BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNI INNOVATSION FAOLIYATGA TAYYORLASHDA MUSTAQIL TA’LIMNING
AHAMIYATI
Ko‘makova Dilshoda Shirinqulovna
TAFU Pedagogika kafedrasi o‘qituvchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462769
Annotatsiya.
Ushbu maqolada bo`lajak pedagoglarning innovatsion ko`nikmalarni shakllantirish maqsadida mustaqil
ta`limdan foydalanish asoslari muhokama etiladi.
Kalit so‘zlar:
O`qituvchi, ta`lim, innovatsiya, mustaqil ta`lim, metod.
KIRISH
Jamiyatning barcha jabhalaridagi muammolar,
o‘zgarishlar
oliy
ta’lim
muassasalarida
bo‘lajak
o‘qituvchilarni tayyorlash jarayoniga ham ta’sir qilib va
yangidan yangi talablarni qo‘yadi. Hozirgi paytda nazariy
bilim va amaliy ko‘nikmaga ega, o‘zgarishlarga
moslanuvchan, erkin fikrlaydigan, kasbiy hamda hayotiy
muammolarini mustaqil hal qila oladigan mutaxassislarga,
kadrlarga ehtiyoj katta. Shu bilan birga, oliy ta’lim
muassalarida talabalaridan har tomonlama bilimdonlik,
mustaqil fikrlay oladigan, tashkilotchilik qobiliyatiga ega
shaxs darajasini talab etadi. Bunday talablarning bajarilishi,
albatta ularni butun hayoti davomida bilim olishga o‘rgatish
orqali ta’minlanadi [4].
ADABIYOTLAR SHARHI
Bizning fikrimizcha, oliy ta’lim tizimida
mashg‘ulotlarni o‘qitishda asosiy e’tibor bo‘lajak
o‘qituvchilarda shaxsiy va kasbiy faoliyatlar bo‘yicha
bilim,
ko‘nikma
va
malakalarni
rivojlantirishga
yo‘naltirilishi kerak. Shuningdek, mustaqil ta’lim olishning
turli samarali usullarini qo‘llash orqali bo‘lajak
o‘qituvchilarda mustaqil ishlash va ijodiy fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishga intilish lozim.
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA
EMPIRIK TAHLIL
Ta’lim oluvchining mustaqil va ijodiy fikrlash
qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish, bo‘lajak
o‘qituvchilarni kreativ yondashuv asosida pedagogik
faoliyatga tayyorlash uning bilim olishga bo‘lgan
qiziqishini oshirish, muammolar bo‘yicha ilmiy fikrlay
olishini rivojlantirish, ob’ektiv borliqni tasavvur eta olishga
u yoki bu shaklda tashkil etilgan mustaqil ish ijobiy ta’sir
ko‘rsatar ekan.
Birinchidan, mustaqil ish – o‘quv jarayonida
nazariy va amaliy mashg‘ulotlar bilan bog‘liq holda olib
boriladi.
Ikkinchidan, mustaqil ish – ta’lim metodlari,
shakllari va mazmuni bilan bog‘liq holda tashkil etiladi.
Uchinchidan, mustaqil ishga rahbarlik qilish,
ya’ni boshqarish o‘qituvchidan nafaqat pedagogik mahorat,
balki tashkilotchilik sifatiga ega bo‘lishini ham talab etadi.
Mustaqil ish – bu o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil
etish shakli ham emas, ta’lim metodi ham emas. Mustaqil
ish – bo‘lajak o‘qituvchilarni mustaqil bilish faoliyatiga jalb
etish motivi, uni mantiqiy va psixologik tashkil etish
vositasidir.
Shuni ta’kidlash joizki, mustaqil va ijodiy ishlarni
tashkil etishda pedagogik va psixologik tamoyillarga
tayanishi zarur.
Bo‘lajak o‘qituvchilarning mustaqil va ijodiy
ishlash faoliyatlarini rivojlantirishning asosiy omillaridan
biri bu mustaqil ishdir. Mustaqil ish bo‘lajak
o‘qituvchilarning
aqliy,
pedagogik
va
psixologik
fikrlashlarini faollashtiradi, o‘quv adabiyotlari bilan ishlash
malakalari va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Demak, bo‘lajak o‘qituvchilarning mustaqil bilim olishga
tayyorlash jarayonida ularning ijodiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish zarur.
Bo‘lajak o‘qituvchi mustaqil ta’lim topshiriqlarini
tuzish va amalga oshirishda ta’lim oluvchilarning
imkoniyatlarini, iqtidorini hisobga olishi, mustaqil bajarish
bo‘yicha kerakli uslubiy tavsiyalarni berishda zaruriy
o‘qitish vositalarning e’tiborga olishi kerak.
Mustaqil ishlar tizimi deyilganda, biz bir-biri bilan o‘zaro
bog‘langan va bir-
birini mazmunan to‘ldiradigan, birining
mazmuni ikkinchisinikidan mantiqan kelib
chiqadigan va umumiy maqsadga bo‘ysungan topshiriqlar
majmuini tushunamiz.
L.V.Golish va D.M.Fayzullaevalar o‘zining olib
borgan ilmiy tadqiqot ishlarida ta’lim oluvchilar tomonidan
mustaqil ishni bajarishda ularning faoliyati tizimida
ko‘rsatilgan har bir elementlarning muvaffaqiyatli
rejalashtirish, tashkillashtirish, monitoring va baholash
zarur ekanligini asoslab berishgan [3].
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim
tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasining
“Oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari
va ustuvor yo‘nalishlari” deb nomlangan 3-bobining “Oliy
ta’lim bilan qamrovni kengaytirish, oliy ma’lumotli
mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish” deb nomlangan
1-§ da “Mustaqil ta’lim soatlari ulushini oshirish,
talabalarda mustaqil ta’lim olish, tanqidiy va ijodiy
fikrlash, tizimli tahlil qilish, tadbirkorlik ko‘nikmalarini
shakllantirish,
o‘quv
jarayonida
kompetensiyalarni
kuchaytirishga qaratilgan metodika va texnologiyalarni
joriy etish, o‘quv jarayonini amaliy ko‘nikmalarni
shakllantirishga yo‘naltirish, bu borada o‘quv jarayoniga
xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan ilg‘or pedagogik
texnologiyalar, o‘quv dasturlari va o‘quv-uslubiy
materiallarni keng joriy etish” [1] masalalarida ta’lim
oluvchilarning mustaqil ta’lim olishlari, mustaqil ishlash
malakalarini uzluksiz oshirish orqali mutaxassislarning
zaruriy
kompetensiyalarini,
ijodiy
yaratuvchanlik,
tadqiqotchilik, mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga alohida
e’tibor qaratilgan. Mustaqil ta’lim jarayonida talabalarning
tashkilotchilik qobiliyatlarini rivojlantirishga muammo
sifatida talqin etilganligi bois, 2020-yil 23-sentabrda
tasdiqlangan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida ham “Mustaqil ta’lim olish
yakka tartibda amalga oshiriladi hamda ta’lim oluvchilarni
kasbiy, intellektual, ma’naviy va madaniy rivojlantirishga
xizmat qiladi” [2] deb belgilab qo‘yilganligini keltirib
o‘tish mumkin. Ma’lumki, o‘qitishning kredit texnologiyasi
yordamida auditoriya ishi hajmini kamaytirish to‘g‘ridan-
to‘g‘ri talabaning mustaqil ishining ahamiyati va maqomini
oshiradi. Agar an’anaviy o‘qitish tizimida mustaqil ish
o‘rganilayotgan o‘quv kursining umumiy mehnat
intensivligining uchdan bir qismini tashkil yesa, u holda
o‘qitishning kredit tizimida bu qismning uchdan ikki
qismini tashkil qiladi. Shuning uchun kredit texnologiyasi
sharoitida talabaning mustaqil ishi ta’lim sifatini oshirish
va bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlashning asosiy
zaxiralaridan biriga aylanadi. Talabalarning mustaqil ishlari
ikki turga bo‘linadi: − auditoriyada, - auditoriyadan
tashqari.
