ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
527
TIJORAT BANKLARIDA MUAMMOLI KREDITLARNI BOSHQARISH
AMALIYOTINI TAKOMILLASHTIRISH
Saidov Xayotjon Raxmatulloyevich
Denov tadbirkorlik va pedagogika institute Moliya va bank ishi kafedrasi stajior
o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10535586
Annotatsiya. Ushbu maqolada tijorat banklar tomonidan kredit berish yanada kengiyib
bormoqda. Ular davr taraqqiyoti bilan shahdam qadam tashlash maqsadida hamda raqobat
kurashiga bardosh bera olishda o'z hizmat turlarini ko'paytirishlari va rivojlantirishlari shart. Bu
o'z navbatida tijorat banklari xususiy kapitalining milliy va halqaro standartlar darajasiga
yaqinlashtirish bo'yicha ilmiy hamda amaliy ahamiyatga ega bo'lgan tadqiqotlar olib borilishini
taqazo etmoqda. Kredit operatsiyalarini amalga oshirishda muammoli kreditlarning yuzaga
kelishi, ularning buxgalteriya hisobini xalqaro standartlari talablari asosida tartibga solishni
zaruriyat qilib qo'ymoqda. O‘zbekiston Respublikasida faoliyatolib borayotgan tijorat banklarida
kredit monitoringgi va muammoli kreditlar haqida bo‘lib,unda bugungi kundagi tijorat banklari
kredit portfeli monitoringgidagi kamchiliklar, yutuqlar va xorij tajribasini qo‘llashda qaysi
jihatlari mamlakatimiz iqtisodiy muhiti uchun munosib ekanligi haqida qisqacha fikr bildirilgan.
Kalit so‘zlar: Kredit monitoringgi,kredit riski, kredit portfeli, muammoli kreditlar(NPL).
IMPROVING PROBLEM LOAN MANAGEMENT PRACTICES IN
COMMERCIAL BANKS
Abstract. In this article, lending by commercial banks is expanding. They must increase
and develop their services in order to keep pace with the development of the times and to be able
to withstand the competition. This, in turn, requires carrying out studies of scientific and practical
importance on bringing the private capital of commercial banks closer to the level of national and
international standards. The emergence of problem loans in the implementation of credit
operations makes it necessary to regulate their accounting based on the requirements of
international standards. It is about credit monitoring and problem loans in the commercial banks
operating in the Republic of Uzbekistan, it briefly describes the shortcomings, achievements and
foreign experience in the monitoring of the credit portfolio of commercial banks today, which
aspects are suitable for the economic environment of our country.
Key words: Credit monitoring, credit risk, credit portfolio, non-performing loans (NPL).
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ПРАКТИКИ УПРАВЛЕНИЯ ПРОБЛЕМНЫМИ
КРЕДИТАМИ В КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ
Аннотация. В данной статье расширяется кредитование коммерческих банков.
Они должны увеличивать и развивать свои услуги, чтобы идти в ногу с развитием времени
и выдерживать конкуренцию. Это, в свою очередь, требует проведения исследований
научного и практического значения по приближению частного капитала коммерческих
банков к уровню национальных и международных стандартов. Появление проблемных
кредитов при осуществлении кредитных операций обуславливает необходимость
регулирования их учета с учетом требований международных стандартов. Речь идет о
кредитном мониторинге и проблемных кредитах в коммерческих банках, действующих в
Республике Узбекистан, кратко описаны недостатки, достижения и зарубежный опыт
мониторинга кредитного портфеля коммерческих банков на сегодняшний день, какие
аспекты подходят для экономической среды Узбекистана. наша страна.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
528
Ключевые слова: Кредитный мониторинг, кредитный риск, кредитный портфель,
проблемные кредиты (NPL).
Muammoli kreditlar (NPL) - bu qarz oluvchi belgilangan muddat davomida rejalashtirilgan
to‘lovlarni amalga oshirmaganligi sababli to‘lanmagan kredit. Ishlamaydigan holatning aniq
elementlari kreditning muayyan shartlariga qarab farq qilishi mumkin bo‘lsa-da, "to‘lovsiz"
odatda asosiy qarz yoki foizlarning nol to‘lovlari sifatida aniqlanadi.
