liq (bu kam hollarda yuz beradi) yoki qisman mos kelishidan iborat.
Sinonimiya
1) tilning leksik, frazeologik, grammatik va so‘z yasash tizimlariga xos;
2) umumjahon hodisa (til universaliyasi) hisoblanadi;
3) eng muhim paradigmatik munosabatlardan biri. Shu bois dunyo tilshunosligida
sinonimiya hodisasining o‘rganilishi davr nuqtayi nazaridan ham dolzarb masala hisoblanadi.
Sinonimiya
– til birliklaridagi semantik munosabatlarning bir turi, leksik birliklar
ma’nolarining o‘zaro to‘liq (bu kam hollarda yuz beradi) yoki qisman mos kelishidan iborat.
Sinonimiya hodisasi
1)
tilning leksik, frazeologik, grammatik va so‘z yasash tizimlariga xos;
2)
umumjahon hodisa (til universaliyasi) hisoblanadi;
3)
eng muhim paradigmatik munosabatlardan biri.
236
SIN
O
́NIM = MA’NODOSH SO‘Z
: sinonim – termin, ma’nodosh so‘z – tushuncha, oddiy
atama. Shu bois ilmiy manbalarda termin sifatida “sinonim”dan unumli foydalaniladi.
Sinonimlar ketma-ketligi
sinonimik qator
(SQ) deyiladi. Unga asos, tub so‘z, yasama
so‘z, qo‘shma so‘z, so‘z birikmasi, termin, juft yoki takror so‘zlar kirishi mumkin. SQda asosiy
ma’no tashuvchi, unumli qo‘llaniladigan va uslubiy betaraf (neytral) so‘z – dominanta (bosh so‘z)
bo‘ladi.
Sinonimlar nutqda quyidagi maqsadlarda qoʻllaniladi, ayrim oʻrinlarda hatto zarur
hisoblanadi:
fikrni yanada aniqroq va toʻgʻri ifodalash (qiyos uchun: chet el va xorij)da;
hissiy-emotsional rang berish, fikrni yorqinroq ifodalashda;
tavtologiya (takror – bir gapda muayyan soʻzning takror qoʻllanishi)dan saqlanish
maqsadida;
matndagi qoʻshni jumlalarni bogʻlash maqsadida sinonim soʻzlardan unumli
foydalaniladi.
Sinonimiyaning
ikkita
asosiy
turi mavjud: semantik (ideografik) va stilistik.
SEMANTIK SINONIMIYA TURLARI:
leksik, frazeologik, derivativ (so‘z yasovchanlik),
grammatik
(affiksiv, morfemo-leksik, sintaksik), kontekstual
237
SINONIMIYANING
TUZILISHIGA KO‘RA
TURLARI QUYIDAGICHA
(8 xil):
238
TURLI XUSUSIYATLAR BO‘YICHA SINONIMLAR TASNIFI
I. Qator a’zolari o‘rtasida
semantik farqlanishning mavjudligi / yo‘qligi
:
1. To‘liq (absolyut, semantik dublet):
begemot – gippopotam, mashina – avtomobil.
Asosan, termenlarda bo‘ladi.
2. Qisman:
ko‘z – qarog‘ – diyda; oila – xonadon – ro‘zg‘or – bola-chaqa.
II. Ekspressiv (bo‘yoqdor, konnotativ) semantikaning mavjudligi / yo‘qligi
:
1.
Ekspressiv-neytral:
foydasiz – befoyda – zoye – nafsiz – benaf – samarasiz;
2.
Ekspressiv-emotsional:
gunohkor; ayyom – tantana – shodiyona
239
III. Uslubiy xoslanishiga ko‘ra:
1.
Uslubiy betaraf (neytral):
aybdor; bayram
2.
Uslubiy sinonim:
qism
(neytral)
, parcha
(badiiy)
, fragment
(ilmiy, rasmiy)
IV. Sinonim qator a’zolarining asosi (o‘zagi):
1.
Bir asosli:
tartibsiz – betartib
;
serhosil – hosildor; aybli – aybdor.
2.
Turli asosli:
afzallik – ortiqlik – ustunlik – maziyat; aldamoq – laqillatmoq – avramoq;
adolatli – odil – barhaq.
V. Kelib chiqishi:
1.
O‘zlashmagan:
ajratmoq – ayirmoq; kuylamoq – aytmoq.
2.
O‘zlashgan:
korrektor [lot] – musahhih [a], asorat
[a] –
asar
[a] –
nishon [f-t] – iz
[o‘z]
– qoldiq
[o‘z].
VI. Leksik tizimda
sinonimlarning mustahkamlanishi / qayd etilmasligi:
1.
Lisoniy (uzual, tizimili):
logotip – ramz – simvol – nishon – emblema.
2.
Nutqiy (kontekstual, okkozional):
Eshikni qarsillatib ketdi. – Eshikni qattiq yopib ketdi.
VII. Leksikografik mansubligi
:
1.