Auditoriya talabalarining intizom bo‘yicha
mustaqil ishlari o‘qituvchining bevosita nazorati ostida va
uning topshirig‘i bo‘yicha auditoriyada amalga oshiriladi.
Auditoriyadan tashqari mustaqil ishlar talabalar tomonidan
o‘qituvchining topshirig‘i bilan, lekin uning bevosita
ishtirokisiz amalga oshiriladi. Mustaqil ishning pedagogik
ahamiyati talabalar faoliyati qanday tashkil yetilganiga ham
bog‘liq. Talabalarning mustaqil faoliyatini tashkil etish
shakllari muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Oliy ta’limdagi
mustaqil ish – bu o‘quv jarayonida talabalarning mustaqil
faoliyatini tashkil etish va boshqarishning o‘ziga xos
vositasi, zarur bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni
o‘zlashtirishda talabalarning o‘zini o‘zi tashkil etish va
o‘zini
o‘zi
tarbiyalash
vositasidir.
Kelajakda
professionallikka ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri
maqsadli sifatli ta’limdir.
Mustaqillik – bu ta’lim jarayonida ham, ta’lim
qiyinchiliklarini yengib o‘tish jarayonida ham zarur bo‘lgan
ta’lim muvaffaqiyatining ko‘rsatkichidir.
“Mustaqil ish” tushunchasining o‘zi keng
ko‘lamli ish va yo‘nalishlarni nazarda tutadi. Muayyan
ma’no “mustaqil” atamasi ishlatilgan ma’noga bog‘liq.
Asosan bu so‘zning 3 ma’nosi mavjud: - talaba
o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz ishni o‘zi bajarishi
kerak; - talabalardan mustaqil aqliy operatsiyalar, o‘quv
materialida mustaqil yo‘naltirish talab etiladi; - ishni
bajarish qat’iy tartibga solinmaydi, talabaga topshiriqni
bajarish mazmuni va usullarini tanlash erkinligi beriladi.
Hozirda universitetlarda mustaqil ishlashning ikki
shakli mavjud: – an’anaviy, ya’ni talabalarning mustaqil
ishi, o‘zboshimchalik rejimida va vaqtida, talaba uchun
qulay soatlarda, ko‘pincha auditoriyadan tashqarida
mustaqil ravishda bajariladi. - o‘qituvchi nazorati ostida
auditoriyada mustaqil ishlash, undan topshiriq paytida
maslahat olish mumkin. Talabalarning mustaqil ishlariga
asoslangan ta’lim jarayonini ikki turga bo‘lish mumkin.
Birinchisi, ta’lim jarayonida mustaqil ta’limning
o‘sib borayotgan roli. Ushbu yo‘nalishni amalga oshirish
o‘qituvchilardan
talabalarning
yuqori
darajadagi
mustaqilligini ta’minlash va ta’lim sifatini oshirishga
yordam beradigan darslarni tashkil etish usullari va
shakllarini ishlab chiqishni talab qiladi.
Ikkinchisi, auditoriyadan tashqari mustaqil
ishlarning barcha sohalarida talabalarning faolligini
oshirish. Shu o‘rinda shuni ye’tirof etish kerakki,
talabalarning mustaqil ishi nafaqat ta’lim jarayonining
muhim shakli, balki uning asosiga aylanishi lozim.
Mustaqil ishni tashkil etishda hal qiluvchi rol o‘qituvchiga
tegishli bo‘lib, u "umumiy" talaba bilan emas, balki uning
individual xususiyatlari, kuchli va zaif tomonlari,
qobiliyatlari va moyilliklari bilan ishlashi kerak.
O‘qituvchining vazifasi kelajakda talabaning yuqori
malakali mutaxassis sifatida eng yaxshi sifatlarini ko‘rish
va rivojlantirishdir. Mavzuni o‘rganishda mustaqil ishlarni
tashkil etish o‘zaro bog‘liq uchta shaklning birligini
ifodalashi kerak: o‘qituvchining bevosita nazorati ostida
auditoriyada ishlash; ish auditoriyadan tashqarida amalga
oshiriladi; ijodiy, shu jumladan tadqiqot ishlari.
O‘rganilayotgan fan bo‘yicha talabalar natijalarini
baholashning eng mos shakli bu o‘lchovlar tizimidir.
Talabaning mustaqil ishi natijalarini baholash ko‘lamini
ishlab chiqishda mustaqil ish uchun vazifalarni ularning
murakkablik darajasiga qarab ajratish kerak.
Jumladan, K. H. Xummamatova algebra va sonlar
nazariyasi kursidan "Algebraik tizimlar" moduli bo‘yicha
mustaqil ishlarni ko‘rib chiqiadi. U topshiriqlar modul
haqida minimal ma’lumotga ega bo‘lgan talabalar uchun
mo‘ljallangan. 30 variantdan iborat: Algebra berilgan.
Ushbu algebrada neytral elementni toping buyurilgan.
Zamonaviy dinamik hayot oliy ta’lim mutaxassislarini
tayyorlashni talab qiladi: - mavjud muammoli masalalarni
tahlil qilishni hisobga olgan holda o‘zgaruvchan hayot va
kasbiy vaziyatlarda tez moslasha oladi;-bilimlarni doimiy
ravishda yangilashga, o‘z-o‘zini rivojlantirishga, yangi
bilimlarni
yaratishga,
bilimlarni
amalda
mohirona
qo‘llashga tayyor. Professional vazifalar; - borayotgan
axborot oqimlarida harakat qilish, axborotni tahlil qilish,
o‘zgartirish va o‘z kasbiy faoliyatida va o‘z hayotida
qo‘llash uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanish; -
tanqidiy ijodiy fikrlashga ega; - do‘stona, aloqali, turli
jamoalarda ishlashga qodir; - o‘z maqsadlariga yerishishda
faol. Aynan shunday mutaxassislar zamonaviy mehnat
bozorida raqobatbardosh bo‘lishlari, shuningdek, o‘z
korxonalari,
muassasalari
va
tashkilotlarining
raqobatbardoshligiga hissa qo‘shishlari mumkin.
Aynan ular o‘z bizneslarini yaratishi, ish
profilidagi barcha o‘zgarishlarga moslashishi va o‘z
bilimlari, ko‘nikmalari va qobiliyatlarini doimiy ravishda
oshirishi mumkin. Shuning uchun ham oliy ta’lim tizimida
ifoda yetilgan tezislar mazmunida talabalarning o‘quv
jarayonini tashkil etishning muhim muammosi turibdi.
Boshqacha aytganda, jamiyat bo‘lajak mutaxassislarni
axborot oqimiga mustaqil yo‘naltirish, bilimlarini uzluksiz
takomillashtirish, har qanday o‘zgarishlarga ijodiy
yondashish, yuzaga kelayotgan muammolarni noan’anaviy
va sifatli hal etish darajasiga yetkazishni o‘z oldiga maqsad
qilib qo‘yadi.
