FAN VA ISHLAB CHIQARISH INTEGRASIYASINI
TA’MINLASHDA KASBGA YO‘NALTIRISH MASALALARINING
O
‘
RNI
Bazarova Saodat Jamolovna, Baychaуev Fazliddin Xusenovich
Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti, Ta’lim ta’lim sifatini nazorat qilish bo‘limi boshlig‘i, pedagogika
fanlari doktori, prof.
Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti, pedagogika fanlari bo‘yicha falasafa doktori (PhD), “Umumiy
fizika” kafedrasi (v.b) dotsenti
bozorova@mail.ru, +99891 334 07 71, bfazliddin1983@gmail.com, +99890 665 67 83
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462570
Annotatsiya.
Mazkur maqolada texnika oliy ta’lim muassasalarida buyurtmachi korxonalar talab va ehtiyojlari asosida
fizika fanidan amaliy mashg‘ulotlar olib borishda kasbiy yo’naltirilgan masalalardan foydalanish
samaradorligi aniq misollar orqali ko‘rsatilgan. Shuningdek, bevosita kon-metallurgiya sanoati tizimiga oid
kasbiy yo‘naltirilgan masalalarni ishlab chiqish va amalda foydalanishda bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy
kompetentligini oshirishdagi ahamiyati o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar: oliy ta’lim, ishlab chiqarish, kon-metallurgiya sanoati, fizika, kasbiy yo‘naltirilgan masala, amaliy
mashg’ulot,
bo’lajak
mutaxassis.
KIRISH.
Yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash uchun
uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish salohiyatidan
samarali foydalanishga alohida urg‘u berilib,
mutaxassislarga bo‘lgan umumdavlat va mintaqaviy
talablar istiqbolini aniqlash masalalariga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Malakali kadrlar tayyorlash
tizimini shakllantirish talablariga asosan, avvallari
faqat fundamental fan sifatida qaralib kelingan tabiiy
fanlar, bugungi kunda, mutaxassislik fanlarini
chuqur o‘rganish uchun asosiy fan sifatida tan
olinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoyevning
Oliy
Majlisga
murojaatnomasida: “Agar tarixga nazar tashlaydigan
bo‘lsak, dunyodagi deyarli barcha kashfiyot va
texnologiyalarni yaratishda fizika fani fundamental
asos bo‘lganini ko‘ramiz. Haqiqatan ham fizika
qonuniyatlarini
chuqur
egallamasdan
turib,
mashinasozlik,
energetika,
“IT” (Information
Technology),
suv
va
energiyani
tejaydigan
texnologiyalar kabi bugun zamon talab qilayotgan
sohalarda natijalarga erishib bo‘lmaydi.” [1]. Buning
natijasida uzluksiz ta’limning barcha bo‘g‘inlarida
fizika fanini o‘qitishning sifatini tubdan oshirish
kabi tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizning
iqtisodiy
qudratini
yuksaltirishda kon-metallurgiya sanoati alohida
o‘ringa ega. Kelajakda yer osti boyliklaridan yanada
samarali
foydalanish,
sifatli
mahsulot
ishlab
chiqarish eng avvalo bo‘lajak mutaxassislarning
kasbiy salohiyatiga uzviy bog‘liq. Yuqori malakali
mutaxassislar tayyorlash, ko‘p jihatdan ta’lim va
ishlab chiqarish orasidagi bog‘lanishni olib
boradigan oliy ta’lim muassasalari zimmasidagi
asosiy vazifadir. Bu borada respublikamizda olib
borilayotgan
oliy
ta’limni
rivojlantirishdagi
islohotlar, oliy ta’lim muassasasida o‘tiladigan har
bir fanning ishlab chiqarishdagi ahamiyati bilan
bog‘liq holda olib borish talabini quymoqda.
Shuning uchun ham bugungi kunda mustaqil
fikrlovchi erkin shaxs konsepsiyasini amalga
oshirish uzluksiz ta’lim tizimining bosh vazifasi
bo‘lib, bunda kompetentli yondashuv asosida
bo‘lajak
mutaxassislarning
kasbiy-pedagogik
ijodkorligini rivojlantirish dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi [2].
METODOLOGIYA.