Lug‘atli sinonimlar (
leksik, frazeologik, derivativ (so‘z yasovchanlik), grammatik
(affiksiv, morfemo-leksik, sintaksik)
2.
Lug‘atsiz sinonimlar
(kontekstual)
VIII.
Darajalanishi
:
1.
Gradual:
notekis – baland – past – uydim-chuqur
(ifoda bo‘yog‘ining kuchayishiga ko‘ra)
2.
Nogradual:
abbreviatura – qisqartma
IX.
Bo‘yoqdor (emotsional)lik
ning mavjudligi / yo‘qligi:
1.
Ijobiy bo‘yoqdor:
chiroyli – ko‘rkam – suluv –lobar –xushro‘y -go‘zal – ofatijon.
2.
Salbiy bo‘yoqli:
xunuk – badbashara – badburush – badqovoq – tasqara – bedavo – ta’viya
– beo‘xshov – beso‘naqay – badsurat.
240
3.
Neytral:
absorbsiya – yutilish – shimilish – singish.
SINONIMIYANING YUZAGA KELISH MANBALARI (SABABLARI):
I.
Ichki.
1.
Leksik assimilyatsiya.
Tarixiy taraqqiyot hamda leksik birliklarning o‘zaro ta’siri
jarayonida kam qo‘llaniladigan so‘zlar faol iste’molga kiradi va semantik yaqinlashish, semantik
singish hodisasi yuzaga keladi. Bunday turga turkum sinkretizmi, konversiya, shevalar
assimilyatsiyasi, folklor assimilyatsiyasi kabi hodisalar kiradi.
2.
Ko‘p ma’nolilik.
Og‘zaki nutq yoki tilda muayyan so‘zning yangi ma’nosi boshqa
so‘zlarning ma’nosi bilan sinonimga aylanadi => so‘z boshqa so‘z bilan minimal sinonim qatorni
hosil qiladi yoki mavjud sinonim qatorda yangi sinonimga aylanadi. M.:
zo‘r, ajoyib, dahshat
;
qizg‘anchiq, xasis, baxil, ... qattiq.
3.
Derivatsiya
– so‘z yasalishi natijasida sinonimik qator yuzaga keladi (1) yoki boyiydi
(2). M.: 1)
serhosil – hosildor
;
baqiroq – shang‘i
; 2)
sho‘x, shum, to‘polonchi, bebosh, jilovsiz,
beboshvoq
.
II.
Tashqi.
Boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish natijasida sinonimik qator yuzaga keladi (1) yoki
boyiydi (2). M
.: 1) badiha [arab] – ekspromt [lot]; chuchvara – barak [fors]; 2) asorat [arab] –
asar [arab] – nishon [f-t] – iz
[o‘z]
– qoldiq
[o‘z]
.
Sinonimlikning
asosiy mezonlari
:
1) so‘zlar ma’nolarining o‘zaro mos tushishi yoki yaqinligi;
2) muayyan kontekstlarda bir-birini almashtira olishi;
3) bir so‘roqqa javob bo‘lishi.
Sinonimlarni jamlash jarayonida bir muhim jihat aniq bo‘ldiki, “sinonimik qator bir so‘z
turkumiga mansub bo‘ladi” deyilgan mezon sinonimlar uchun qat’iy cheklov bo‘lib, bugungi
kunda ushbu mezon o‘zini oqlamayapti. Ko‘pgina SQ tarkibida bir-biriga ma’nodosh bo‘lib
qo‘llanilayotgan boshqa-boshqa so‘z turkumlaridagi sinonimlar ham mavjud bo‘lmoqda. Jahon
tilshunosligida bunday ma’nodosh so‘zlar kv
а́
zisin
о́
nimlar (soxta sinonimlar, qisman
ma’nodoshlar)
1
.
1
241
“kvazi-”
termin elementi lotin tiliga mansub boʻlib,
xayoliy, haqqoniy emas, soxta, xayoliy
degan tushunchalarni anglatadi. XVIII asrda cherkov terminologiyasida “yolgʻon” ma’nosida
foydalanilgan. Rus tiliga XIX asrda kirib kelgan boʻlib, mazkur prefiks (rus tilida pristavka
deyiladi) ot soʻz turkumiga mansub tasavvur qilingan narsa, haqiqatdan yiroq hodisani ifodalashda
faol qoʻllanilgan. Ushbu oʻzlashma prefiks yordamida, asosan, tibbiyot, tabiiy va ijtimoiy fanlarga
oid soʻzlar hosil qilingan. XIX asr oxiriga kelib, san’at, adabiyot va ilm-fan sohalarida foydalanila
boshlangan. XX asrning 2-yarmiga kelib tilshunoslik terminologiyasida qayd etilgan.
2
“kvazi-”
termen elementi “soxta, xayoliy”; soxtalik, belgining faolligini bildiradi; soxta idrokning
ma’nosini koʻproq ifoda etadi; nomlangan obyektning holatini tavsiflaydi. Ayrim manbalarda
3
“kvazi-” “deyarli, taxminan” kabi ma’nolarni anglatishi yozilgan.