O‘z-o‘zini o‘rganish va o‘z-o‘zini tarbiyalash
qobiliyatini mustaqillik kabi shaxs sifatisiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi, bu esa o‘z navbatida mustaqil va faqat mustaqil
faoliyat bilan tarbiyalanadi. Shunday qilib, talabalarning
mustaqil o‘quv faoliyati yetakchi bo‘lishi kerak. An’anaviy
yondashuvlardan farqli o‘laroq, talabalarning mustaqil
ishlarining ancha katta miqdori taxmin qilinadigan kredit-
modulli ta’lim tizimi doirasida uni haqiqatan ham yetakchi
qilishga urinishlar faol ravishda amalga oshirilmoqda.
Mustaqil izlanish va rivojlanish uchun katta miqdordagi
o‘quv materiallari chiqariladi. Mustaqil mashg‘ulotlar
doirasida o‘qituvchi rahbarligida qo‘shimcha darslar ham
o‘tkaziladi, dekanlar maxsus jadvallar va jadvallarni ishlab
chiqadilar. Ilmiy tadqiqotlar va nashrlar tahlili shuni
ko‘rsatdiki, Y. Babanskiy, A. Verbiskiy, L. Derkach, V.
Kazakov, O. Kirichuk, B. Korotyaev, A. Kucheryavy, S.
Matushkin, A. Moroz, N. Nikandrov, P. Pidkasistiy, N.
Polovnikova kabi olimlar tomonidan talabalar mustaqil
ishlarini tashkil etishning turli jihatlari o‘rganilgan, V.
Slastenin, T. Shamova va boshq . V. Aksenova, T. Gusak, V.
Krilova, V. Leontiev, G. Shchukina, V. Vergasov va
boshqalar talabalarning o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish
masalalarini ko‘rib chiqdilar. Talabalarni mustaqil o‘quv
faoliyatiga tayyorlashni takomillashtirish yo‘llari M.
Antonyuk, V. Buryak, N. Vazheevskaya, L. Derkach, I.
Mostovaya, L. Onuchak, M. Soldatenko va boshqalar
tomonidan tahlil qilingan.
O‘qitishni tashkil etishning modulli tizimi A.
Aleksyuk, K. Vazina, A. Kucheryavy, A. Gumenyuk, B.
Ognevyuk, A. Furman, P. Yusevichene va boshqalar
tomonidan batafsil o‘rganilgan. Shaxsning o‘z-o‘zini
tarbiyalash va o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan bog‘liq
masalalarni ishlab chiqish N. Bityanova, A. Gromseva, S.
Dneprov, V. Kurinskiy, L. Ruvinskiy va boshqalar. O‘quv
faoliyatini ilmiy tashkil etishning turli jihatlari S.
Arxangelskiy, Ya. Ludchenko va boshqalar
.
Olimlar va
amaliyotchilarning universitet talabalarining mustaqil
ishlarini tashkil etish muammosiga katta e’tibor
qaratishlariga qaramay, aks yettirish va hal qilishni talab
qiladigan muhim masalalar hanuzgacha saqlanib qolmoqda.
Yu.Miroshnichenko va O.Troyan bu universitet
talabalarining mustaqil ishlarini tashkil etish maqsadi va
uni amalga oshirish usullari o‘rtasidagi oshkor qilinmagan
aloqalar va munosabatlar; kredit-modulli ta’lim tizimi
sharoitida talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etishni
yaxlit nazariy tushunish va asoslash; talabalarni o‘zlarining
mustaqil ta’lim faoliyati samaradorligini oshirish sharoitida
rag‘batlantirish masalalari; talabalar tomonidan o‘quv
ishlarining oqilona usullarini o‘zlashtirish; mustaqil ta’lim
olish qobiliyatlari va ko‘nikmalarini shakllantirish.
o‘rganish
.
Bundan tashqari, talabalarning mustaqil ishlarini,
birinchi navbatda, zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari orqali aniq bajarish bo‘yicha savollarni
qo‘shish kerak. Ushbu yo‘nalishda tadqiqotlar mavjud,
ammo, bizning fikrimizcha, ular alohida mavzular (kurslar)
doirasi bilan cheklangan, masalan, yadro bo‘lmagan
magistr darajasida ingliz tilini o‘rganishda internetdan
foydalanish
, talabalarning mustaqil ishi bo‘limda yelektron
o‘quv modullari bilan matematik tahlil kursida
talabalarning
kompyuter
matematik
tizimlaridan
foydalangan holda mustaqil ishi va boshqalar
Yuqorida aytilganlarning barchasini hisobga
olgan holda, universitet talabalarining mustaqil ishlarini
tashkil etish holatini tahlil qilish va Boloniya jarayoni
sharoitida uni takomillashtirish istiqbollarini aniqlashga
urinishlarimiz juda dolzarbdir. Universitet talabalarining
mustaqil ishlarini tashkil etish va samaradorligini
oshirishning bugungi muammolari doimiy e’tibor va sifatli
yechimlarni talab qiladi. Ushbu yo‘nalishdagi psixologik va
pedagogik adabiyotlar tahlili XX asr o‘rtalarida
talabalarning mustaqil bilim olish masalalari bo‘yicha
tadqiqotlarning faol boshlanishini ko‘rsatdi, garchi o‘tgan
asrning boshlarida I. Gessen yerkin rivojlanish manbai faol
va mustaqil ish yekanligini ta’kidladi. Bundan tashqari,
talabaning shaxsiyati nafaqat u tomonidan yozilgan yoki
aytilgan so‘zlar, qo‘llarining harakatlari, balki bu vaqtda u
boshdan kechirgan fikrlari, hissiyotlari va hissiyotlari,
istaklari va ixtiyoriy harakatlari, shuningdek ruhiy holat
bilan yaratiladi. Bizning fikrimizcha, intellektual ishning
faolligi va mustaqilligiga uning o‘tkir zarurligini,
foydaliligini, katta maqsadga muvofiqligini albatta, ijodiy
xarakterini qo‘shishga arziydi. Bir qator olim va
tadqiqotchilar (V. Bondar, V. Buryak, L. Vygoskiy, P.
Galperin, Ye. Kabanova-Meller, A. Leontiev, V. Lozova, N.
Polovnikova va boshqalar.) umumta’lim maktabida
muhokama qilingan muammo nuqtai nazaridan o‘z
fikrlarini bayon qildilar.
Ularning asarlari bolaning tafakkuri va
qobiliyatini rivojlantirishda mustaqil ishning belgilovchi
rolini ochib beradi, o‘quv jarayonida talabalarni
ijodkorlikka jalb qilish imkoniyati va zarurligini asoslaydi,
kognitiv faoliyat va mustaqillikni shakllantirishning ayrim
yo‘nalishlarini aniqlaydi.
Xususan, I. Lerner, T. Shamova va boshqalarning
tadqiqotlari mustaqil ish o‘rganilgan materialning
xabardorligini va samaradorligini oshirish vositasi
yekanligini ishonarli tarzda isbotladi. Shunga qaramay,
bugungi kunda o‘rta maktab haqiqatan ham mustaqil
ishlarga tayyorlanmaydi, bu N. Sagina va A. Chizning
tadqiqotlaridan dalolat beradi. Jumladan, talabalarning
45,7% i o‘z mustaqil ishlarini to‘g‘ri tashkil etishni
bilmasligi, 72,5% i o‘z vaqtini qanday taqsimlashni
bilmasligi va 83% i bu taqsimotni qanday tuzishni
bilmasligi aniqlandi [11, s. 241]. Shunday qilib,
talabalarning o‘z-o‘zini tarbiyalash qobiliyatlari va
qobiliyatlarini shakllantirish tabiiy va mosdir. Oliy ta’lim
didaktikasi va metodikasida bir qator ishlar mavjud bo‘lib,
ularning mualliflari talabalarning mustaqil ishlarini tashkil
etish muammolarini ko‘tarib chiqdilar. Bular A. Aleksyuk,
A. Verbiskiy, L. Derkach, V. Kazakov, B. Korotyaev, R.
Nizamov, P. Pidkasistogo va boshqalarning tadqiqotlaridir.