Kon-metallurgiya
mutaxassislarini
tayyorlaydigan texnika oliy ta’lim muassasalarida
fizika fanidan amaliy mashg’ulotlarni tashkil
etishda, ishlab chiqarishga oid kasbiy masalalardan
foydalanish,
bunda
ish
beruvchilar,
ya’ni
“bitiruvchi”ning talab va takliflaridan kelib chiqqan
holda maslalarni tanlash kerak bo’ladi. Pedagogik
tasqiqotlar natijasida, fizikaning “Mexanika” bo‘limi
mavzularining
kon-metallurgiya
sanoatida
qo‘llanilishi asosida mutaxassislikka yo‘naltirilgan
masalalarni ishlab chiqish hamda ular asosoda
amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish quyidagi
jadvalda keltirilgan [3,4]:
№
“Mexanika”
bo‘limiga oid
mavzular
Kon-metallurgiya
sanoatida qo‘llanilishi
1
Ilgarilanma harakat
kinematikasi.
Karyerda va portlatish
ishlarida tog‘
jinslarining harakati.
2
Aylanma harakat
kinematikasi.
Karyerlarda aylanma
harakat qiluvchi
vositalar
kinematikasini
o’rganish.
3
Ilgarilanma harakat
dinamikasi.
Jism impulsining
saqlanish qonuni.
Tegirmondagi
sharlarning
to‘qnashishi natijasida
rudalarni maydalash.
4
Tabiatda kuchlar.
Og’irlik kuchi.
ishqalanish kuchi.
elastiklik kuchi.
Tog‘ jinslarini
mustahkamligi, mo‘rt
va qattiqliklari tahlili.
Ishqalanish kuchlari
ta’sirida rudalarining
konveyerdagi harakati.
5
Ish va energiya.
Mexanik energiyaning
saqlanish qonuni.
Portlatish ishlarida
energiyaning saqlanish
qonuni.
Jadvalda
keltirilgan
mavzulardan
kon-
metallurgiya sanoatida qo’llanilishiga oid kasbiy
yo’naltirilgan masalalar ko’rib chiqaylik [5].
NATIJA.
Berilgan: Rudalarni yanchilishda ishlatiladigan
diametri 4500 mm bo‘lgan sharli tegirmon(MShS
45-60) ning kritik tezligini va aylanishlar sonini
aniqlang.
Dastlab, talabalarga sharli tegirmon(MShS 45-
60) ning ishlash tamoyili tushuntiriladi
(1-rasm).
Rudalarni
tegirmonda
yanchish
jarayonida, tegirmon barabanining ichki yuzasidagi
“m” massali shar harakati ko‘rib chiqiladi va unga
ta’sir qiluvchi kuchlar haqida fikr yuritilib,
tegirmonning aylanishlar tezligi haqida ma’lumot
beriladi.
1-rasm
Tegirmonda
rudalarni
yanchish
jarayoni
maydalangan
rudalarni
maydalovchi
po‘lat
sharlarning o‘zaro to‘qnashish natijasida hosil
bo‘lgan kinetik energiya hisobiga amalga oshiriladi.
2
2
mv
E
к
=
(1)
bu erda m va v - po‘lat sharning tezligi va masssasi.
Shuningdek, biror tezlik bilan aylanayotgan
tegirmon barabani markazdan qochma kuchlar
ta’sirida sharlarni ichki yuzaga tirab, rudalar bilan
birga aylantira boshlaydi.
R
т
F
м к
2
=
(2)
bu yerda m - po‘lat sharning masssasi –
tegirmon barabanining tezligi
Bu jarayonda birinchi qatlamdagi sharlar, rudalar
yanchilishida qatnashmaydilar, bunday aylanishga
mos tezlik kritik tezlik deb ataladi.
Birinchi qatlamdagi sharlar yanchishda ishtirok
etishi uchun barabanning aylanish tezligi kritik
tezlikdan kichik bo‘lishi kerak. Buning natijasida bu
qatlamdagi sharlar ma’lum bir balandlikka ko‘tarilib
tushishdagi zarb ta’sirida rudalarni yanchishga
ishtirok etadi. Bu holda sharlar barabanning ichki
yuzasi bo‘ylab aylanma traektoriya bo‘yicha ma’lum
A nuqtagacha ko‘tarilib, og‘irlik kuchi ta’sirida
uziladi va shu nuqtadan parabolalik traektoriya
bo‘yicha B nuqtaga tusha boshlaydi.