Belgilangan muddat sanoat va kredit turiga qarab ham farq qiladi. Biroq, odatda, muddat
90 kun yoki 180 kun. Muammoli kreditlar (NPL) - bu qarz oluvchi majburiyatni bajarmagan va
ma’lum vaqt davomida asosiy qarz yoki foizlarni rejalashtirilgan to‘lovlarni amalga oshirmagan
kredit. Bank sohasida, agar qarz oluvchi 90 kun o‘tgan bo‘lsa, tijorat kreditlari muammoli
hisoblanadi. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi, agar kelajakdagi to‘lovlar bilan bog‘liq yuqori
noaniqlik mavjud bo‘lsa, muddati 90 kundan kamroq muddat o‘tgan kreditlarni muammoli deb
hisoblaydi. Biroq, NPLlarning standarti yoki ta’rifi yo‘q. Ba’zi banklar kapitalni bo‘shatish
va/yoki daromad keltiradigan kreditlarni bajarishga e’tibor qaratish uchun boshqa banklar yoki
investorlarga NPL sotishni afzal ko‘radilar.
Muammoli kredit (NPL) defolt yoki defoltga yaqin deb hisoblanadi. Kredit to‘lanmagan
bo‘lsa, qarzdor unito‘liq to‘lash ehtimoliancha pastbo‘ladi. Agarqarzdor NPL bo‘yicha to‘lovlarni
qaytadan boshlasa, qarzdor o‘tkazib yuborilgan barcha to‘lovlarni uddalamagan bo‘lsa ham, u
qayta ishlaydigan kreditga (RPL) aylanadi. Bank sohasida, agarqarzdor 90 kun ichida foizlar
yokiasosiyqarzninol to‘lagan bo‘lsa yoki muddati 90 kun o‘tgan bo‘lsa, tijorat kreditlari
muammoli deb hisoblanadi. Iste’mol krediti uchun muddati 180 kun o‘tgan bo‘lsa, uni NPL
sifatida tasniflaydi. Agar asosiy qarz yoki foizlar to‘lanmagan yoki o‘tkazib yuborilgan bo‘lsa,
kredit kechiktirilgan hisoblanadi. Qarz beruvchi kredit shartnomasini buzilgan deb hisoblasa va
qarzdor o‘z majburiyatlarini bajara olmagan hisoblanadi.
Muammoli kreditlar turlari (NPL) qarz bir necha usul bilan muammoli kredit holatiga
tushishi mumkin. NPLlarga misollar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
90 kunlik foizlar kapitallashtirilgan, qayta moliyalashtirilgan yoki kelishuv hamda
dastlabki shartnomaga kiritilgan oʻzgartirish tufayli kechiktirilgan kredit.
To‘lovlar 90 kundan kam kechikkan kredit, lekin qarz beruvchi endi qarzdor kelajakda
to‘lovlarni amalga oshirishiga ishonmaydi.
Asosiy qarzni to‘lash muddati tugagan, ammo kreditning bir qismi to‘lanmaganligicha
qolgan kredit.
Kreditni boshqarishning asosiy qismi bu muammoli kreditlarni erta aniqlash va faol
boshqarish, kreditorni nomaqbul tavakkalchilikdan himoya qilish. Muammoli kreditlarni o‘z
balansida olib borish kreditorlarning pul oqimini qisqartirishi, byudjetni buzishi va daromadlarni
kamaytirishi mumkin. Bunday yo‘qotishlarni qoplash kreditorlarning keyingi kreditlar uchun
mavjud bo‘lgan kapitalini kamaytirishi mumkin.