V. Buryak, L. Derkach, N. Didus, I. Moroz va boshqalar.
talabalarning o‘qishga qodir emasligi, birinchi navbatda,
ularning ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklarni
muvaffaqiyatli yengish uchun vositalarining etishmasligi
bilan bog‘liq. Mostovaya, birinchi kurs talabalari shunchaki
bir oliy o‘quv yurtida mustaqil o‘rganish uchun qanday
bilmayman . Albatta, zamonaviy maktab o‘rganishni
o‘rgatmaydi — asosiy ko‘nikmalardan biri. Va
universitetda ta’lim boshqacha tarzda quriladi va amalga
oshiriladi. Maktab darslari, ular tushuntirgan va
takrorlagan, ko‘nikma va malakalarni qo‘llagan va ma’lum
o‘quv
materiallarini
o‘rnatgan
holda,
ma’ruzalar,
seminarlar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari, tadqiqot
faoliyati bilan almashtiriladi, bu yerda mustaqil ta’lim
faoliyati yetakchi hisoblanadi.
Ba’zi zamonaviy olimlar, ya’ni A. Krivileva, A.
Kucheryavy, I. Mostovaya, N. Sagina va A. Chizh, mustaqil
ish uchun psixologik tayyorgarlikning etishmasligi, o‘zini
o‘zi tashkil etishning umumiy qoidalarini bilmaslik, ilmiy
adabiyotlar bilan ishlash qobiliyatlari va qobiliyatlarining
etishmasligi va ko‘plab o‘quv fanlariga yetarlicha yuqori
darajada qiziqish yo‘qligini unutmang. Biz talabalar uchun
o‘z vaqtlarini ajratish, shuningdek, har qanday o‘quv
intizomi doirasida talabalarning mustaqil ishining asosi
bo‘lgan o‘quv materiallari bilan ishlashning oqilona
usullari va usullarini o‘zlashtirish juda muhim yekanligiga
to‘liq qo‘shilamiz. Bunday ko‘nikmalar orasida Yu.
Miroshnichenko va O. Troyan quyidagilar bilan ajralib
turadi: - vaqtdan oqilona foydalanish, ish va dam olishni
almashtirish, tarbiyaviy ishlar gigienasi qoidalari; -
ma’lumot qidirish, kataloglar, lug‘atlar, yensiklopediyalar,
tarmoq resurslari bilan ishlash va boshqalar.;- tez o‘qish
texnikasi; - matnlarni semantik qayta ishlash, asosiy narsani
ta’kidlash (g‘oyalar, qonunlar, tamoyillar); - diqqatni
jamlash va yodlash; - tinglash va nutq madaniyati; -
axborotlarni qisqacha ratsional qayd qilish (ko‘chirmalar,
tezislar, reja, konspekt, Referat, taqriz, Referat va
boshqalar.);- ma’ruzalar, seminarlar, laboratoriya va amaliy
ishlarga, shuningdek modullarning yakuniy auditoriyalariga
tayyorgarlik. Ushbu ro‘yxatga biz axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan va yeng avvalo ofis dasturlari va
internetdan keng foydalanishni qo‘shmoqchimiz.
Bundan tashqari, barcha ofis dasturlari yoki
ularning analoglari Internet orqali ishlatilishi mumkin, bu
ma’lum bir vazifa bilan individual va guruhli (ko‘p
foydalanuvchi)
mustaqil
ishlashga
imkon
beradi.
Talabalarning mustaqil ishi masalasini ko‘rib chiqsak, shuni
ta’kidlash kerakki, psixologik nuqtai nazardan mustaqil ish-
bu tushunilishi kerak bo‘lgan, ichki motivlangan va
kognitiv yehtiyojlarni qondirishga qaratilgan faoliyatdir.
Talabaning mustaqil faoliyatiga muvofiq amalga
oshiriladi. Vazifalarini tizimini shakllantirish; - o‘quv
materiallar o‘quv jarayoni yaxlitligini ta’minlash; - sifatli
o‘zlashtirishni rag‘batlantirish; - boshqarish; - teskari aloqa
mexanizmi beruvchi; - kasb-hunar ta’limi uzluksizligini
ta’minlash
.
N. Morozova, R. Nizamov, S. Trubacheva, N.
Sagina
mustaqil
ishni
o‘qituvchilar
tomonidan
rejalashtirilgan, tashkiliy va uslubiy yo‘naltirilgan deb
tushunadi talabalarning individual va jamoaviy ta’lim
faoliyati turlari, auditoriyada ham, ulardan tashqarida ham,
agar o‘qituvchi rahbarligida bo‘lsa, unda uning bevosita
ishtirokisiz. Talabalarning mustaqil o‘quv faoliyatini tashkil
etishda o‘qituvchining roli ko‘plab olimlar, jumladan, G.
Gabay, L. Juravskaya, I. Moroz, N. Nikandrov va boshqalar
tomonidan muhokama qilinadi. Vazifalar tizimini ishlab
chiqadigan, ularni amalga oshirishdan oldin talabalarga
ko‘rsatma beradigan, mustaqil ishlarning borishini
kuzatadigan, qiyinchiliklarni yengish va xatolarni
tuzatishda talabalarga maslahat beradigan va yordam
beradigan o‘qituvchi yekanligi ko‘rsatiladi, natijalarni
umumlashtiradi, tahlil qiladi va baholaydi. Shuni hisobga
olgan holda, o‘qituvchining rollari uning talabalarning
mustaqil faoliyatiga aralashishiga, maqsadlariga va
bilimlarni o‘zlashtirish darajasiga qarab farqlanadi.
Shunday qilib, L. Zhuravskaya o‘qituvchining to‘rtta rolini
— ma’ruzachini asosiy ma’lumot manbai sifatida
belgilaydi; faoliyat rahbari yoki tashkilotchisi; maslahatchi;
va moderator, faoliyatini yo‘naltiruvchi kuzatuvchi yoki
hakam sifatida qaraladi.Yaqinda boshqa rollar ham qayd
yetildi, masalan, faoliyatni osonlashtiruvchi vosita sifatida;
murabbiy, faoliyatga yordam beradigan murabbiy sifatida;
motivator, mustaqil ishni tashkil qilishning muqobil
usullarini, ya’ni muvaffaqiyatga yerishish yo‘llarini
ko‘rsatib berdi.
Shunday qilib, o‘qituvchi ko‘plab rollarga ega va
kredit-modulli o‘qitish tizimi doirasida o‘qituvchi, bizning
fikrimizcha, birinchi navbatda motivator, keyin yordamchi
va faoliyat jarayonida — murabbiy, moderator va
maslahatchi bo‘lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda,
talabalarga
ko‘rsatma
berish,
o‘qituvchi
ularni
rag‘batlantirishi, mustaqil ishlash uchun yeng qulay rejimni
ta’minlashi, o‘quv faoliyati jarayonida talabalarni
muvofiqlashtirishi va maslahat berishi kerak.