Sharlarning ko‘tarilish balandligi qancha katta
bo‘lsa, ularning tushish tezligi shuncha katta bo‘ladi.
Bunda sharlarning tushish tezligi
gh
2
=
(3)
Natijada, B nuqtadagi rudalarga sharlar katta
zarba kuchi bilan ta’sir etadi.
t
F
m
P
=
=
(4)
Agar barabanning aylanish tezligi sharlarning
tezligidan kichik bo‘lsa, ular yuqoriga ko‘tarilmay,
dumalab tushadi. Demak, sharlar o‘rtasida (shar-
shar) va tegirmon (shar-tegirmon) ichki yuzasi
orasida rudalarning ezilishi ishqalanish kuchi
ta’sirida yuz beradi.
Endi esa, tegirmon barabanining ichki yuzasidagi
m massali shar harakatini ko‘rib chiqaylik. tezlik
bilan aylanma harakatlanayotgan sharga A nuqtada
markazdan qochma kuchdan tashqari og‘irlik kuchi
ham ta’sir etadi:
P=mg
(5)
bu yerda g – erkin tushish tezlanishi.
Sharlarning yuqoriga ko‘tarilishida ishtirok
etayotgan og‘irlik kuchini ikkita tashkil etuvchiga,
ya’ni radius bo‘yicha yo‘nalgan
F1=Psin
va
urinma bo‘yicha yo‘nalgan
F2=Pcos
kuchlarga
ajratamiz. Shar baraban devoridan tushmasligi
uchun,
sin
2
P
gR
p
yoki
sin
2
gR
shart bajarilishi kerak.
Agar
=90
0
desak, sin
=1 demak, tegirmon
barabanining kritik tezligi
gR
2
=
(6)
bo‘ladi.
Tegirmonning
aylanish
chastotasini
aylana/minutlarda olsak, tegirmonning aylanish
tezligi
t
Dn
T
R
=
=
2
(7)
Bunda D- tegirmon barabani diametri.
bo‘lsa, u holda (6) va (7) ifodalarni tenglashtirib,
tegirmon barabanining kritik aylanishlar soni n
kr
topamiz:
2
60
2
2
D
g
Dn
=
=
(7)
gD
n
D
2
2
2
2
60
2
=
U holda barabanining kritik aylanishlar soni:
D
g
n
кр
2
2
2
60
=
(8)
kelib chiqadi.
Bu kabi kasbiy yo‘naltirilgan masalalar
talabalarnig ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan
tegirmonlarning parametrlarini o’rganishga, undagi
fizik hodisalarni tushunish, fizik qonuniyatlarni
texnikada qo‘llashga yordam beradi.
Xulosa
qilib aytganda, fizika fanidan amaliy
mashg‘ulotlar olib borishda kasbiy yo’naltirilgan
masalalardan foydalanishda quyidagi natijalarga
erishiladi:
•
ta’lim va ishlab chiqarish orasidagi
integrasiyasini ta’minlash;
•
ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar
bilan yaqindan tanishish;
•
tanlagan
kasbiga
oid
malaka
va
ko’nikmalarni hosil qilish;
•
fizik qonuniyatlarni amaliyotga qo‘llay
bilish;
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
[1]
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil 30 dekabr.
[2]
Базарова С.Дж., Байчаев Ф.Х., Манглиева Ж.Х.
Организация учебного процесса на основе
интеграции обучения с производством // Вопросы
науки и образования. – Москва, 2018. № 11 (23). –
С.38-39.
[3]
Bazarova S.Dj., Baychayev F.X. Mutaxassislikka
yo‘naltirilgan masalalar yechish yordamida fizika
fanidan amaliy mashg‘ulotlar samaradorligi oshirish
// Journal of Advances in Engineering Technology, –
Navoi, Vol.3(7), July – Sept, 2022, 68-72-betlar.
[4]
Baychaev F.Kh. Сreation and selection of
professionally problems for future mining and
metallurgical industry system specialists.// Spanish
Journal of Innovation and Integrity (SJII) ISSN 2792-
8268, Spain, Vol. 05. April, 2022, – P 289-296.
[5]
Bazarova S.Dj “Rudalarni yanchilishda ishlatiladigan
katta diametrli sharli tegirmonlarning kritik tezligini
va ailanishlar sonini aniqlash.” dasturiy DGU
№17066 raqamli guvohnoma.