Tijorat banklar tomonidan kredit berish yanada kengiyib bormoqda. Ular davr taraqqiyoti
bilan shahdam qadam tashlash maqsadida hamda raqobat kurashiga bardosh bera olishda o'z
hizmat turlarini ko'paytirishlari va rivojlantirishlari shart. Bu o'z navbatida tijorat banklari xususiy
kapitalining milliy va halqaro standartlar darajasiga yaqinlashtirish bo'yicha ilmiy hamda amaliy
ahamiyatga ega bo'lgan tadqiqotlar olib borilishini taqazo etmoqda. Shuningdek, tijorat banklari
nafaqat sub'ektlarni kreditlash balki, ushbu resurslardan kutiladigan natijani buxgalteriya hisobi
orqali nazorat qilishni taqozo etadi. Shuningdek, kredit operatsiyalarini amalga oshirishda
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
529
muammoli kreditlarning yuzaga kelishi, ularning buxgalteriya hisobini xalqaro standartlari
talablari asosida tartibga solishni zaruriyat qilib qo'ymoqda. Ushbu zaruriyatdan kelib chiqib,
tijorat banklarida kreditlar bo'yicha to'lash va ehtimoliy yo'qotishlar zahiralarini jarayolari hisobini
takomillashtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Hozirgi kunda xar bir tijorat banki o'zining kredit siyosatini ishlab chiqib, kredit
munosabatlarini ushbu siyosat orqali yuritadilar Markaziy bank esa kreditlash bo'yicha umumiy
ko'rsatmalar beradi. Shu o'rinda kredit liniyalari haqida to'xtalib o'tsak. Xorijiy bank amaliyotida
kreditlashning ikki usuli ma'lum. Birinchi usulning ahamiyati har bir individual tartibda ko'rib
chiqilishidadir. Kredit ma'lum maqsaddagi mablag' ehtiyojini qondirishga beriladi. Ushbu usul
aniq muddatga kredit ajratishda qo'llaniladi. Ikkinchi usulda kredit bank tomonidan qarz oluvchiga
oldindan belgilab qo'yilgan kredit limiti bo'yicha beriladi, bunda qarz oluvchi unga qo'yilgan to'lov
hujjatini o'z vaqtida to'lash majburiyatini oladi. Kreditlashning ushbu shakli kredit liniyasi deb
ataladi. Ochilgan kredit liniyasi kredit hisobiga barcha hisob-kitob pul hujjatlarini bank va mijoz
o'ptasidagi shartnomaga asosan to'lash 1 yilga ochiladi, ammo kredit liniyasi undan qisqa
muddatga ham ochilishi mumkin. Kredit liniyasi muddati davomida mijoz bank bilan qo'shimcha
kelishuvni istagan vaqtida kredit olishi mumkin. Ammo bank qarz oluvchining moliyaviy holatini
zaiflashganini aniqlasa, mijozga belgilangan limit chegarasida kredit berishdan bosh tortishi
mumkin. Kredit liniyasi, odatda, moliyaviy barqaror va e'tiborli mijozlarga ochiladi. Mijoz
iltimosiga binoan kreditlash limiti qayta ko'rib chiqilishi mumkin. Kredit liniyasi - bank yoki
boshqa kredit tashkilotining qaroluvchiga ma'lum davr mobaynida kelishilgan limit doirasida
huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan kredit berish majburiyatidir. Kredit liniyasining ochilishi
kreditor va qarzdorning uzoq muddat davomidagi xamkorligini anglatadi. Shu o'rinda xalqaro
kredit liniyasiga ta'rif berib o'tsak: xalqaro kredit liniyasi bu xalqaro miqiyosda qarz oluvchiga
ma'lum davr mobaynida kelishilgan limit doirasida huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan kredit
berish majburiyatidir.
Hozirgi kunda mamlakatimizda iqtisodiyot tarmoqlarini jadal rivojlantirishni ta'minlashga
qaratilgan investitsiya loyihalarini samarali va o'z vaqtida amalga oshirish maqsadida xalqaro
moliya institutlari va donor mamlakatlar mablag'larini faol jalb etish bo'yicha izchil chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Shundan kelib chiqqan holda, mazkur chora-tadbirlar doirasida «iqtisodiy
jihatdan asoslantirilgan investitsiya loyihalarini ularning moliyalashtirish manbalari aniq
belgilangan holda samarali amalga oshirilishini ta'minlaydigan, shuningdek, ularni amalga
oshirish bo'yicha mablag'larning nooqilona sarflanishini istisno etadigan, mamlakatni
rivojlantirish davlat dasturlarini shakllantirish va moliyalashtirishning sifat jihatdan yangi tartibi
joriy etildi». Yaqin o'rta muddatli istiqbolda korxonalarni modernizatsiyalash bo'yicha
kutilayotgan ehtiyojlar hamda O'zbekiston iqtisodiyotining moliyaviy imkoniyatlaridan kelib
chiqib, aytish mumkinki, yaqin yillarda bank tizimi jami kredit portfelida investitsion kreditlarning
yanada o'sishini kutish mumkin. Bu esa, tijorat banklarining investitsion loyihalarni moliyalashda
bank risklarini boshqarish zaruratini yuzaga keltiradi va dolzarbligini oshiradi. Alohida ta'kidlash
o'rinliki, investitsion loyihalarni moliyalashtirish bankning yuqori riskli faoliyati hisoblanib, bu
turdagi risklarni boshqarish murakkab va ko'p pog'onali jarayon hisoblanadi. Shundan kelib chiqib,
investitsion loyihalarni moliyalashtirish bilan shug'ullanuvchi tijorat banklari riskni boshqarish
maqsadida risk-menejment jarayoniga ko'maklashuvchi o'ziga xos modellarni shakllantirishlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Bank investitsiya faoliyatiga o'z mablag'lari bilan birga, tashqaridan
moliyalashtirish manbalarini jalb etish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishi kerak. Odatda, har
qanday investitsion tadbirkorlik muayyan maqsadga yo'naltirilgan, mukammal darajada yaratilgan
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
530
investitsiya g'oyasiga asoslanadi. Mukammal darajada shakllantirilgan va asoslangan investitsiya
g'oyasi investitsiya loyihasining qaror topishiga olib keladi.