Yuqorida qayd yetilgan axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari har bir Foydalanuvchining harakatlarini
alohida kuzatish imkoniyatini beradi, bu muhokama
qilinayotgan muammo kontekstida muhimdir. Va ma’lum
bir vazifani muhokama qilishda talabalar va o‘qituvchi
o‘rtasidagi veb-seminarlar, telekonferensiyalar, video
suhbatlar-bu
o‘qituvchi
rahbarligida
talabalarning
auditoriyadan tashqarida, ya’ni yeng maqbul rejimda,
talabalarning
harakatlarini
deyarli
bir
zumda
muvofiqlashtirish va maslahat yordami sharoitida haqiqiy
mustaqil ishlashiga olib kelishi mumkin. Mustaqil ish-bu
ta’lim shakli bo‘lib, unda talaba zarur bilim, ko‘nikma va
malakalarni oladi, tizimli, tizimli ishlashni o‘rganadi,
o‘zining aqliy faoliyat uslubini shakllantiradi. Mustaqil ish
ta’limning boshqa shakllaridan shunisi bilan farq qiladiki,
talaba o‘zining o‘quv faoliyatini tashkil yetadi. M.
Antonyuk, L. Derkach, N. Sagina, A. Chiz, I. Shaydur va
boshqa olimlarning fikricha, talabalarning mustaqil o‘quv
faoliyati ularning xususiyatlari va bilish imkoniyatlarini
hisobga olgan holda tashkil yetilishi kerak. V. Vergasov, A.
kabi mualliflar. Mirolyubov va boshqalar mustaqil ishni
talabalarning maqsadli, faol va nisbatan yerkin faoliyati deb
tushunadilar. I. Shaydur, o‘z navbatida, " mustaqil ish – bu
talabalarning individual xususiyatlarini hisobga olgan
holda, auditoriya darslarida ham, darsdan tashqari vaqtda
ham turli darajadagi murakkablikdagi o‘quv vazifalarini
mustaqil bajarishga qaratilgan maxsus tashkil yetilgan
faoliyatidir."
Bunday faoliyatning maqsadi, uning fikriga
ko‘ra," talabalarning bilimlarini mustaqil ravishda
to‘ldirish, ilmiy axborot oqimini boshqarish qobiliyatini
shakllantirish".”Mustaqillik", "o‘z-o‘zini o‘rganish" va
"mustaqil ish" tushunchalarini tahlil qilib, bu atamalarning
barchasi "o‘z-o‘zidan"prefiksiga ega yekanligini ko‘rish
oson. Boshqa tomondan, talabalarning mustaqil ishlarining
maqsadi ularning mustaqilligini rivojlantirishdir va o‘z—
o‘zini o‘rganish ma’lum bir mustaqillikning mavjudligini
anglatadi.
Shunday qilib, mustaqil ish o‘z—o‘zini
o‘rganishning asosidir, shuningdek talabaning o‘zini o‘zi
o‘rganishga tayyorligini shakllantirishga yordam beradi. V.
Kurinskiy va S. Dneprov "avtodidaktika" kabi tushunchani,
aslida, o‘z-o‘zini o‘rganish bilan sinonim deb hisoblaydilar.
Darhaqiqat, olimlarning fikriga ko‘ra, bu o‘z—o‘zini
o‘rganish jarayoni sub’ektining maqsadli, tizimlashtirilgan,
mustaqil va avtonom faoliyati. O‘z-o‘zini o‘rganishning
mohiyati bilim olish, zarur ko‘nikmalarni egallash
jarayonini ongli ravishda o‘z-o‘zini tashkil etishdir. O‘z-
o‘zini tarbiyalash va o‘z-o‘zini rivojlantirish usullari bilan
shaxsiy fazilatlar, qobiliyat va ko‘nikmalarni rivojlantirish
va takomillashtirishga yordam beradi. Har uchala tarkibiy
qism (o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-
o‘zini rivojlantirish) bir-biri bilan chambarchas bog‘liq,
ammo bu tarkibiy qismlarning hech biri asosiy emas.
O‘z-o‘zini o‘rganish, o‘z-o‘zini tarbiyalash va
o‘zini rivojlantirish samaradorligi talabalarning mustaqil
faoliyatiga bog‘liq bo‘lib, u nafaqat shaxsning ixtiyoriy
jarayonlarini rivojlantirishga, balki barqaror motivatsiyaga,
ya’ni faoliyat va xulq-atvorning o‘ziga xos shakllarini
belgilaydigan motivlar tizimiga asoslanadi. har qanday
shaxs, a ni ko‘rsating. Bukina, A. Verbiskiy va boshqalar.
Mustaqil ish mustaqillikning asosiy shaxs xususiyati
sifatida rivojlanishiga yordam beradi. Mustaqillik—bu
tashabbuskorlik, tanqidiylik, o‘z faoliyati va xatti-
harakatlari uchun yetarli darajada o‘zini hurmat qilish va
shaxsiy javobgarlikda namoyon bo‘ladigan shaxs sifati.
Shunday qilib, o‘qitilgan va mustaqil talaba bo‘lajak
mutaxassis sifatida quyidagilarni amalga oshirishi kerak: -
o‘z ishining tartibini mustaqil ravishda belgilash va
tizimlashtirish; - o‘z harakatlarining ketma-ketligini
mustaqil ravishda rejalashtirish; - ushbu harakatlarni
mustaqil ravishda kuzatib borish va sozlash, ya’ni: ularning
borishini kuzatib borish, o‘zgartirish va aniqliklar kiritish.
Talabalarning mustaqilligini rivojlantirish uchun, bizning
fikrimizcha, talabalarning mustaqil o‘quv faoliyatiga
tayyorlik darajasini aniqlash kerak; iloji bo‘lsa, ushbu
darajani oshirish va shunga mos ravishda talabalarning
individual xususiyatlarini, tayyorgarlik darajasi va zarur
motivatsiyani hisobga olgan holda mustaqil ishlarni tashkil
etish. Shaxsiy mustaqillikni rivojlantirish mezonlarini
mustaqil ish uchun taklif qilinadigan vazifalarning
intensivligi, shuningdek o‘zini o‘zi tashkil etish sharoitida
bajariladigan vazifalarning ma’lum bir intizom bo‘yicha
taklif qilingan vazifalarning umumiy soniga nisbatan foizi
deb hisoblash mumkin.
Bundan tashqari, ish qiziqish bilan amalga
oshirilishi kerak. Shunday qilib, ilmiy adabiyotlarni tahlil
qilish "mustaqil ish" kabi tushunchani aniqlashga asosiy
yondashuvlarni aniqlashga imkon berdi, ya’ni: - auditoriya
darslarida va darsdan tashqari vaqtlarda ular tomonidan
amalga oshiriladigan talabalarning individual va guruhli
bilim faoliyati turlari (R. Nizamov, N. Sagina); - o‘qituvchi
rahbarligida bajariladigan turli xil o‘quv vazifalari (P.
Pidkasistiy ,M. Xarunov, N. Nikandrov); - talabalarning
o‘quv faoliyatini boshqarish o‘qituvchi yo‘qligida va uning
bevosita yordamisiz amalga oshiriladigan ishlarni tashkil
etish tizimi (V. Graf, I. Ilyasov, N. Sagina); - talabalar ishi,
ular asosida tuzilgan maxsus individual o‘quv dasturiga
muvofiq amalga oshiriladi talabalarning individual
xususiyatlari va bilim imkoniyatlarini hisobga olish (S.