Kvazisinonimlarning quyidagi turlari farqlanadi
4
:
1. Bir-biriga oʻxshash ma’noga ega boʻlgan kvazisinonim atamalar, masalan:
uy – bino,
iste’dod – daholik
;
2. Bir soʻzning ma’nosi va koʻlami boshqa sohaga ham tegishli boʻlgan qisman sinonimlar,
masalan:
metall – temir
;
3. Qarama-qarshi semantikaga ega soʻzlarning nutqiy voqelanish jarayonida ma’nodoshlar
tarzida qoʻllaniladigan sinonim soʻzlar (bitta hodisaning miqdoriy xususiyatlari kabi), masalan:
qattiqlik – yumshoqlik, shaffoflik – qorong‘ulik.
Rus tilshunosi Lekant P.A. semantik sinonimlarni kvazisinonimlar deydi va ularni 2 turga
ajratadi [17]:
1.
Lugʻaviy ma’nosi nisbatan ma’nodosh boʻlgan sinonimlar:
yoʻl – yoʻlak, kun – sutka, olib
yurmoq – tashimoq
. Bunda har bir sinonim lugʻaviy ma’noda oʻziga xos xususiyati bilan
farqlanadi. Masalan, “ochkoʻz” va “ziqna” soʻzlarini toʻlaqonli bir-birini sinonim sifatida matn
(kontekst)da almashtirish mumkin, shu bois ular sinonimlar lugʻatida sinonimik qatordan joy oldi.
2.
Faqatgina kontekstda bir-birining oʻrnini bosadigan, tur-jins munosabatlari, ya’ni tur va
jins tushunchalarini bildirgan sinonim soʻzlar. Masalan,
it – ovcharka – choʻpon it – doʻst, foydali
qazilmalar – minerallar – metall – temir
.
2
https://ru.wiktionary.org/wiki/quasi
https://classes.ru/all-latin/dictionary-latin-russian1-term-18872.htm;
4
242
Ma’lumki lugʻaviy sinonimlar, asosan, bir soʻz turkumiga mansub yaqin ma’noli leksik
birliklar sanaladi. Kvazisinonimlar esa turli soʻz turkumlariga oid soʻzlarning ma’nodosh boʻlishi
bilan ham yuzaga keladi. Masalan:
lemmatizatsiya
(soʻzning asos morfemasiga qadar tahlil
qilinishi; asosning aniqlanishi)
– (N–ot) ↔ lemmatizatsiyalash – (V
h
– fe’l
harakat nomi
)
;
regeniratsiya
(N–ot) ↔ qayta tiklanish (V
h
– fe’l
harakat nomi
); dahshat (N – ot) ↔ zoʻr (Adj – sifat) (
ogʻzaki
soʻzlashuv uslubida)
Qisman sinonimlar ma’no jihatdan yaqin boʻlsa-da, ammo ular har doim aynan biri oʻrnida
ikkinchisi qoʻllanib ketavermaydi. Bunday sinonimlar oʻrtasida birlashish va kesishish
munosabatlari paydo boʻlishi mumkin. Birlashish munosabatida muayyan ma’nodosh soʻz
oʻzining ikkinchi ma’nodoshiga tushunchani anglatishi jihatidan toʻliq muvofiq keladi. M-n:
bilmoq
↔
tanimoq
Sinonimlar ma’nolarining kesishishi kvazisinonimlar qatoridagi har bir soʻz ma’nosi oʻziga
xos xususiyatga ega boʻlgan holda yuzaga keladi. M-n,
ochkoʻz
– oʻzga narsani egallab olish
ishtiyoqiga berilib ketgan,
ziqna
– oʻzinikidan voz kechmaslik ehtirosiga berilib ketgan.
Kvazisinonimlarda uslubiy boʻyoqdorlik, ya’ni nutq uslublariga xoslanish ham boʻladi. Shu bois
kvazisinonimlardan, koʻp hollarda, badiiy matn tuzish jarayonida foydalaniladi:
tahdid
–
siyosat,
tez – lahzada.
Xulosa.
1. Nutqiy voqelanish jarayonidagi kvazisinonimlar (qisman sinonimlar) ma’no jihatidan
yaqin boʻlsa-da, turkumga xoslanishi turlicha boʻladi. Kvazisinonimlarning semantik
munosabatida birikish yoxud kesishish semalari mavjud boʻladi. Shu bois ham mazkur lug‘atda
sinonimik qatorlar kvazisinonimlar bilan ham to‘ldirildi. Bunday qatorlar ushbu lug‘atda 76 tani
tashkil etadi.
2
.
unga maxsus ilmiy ishlar, monografiyalar, bir qancha maqolalar va ko‘plab darslik va
qo‘llanmalarning alohida bo‘limlari bag‘ishlangan.
3. Shunday bo‘lsa-da, sinonimlarni pragmatik jihatdan ham o‘rganish, mavjud sinonimlar
REFERENCES
https://lingvistics_dictionary.academic.ru/1441/квазисинонимы_%5Bлат.%3A_quasi_почти
2.