Kredit liniyasi bir yildan oshmagan xar qanday muddatga to'lov hujjatlarini to'lash uchun
beriladi, u qayta tiklanadigan va tiklanmaydigan bo'lishi mumkin. Bunda limit tugagandan so'ng
bank va qarzdor o'rtasidagi munosabat o'z payoniga etadi. Ushbu berilgan ta'riflardan ko'rinib
turibdiki kredit liniyasida qarz berish muddatlari turlicha T.Kosterinaning fikricha kredit liniyasi
qisqa muddatga ochiladi, O.Lavrushinning fikricha muddat ahamiyatga ega emas bo'lib, asosiy
e'tibor kreditning maqsimal miqdoriga karatiladi. Bulardan xulosa qilgan holda xalqaro kredit
liniyasiga quyidagicha ta'rif bersak maqsadga muvofiq bo'ladi: xalqaro kredit liniyasi xalqaro
moliya institutlari tomonidan qarz oluvchilarga ma'lum bir muddatga kredit limiti doirasida kredit
berish majburiyatini anglatadi. Davom ettiriladigan va ettirilmaydigan kredit liniyalari o'zaro
farqlanadi. Davom ettirilmaydigan kredit liniyasi ochilib ssuda berilgan va qaytarilgandan keyin
mijoz va bank o'rtasidagi aloqalar tugatiladi. Davomlashtiriladigan kredit liniyasida kredit
belgilangan limit asosida avtomatik ravishda beriladi va qaytariladi. Agar, bank tomonidan
mijozga kredit liniyasi ma'lum tovarlarga bir shartnoma bo'yicha bir yil ichida pul to'lash uchun
ochilgan bo'lsa, kredit liniyasi maqsadli bo'ladi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak O‘zbekistonda “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va
“umidsiz” sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha ehtimoliy zararlarni qoplashga mo‘ljallangan
zaxiralar ajratiladi.Ular majburiy zaxiralar hisoblanadi. Bank ustav kapitali miqdori 100,0 mlrd
so‘mdan kam bo‘lmasligi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki banklardan ularning
faoliyatiga xos tavakkalchilik, iqtisodiy shart-sharoit va moliyaviy ahvolidan kelib chiqib, kapital
monandligining yanada yuqori koeffitsiyenti ta’minlanishini talab qilishi mumkin. Bunday
tavakkalchiliklar muammoli kreditlarning katta hajmi, sof zararlar, aktivlarning yuqori darajada
o‘sishi, foiz stavkalari bo‘yicha yuqori darajali tavakkalchilikning yuzaga kelishi yoki
tavakkalchilikka asosalangan faoliyatga jalb qilinish kabilarni o‘z ichiga oladi, biroq ular bilan
cheklanib qolmaydi.
Kreditlarni monitoring qilishda muammoli kreditlarni yuzaga kelishini oldini olish zarur.
AQSH tajribasiga ko‘ra muammoli kreditlarni bartaraf qilish va muammoli kreditlarni
default ko‘rinishga yetib bormasligini ta’minlash maqsadida muammoli kreditlarni yopish uchun
berilgan foizga 2 % qo‘shib kreditni yopish uchun yangikredit liniyasini chib beradi. Bunda albatta
tadbirkorning moliyaviy holati o‘rganiladi.
REFERENCES
1.
Abdukarimova D.R "Bank garov ta’minotini baholash" Monografiya -T <Iqtisod-
Moliya>,2016
2.
Abdukarimova D.R "Bank garov ta’minotini baholash zarurligi va asosiytamoyillari
Monografiya -T <Iqtisod-Moliya>,2015
3.
Абдикаримова Д.Р. Банк кредитлари гаров таъминотини бахдлаш. Монография. -
Т.: «Идтисод-Молия», 2016.
4.
Mamatov B.S., Xujamqulov D.Yu., Nurbekov O.Sh. Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya, 2014.