Arxangelskiy ,L. Derkach, I. Shaydur, A. Chiz); - o‘quv
faoliyatining o‘ziga xos turi, uning asosiy maqsadi
mavzuning mustaqilligini shakllantirish va shu bilan birga
uning ko‘nikma, bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
bilvosita barcha turdagi mashg‘ulotlar mazmuni va usullari
orqali sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, kredit-modulli o‘qitish tizimida
talabalarning mustaqil ishi o‘qitishni tashkil etishning
asosiy shakli bo‘lib, shu jumladan individual va jamoaviy
o‘quv faoliyati turlari, shuningdek, o‘qituvchi rahbarligida
talabalarning
individual
xususiyatlari
va
bilim
qobiliyatlarini hisobga olgan holda, auditoriyadan va
maktabdan tashqari auditoriyalarda amalga oshiriladi,
ammo o‘qituvchi rahbarligida, ammo o‘qitmasdan uning
bevosita ishtiroki. Talabalarning mustaqil ishining maqsadi
nafaqat talabalarning bilimlarini mustaqil ravishda
to‘ldirish va ilmiy ma’lumotlar oqimida yerkin harakat
qilish qobiliyatini shakllantirish, balki yerkin demokratik
jamiyatda o‘z-o‘zini o‘rganish va o‘zini o‘zi anglashning
zarur
sharti
sifatida
faoliyat
va
mustaqillikni
rivojlantirishdir. ta’kidlash kerakki, Boloniya jarayoni
sharoitida talabalar mustaqil ishlarini tashkil etishning
asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) o‘quv
materialining asosiy qismi mustaqil o‘rganish va o‘rganish
uchun taqdim etiladi; 2) mustaqil ishlash uchun maxsus
didaktik materiallar yaratish; 3) alohida fanlarni individual
o‘rganish tartibi va individual o‘rganish jadvali, o‘quv
materialini shaxsiy sur’atda o‘rganish; 4) o‘qituvchining
vazifalarini o‘zgartirish (tashkil etish ,boshqarish, maslahat
berish, nazorat qilish); 5) talabaning pozitsiyasini
o‘zgartirish (o‘quv materiali ustida ishlash rejimida
tashabbuskorlik, o‘z ishini mustaqil rejalashtirish,
rejalashtirilgan individual rejani amalga oshirish
uchun
javobgarlik va boshqalar.). Universitet talabalarining
mustaqil ishlarini tashkil etish samaradorligini oshirishning
asosiy yo‘nalishi kredit-modulli o‘qitish jarayonida
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan
keng
foydalanishni ko‘ramiz.
Mustaqil
ish
talabalarni
o‘qitish
va
tarbiyalashning yeng muhim yelementi sifatida qaraladi.
Bunday holda, o‘qituvchi bilimlarni tarjimonidan o‘quv
jarayonining boshqaruvchisiga aylanadi, talabalarning
bilish faoliyatini tashkil qiladi va boshqaradi. Mustaqil
ishlarning samaradorligi uning vakolatli tashkiloti
tomonidan belgilanadi. Talabalar mustaqil ishlarining
(TMI)
asosiy
xususiyatlariga
quyidagilar
kiradi:
muvaffaqiyatning psixologik shartlari, fanlarni kasbiy
yo‘naltirish, talabaning cheklangan vaqt byudjeti. Mustaqil
ishni individualizatsiya qilish quyidagi o‘zgaruvchilarni o‘z
ichiga oladi: ko‘proq tayyorlangan talabalar bilan intensiv
ish ulushining ko‘payishi; darslarni majburiy va ijodiy
qismlarga bo‘lish; talaba bilan maslahatlashuvlarning
muntazamligi; mustaqil ishning tematik mazmuni,
muddatlari, yordamchi vositalarga bo‘lgan yehtiyojlari,
shakllari to‘g‘risida har tomonlama va o‘z vaqtida
ma’lumot, yakuniy natijalarni monitoring qilish va
baholash usullari. Tadbirning o‘tkaziladigan joyi va
vaqtiga, o‘qituvchining rahbarligi va nazorat qilish uslubiga
qarab, pedagogik sikl mavzulari bo‘yicha TMI quyidagi
turlarga bo‘linadi: asosiy auditoriya darslari davomida
mustaqil ish (ma’ruzalar, seminarlar, laboratoriya ishlari);
nazorat ostida mustaqil ish rejalashtirilgan konsultatsiyalar,
ijodiy aloqalar, testlar va imtihonlar shaklida o‘qituvchi;
talaba o‘quv va ijodiy xarakterdagi uy vazifalarini
bajarganda auditoriyadan tashqari mustaqil ish.
Tizimli ravishda TMI ikki qismga bo‘lish
mumkin: o‘qituvchi tomonidan tashkil yetilgan va talaba
o‘z xohishiga ko‘ra, o‘qituvchining bevosita nazoratisiz
tashkil yetadigan mustaqil ish (ma’ruza, laboratoriya va
amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik, testlar, kollokviumlar
va boshqalar.), TMI boshqarish, avvalambor, ushbu ikki
qismni
birlashtirish
jarayonini
optimallashtirish
qobiliyatidir.
O‘qituvchi
tomonidan
beriladigan
topshiriqlarning mazmuni har bir fanning ish dasturida
tavsiflanishi mumkin va ushbu kurs bo‘yicha bilimlarni
kengaytirish va chuqurlashtirishga, yuqori kurslarda yesa
fanlararo aloqalarni o‘zlashtirishga qaratilgan. Uni amalga
oshirish vaqti ma’lum bir fan bo‘yicha mustaqil ishlash
uchun o‘quv dasturida belgilangan me’yordan oshmasligi
kerak. Shu munosabat bilan, hatto o‘quv dasturini ishlab
chiqish bosqichida ham, talabaning auditoriyadan va
maktabdan tashqari ishlariga ajratilgan vaqtni belgilashda,
Orgsrlarning shaklini hisobga olish kerak, chunki uning
turli shakllari, tabiiyki, har xil vaqt xarajatlarini talab
qiladi. Talabalarni mustaqil ishlashga maqsadli o‘rgatish
kerak. Bunday mashg‘ulotlarga o‘quv faoliyatini o‘zi
modellashtirish, talabalar tomonidan maqbul kun tartibini
aniqlash, o‘quv materiallari bilan oqilona ishlashni anglash
va izchil ishlab chiqish, yuqori tezlikda o‘qish texnikasini
o‘zlashtirish, turli harakatlar uchun rejalar tuzish, yozuvlar
yozish, o‘quv va amaliy vazifalarni belgilash va hal qilish
kiradi. Buni fakultativ mashg‘ulotlarda va fakultativ
kurslarda muvaffaqiyatli bajarish mumkin. Agar texnologik
tomon haqida gapiradigan bo‘lsak, TMI tashkil etish
quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olishi mumkin:
mustaqil ish maqsadlarini tanlash texnologiyasi.
Maqsadlarni tanlash uchun asoslar davlat ta’lim
standartida belgilangan maqsadlar va kelajakdagi
o‘qituvchilik kasbiga, kasbiy nazariya va tizimlarga,
texnologiyalarga kirishni aks yettiruvchi kurslar uchun
maqsadlarni aniqlashdir.
Tanlangan maqsadlar maqsadlar taksonomiyasini
aks yettiradi, masalan: kasbiy o‘z-o‘zini tarbiyalash
manbalarini bilish, mustaqil ishlarni tashkil etishda o‘z-
o‘zini tarbiyalashning turli shakllaridan foydalanish.
Bundan tashqari, mustaqil ishning maqsadlari kasbiy va
pedagogik o‘zini o‘zi tarbiyalashga tayyorlik tuzilishiga,
shu jumladan motivatsion, kognitiv, faoliyat tarkibiy
qismlariga mos kelishi kerak.
TMI tarkibini tanlash texnologiyasi. Mustaqil ish
mazmunini tanlash uchun asoslar Davlat ta’lim standarti,
o‘z-o‘zini tarbiyalash manbalari (maxsus ilmiy adabiyotlar,
tajriba, introspeksiya), talabalarning individual psixologik
xususiyatlari (o‘rganish qobiliyati, o‘rganish qobiliyati, aql-
idrok, motivatsiya, o‘quv faoliyatining xususiyatlari).
Vazifalarni loyihalash texnologiyasi.
Mustaqil ish uchun vazifalar turli darajadagi
maqsadlarga mos kelishi, har bir taklif qilingan fanning
mazmunini aks yettirishi, talabalarning bilim faoliyatining
har xil turlari va darajalarini o‘z ichiga olishi kerak.
Nazoratni tashkil etish texnologiyasi. U nazoratni
sinchkovlik
bilan
tanlash,
bosqichlarni
aniqlash,
nazoratning alohida shakllarini rivojlantirishni o‘z ichiga
oladi. Pedagogika oliy o‘quv yurtlarida talabalar mustaqil
ishlarini tashkil etishning asosiy shakllari quyidagi
parametrlar bilan belgilanadi: fanning mazmuni; ta’lim
darajasi va talabalarning tayyorgarlik darajasi; talabalarning
mustaqil ishlarida ish yuklamasini soddalashtirish zarurati.
Ushbu parametrlarga asoslanib, o‘qituvchi tomonidan
beriladigan topshiriqlarning klassik shakllari: tezislar;
semestr topshiriqlari; kurs ishlari; kurs loyihalari; bakalavr,
mutaxassis, magistr attestatsiyasi hujjatlari.
TMI dagi muhim tashkiliy momentlardan biri
nazorat ishlarini mustaqil bajarish uchun vazifalarni
tayyorlash bo‘lib, uni tayyorlashda o‘qituvchi quyidagi
mezonlarga asoslanadi. Har bir topshiriqning ko‘lami
shunday bo‘lishi kerakki, materialni puxta bilgan holda,
talaba nazorat ishi uchun ajratilgan vaqt ichida vazifaning
barcha savollariga javobni yozma ravishda bayon qilishga
vaqt topishi kerak yedi. Barcha vazifalar taxminan bir xil
qiyinchilik bo‘lishi kerak.
Barcha muammoli xilma-xillik bilan har bir
topshiriq juda aniq javoblarni talab qiladigan savollarni o‘z
ichiga olishi kerak. Har bir topshiriqda o‘quv
adabiyotlarida mustaqil o‘rganiladigan material bo‘yicha
savol bo‘lishi kerak.
O‘qilgan
ma’ruza
materiallari
bo‘yicha
cheklangan miqdordagi savollar bilan to‘liq bir xil
savollarga ega bo‘lgan ikki yoki undan ortiq vazifalar
bo‘lmasligi kerak. Maxsus adabiyotlar bilan mustaqil
ishlashga o‘rgatish talabalar va o‘qituvchilar ishini ilmiy
tashkil etish tomonlaridan biridir. Unda foydalanilgan
kasbiy yo‘naltirilgan adabiyotlar sifatiga ma’lum talablar,
shuningdek o‘quv jarayonini uslubiy tashkil etish talablari
ko‘zda tutilgan.
Birinchisi,
o‘z-o‘zini
o‘rganish
uchun
mo‘ljallangan matn materialini sinchkovlik bilan tanlash
orqali ta’minlanadi.
Ikkinchisi maxsus adabiyotlar bilan mustaqil
ishlash vazifalari va ko‘nikmalari tizimini shakllantirishni
o‘z ichiga oladi. Quyidagi ko‘nikmalarni ajratish mumkin.
Birinchidan, axborot manbalarini qidirish qobiliyati, bir
yoki bir nechta manbalarda kerakli ma’lumotlarni tanlash,
tanlangan (tavsiya yetilgan) nashrlarda yo‘naltirish.
Ikkinchidan, talabalarni qiziqtirgan bosma materiallarda
mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni semantik qayta ishlash
ko‘nikmalari.
Uchinchidan, har xil turdagi yozuvlar (reja,
mavhum, mavhum va boshqalar) yordamida undan keyingi
foydalanish uchun ma’lumotni yozma ravishda yozib olish
qobiliyati.). Yangi bilimlarni olish va ularni mustaqil
egallash ko‘nikmasini o‘zlashtirish talabaning turli
mashqlarni bajarishi, tahliliy ishlarni bajarishi, tarqatma
materiallar bilan ishlash asosida amalga oshiriladi.
Bunday ishlardan biri hozirgi kunda keng
qo‘llaniladigan proeksion texnikadir. Ushbu usulning
afzalligi shundaki, talabalar o‘z ishlarining yakuniy
natijasini ko‘rishadi, ular loyiha mavzusini o‘zlari tanlash
imkoniyatiga ega. Loyiha ustida ishlash talabalar
tomonidan mustaqil ravishda rejalashtiriladi va amalga
oshiriladi, bu ularni ijodiy fikrlashga, o‘z harakatlarini
mustaqil rejalashtirishga, oldida turgan vazifalarning
mumkin bo‘lgan yechimlarini bashorat qilishga o‘rgatadi.
Zimnyayaning ta’kidlashiga ko‘ra, talabalarning
mustaqil ishlarini tashkil etishning navbatdagi jihati turli
tanlovlar va pedagogik olimpiadalar o‘tkazishdir. Ularni
amalga oshirish jarayonida tashkiliy masalalarni hal qilish
mumkin: o‘zingizni o‘lchash, bilimingizni sinab ko‘rish,
yangi narsalarni o‘rganish istagi. Bu talabalar faoliyatiga
ongli ravishda g‘ayratli va kasbiy yo‘naltirilgan xarakter
beradi.
O‘qituvchi bilan muntazam muloqotda bo‘lish
imkoniyatlari cheklangan sirtqi va kechki ta’lim shakllari
talabalarining mustaqil ishlarini tashkil etishning o‘ziga xos
xususiyatlarini alohida ta’kidlash zarur. Fanlarni o‘rganish,
nazorat va kurs ishlarini yozish bo‘yicha uslubiy
ko‘rsatmalar, shubhasiz, fanni o‘rganish bo‘yicha mustaqil
ishlarini tashkil qilishning samarali vositasidir. Ammo
ushbu ko‘rsatmalarning bajarilishini nazorat qilishning
samarali tizimini yaratish muhim omil hisoblanadi. Qoida
tariqasida, nazorat ishi uchun topshiriq bitta mavzu
bo‘yicha savollarni o‘z ichiga oladi, ular talaba muammoli
masalalarni o‘rganmasdan, mavzu bo‘yicha materialning
mavhum taqdimotiga murojaat qiladigan tarzda tuzilgan.
Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun fanning har bir mavzusi
natijalari asosida nazorat vazifalarini ishlab chiqish
maqsadga muvofiqdir, shu jumladan: javob berish uchun
aks yettirishni talab qiladigan kichik, ammo katta savollar;
testlar; amaliy vazifalar. Shunday qilib, o‘qituvchi nazorat
qog‘ozlarini tekshirishda va keyin himoya qilishni tashkil
qilishda talabaning intizom materialining to‘liq hajmiga va
bilimining chuqurligiga egaligini baholay oladi. TMI
samaradorligi uchun bir qator shartlar bajarilishi kerak.
Hajmli auditoriya va mustaqil ishlarning to‘g‘ri
kombinatsiyasini ta’minlash. O‘quv dasturini nafaqat
alohida kurslarni o‘rganish ketma-ketligi, balki auditoriya
va mustaqil ishlarning oqilona nisbati nuqtai nazaridan
maqbul ravishda tuzish kerak. Bu yerda kurs loyihalari va
ishlari, hisoblash va grafik ishlar va boshqa vazifalar kabi
har xil mustaqil ishlarning murakkabligini to‘g‘ri aniqlash
muhim rol o‘ynaydi. Bunday rejani tayyorlashdan oldin
talabaning vaqt byudjetini jiddiy o‘rganish, uslubiy
adabiyotlar bilan jihozlash va ta’lim tizimidagi milliy
an’analarni hisobga olish kerak TMI ni boshqarish
o‘qituvchi uchun o‘z-o‘zidan maqsad bo‘lmasligi kerak,
balki talabaning o‘quv faoliyatida rag‘batlantiruvchi omil
bo‘lishi kerak.
Panfilovaning ta’kidlashicha, o‘rta maxsus kasb–
hunar ta’limining asosiy vazifasi mintaqa, mamlakat
iqtisodiyoti uchun raqobatbardosh o‘rta darajadagi
mutaxassisni tayyorlashdir. Bugungi kunda kasb-hunar
ta’limida yangi davlat ta’lim standartlarini muvaffaqiyatli
joriy
etish
asosida
mutaxassislarni
tayyorlashda
vakolatlarga
asoslangan
yondashuv
qo‘llaniladi.
Kompetentlik yondashuvi talabani nafaqat mutaxassis, o‘z
sohasidagi professional, balki shaxs va jamoa va jamiyat
a’zosi sifatida har tomonlama o‘qitish va tarbiyalash
g‘oyasi bilan bog‘liq. Ushbu yondashuvning mohiyati
nafaqat talabaga kasbiy vazifalarni bajarishda bilim,
ko‘nikma, amaliy tajriba to‘plamini o‘tkazish, balki
ufqlarni rivojlantirish, fanlararo qobiliyat, individual ijodiy
yechimlar qobiliyati, o‘z-o‘zini o‘rganish, shuningdek
gumanistik qadriyatlarni shakllantirishdir.
XULOSA
Umumiy
kompetensiyalar-muayyan
malaka
darajasida faoliyatni amalga oshirishni ta’minlovchi
bitiruvchining ijtimoiy va shaxsiy sifatlari majmuini
bildiradi. Umumiy vakolatlarning asosiy maqsadi
bitiruvchining
muvaffaqiyatli
ijtimoiylashuvini
ta’minlashdir.
O‘rta darajadagi mutaxassislarni tayyorlashda
yangi yondashuv tufayli ish natijasiga yerishish uchun,
ya’ni nafaqat kasbiy bilim va ko‘nikmalarga ega, balki har
qanday
mehnat
sharoitlariga,
texnologiyalarning
o‘zgarishiga, qonunchilikdagi o‘zgarishlarga moslasha
oladigan
mutaxassisni
tayyorlash
zarur
umumiy
vakolatlarni shakllantirishga katta e’tibor berish. Ya’ni,
o‘quv jarayoni nafaqat aniq bilimlarni olishga, balki ushbu
bilimlarni o‘qituvchisiz mustaqil ravishda olish qobiliyatini
shakllantirishga, nafaqat kasbiy faoliyat doirasida o‘ziga
xos ko‘nikmalarni shakllantirishga, balki har qanday
sharoitga moslasha oladigan shaxsni shakllantirishga
qaratilgan bo‘lishi kerak. kasbiy vazifalarni hal qilish.
Shu maqsadda federal ta’lim standartida nafaqat
o‘qituvchi rahbarligida, balki kelajakda rejalashtirish va
malakasini oshirish, ularning shaxsiy kasbiy traektoriyasi
bo‘ylab rivojlanish uchun mustaqil ravishda rivojlanishga
qodir bo‘lgan ko‘p qirrali shaxsni shakllantiradigan
kompensatsiyalar ro‘yxati (ko‘nikmalar, bilimlar, tajribalar
to‘plami) mavjud. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda,
savol tug‘iladi: umumiy kompetensiyalarni shakllantirishga
qaratilgan pedagogik jarayonni qanday tashkil etish kerak,
umumiy kompetensiyalarni shakllantirish uchun qanday
sharoitlar mavjud? Talabaning mustaqil auditoriyadan
tashqari ishlari o‘quv faoliyati turi sifatida umumiy
kompetensiyalarni shakllantirishga yordam beradimi?
Avvalo, fanni o‘rganish traektoriyasini loyihalashda
o‘qituvchi o‘quv va dastur hujjatlarini tuzadi.
Ushbu faoliyat o‘qituvchiga qaysi mavzularni
o‘zlashtirish kerakligini, mavzularni o‘zlashtirish natijasida
talabalar qanday bilim, ko‘nikma va amaliy tajribaga ega
bo‘lishlari kerakligini, mustaqil auditoriyadan tashqari
ishlarning qaysi turlari talabaga intizomni, fanlararo
majmuani,
kasbiy
modulni
o‘zlashtirishda
yeng
muvaffaqiyatli yordam berishini aniqlashga imkon beradi.
Zotan, bu bosqichda talabaga mustaqil auditoriyadan
tashqari ishlarning bir qismi sifatida berilgan topshiriq
qanday maqsadni ko‘zlashini aniq anglash kerak. Va
o‘qituvchining
vazifasi
nafaqat
mavzu
doirasida
o‘zlashtirilgan kasbiy kompetensiyalarni, balki talaba
maqsadga yerishishi uchun zarur bo‘lgan
Bugungi kundagi ta’lim tizimida olib borilayotgan
islohotlar talabalarni mustaqil fikrlashini rivojlantirish,
individual ta’lim traektoriyalariga asoslangan, talabalarda
kreativ fikrlash, amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga oid
muammolarni bartaraf etishga qaratilgandir. Oliy ta’lim
muassasalarida
bu
vazifalarni
amalga
oshirishga
bosqichmabosqich o‘tish rejalashtirilgan.
ADABIYOTLAR RO`YXATI
[1].O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030
yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi. 2019 yil 8 oktabrdagi
PF-5847-son Farmoni.
[2]. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun. O‘RQ-637-son. 2020-yil
23-sentabr.
[3].Golish
L.V.,
Fayzullaeva
D.M.
Pedagogik
texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish. – T.:
TDIU, 2014.
[4].Isaev I.F. Bo'lajak o'qituvchining kasbiy ongini
shakllantirish va rivojlantirish // Psixologiya savollari.
2020. - 3-son. − 57-66-betlar.
[5].Slastenin V.A. Podimova L.S. Pedagogika innovatsion
faoliyatdir. - M .: Magistr nashriyoti, 2017. - 221 b.
[6].Rashidov Dilovar Najmiddinovich. (2023). Increase
jobs for transport companies in uzbekistan by increasing
the purchase of products manufactured by people with
disabilities.
American Journal of Business Management,
Economics and Banking
,
12
, 128– 130 Retrieved from
https://americanjournal.org/index.php/ajbmeb/article/view/
[7].Axmedova M.E. Pedagogika nazariyasi va tarixi (
O‘quv qo‘llanma) – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2011.
[8].Axmedova M.E. G.Niyozov. Pedagogika nazariyasi va
tarixidan seminar mashg’ulotlar ( O‘quv qo‘llanma) – T.:
Noshir, 2011.
[9].Axmedova M.E. Modul-kredit tizimida mustaqil
topshiriqlar tuzishning ilmiy-nazariy asoslari
(tilshunoslik
fanlari misolida).
Monografiya. “Tibbiyot nashriyoti
matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 173 bet.
[10].Axmedova M.E. Pedagogika. Darslik
.
“Tibbiyot
nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 223 bet.
[11]. Axmedova M.E. Meliboyeva R.N. Bekmirov
T.R.Nurmatov A.N.Kasbiy pedagogika. Darslik
.
“Tibbiyot
nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 250 bet.
