ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
246
TALABALARNING OLIY TA’LIM MUASSASALARIGA MOSLASHUVINING
MAVJUD IJTIMOIY HOLATI
Ergashqulov Boburjon Nusratullayevich
Guliston davlar universiteti mustaqil tadqiqotchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10806095
Annotatsiya.
Ushbu maqolada oliy ta’lim muassasalari talabalarining oliy ta’limga
pedagogik-psixologik moslashuvchanligi haqida so’z yuritiladi.
So'nggi yillarda talabalarning
universitet sharoitlariga ijtimoiy-psixologik moslashuvi bilan bog'liq muammolarga ilmiy
adabiyotlarga qiziqish ortib bormoqda. Shu bilan birga, adaptiv stressning intensivligini,
moslashish jarayonining borishi va natijalarini belgilovchi omillarni aniqlash bilan bog'liq
masalalar hal qilinmagan.
Oliy oʻquv yurtlari - bu mikro muhit boʻlib, unda qaytarilmas salbiy
jarayonlar, shaxsiy deformatsiyalarsiz, yosh shaxs bolaning qaram hayotidan mustaqil kattalarga
oʻtishi mumkin. Maqola mazmunida ham ushbu muammoga atroflicha to’xtalib o’tilgan, chet el
hamda o’zbek olimlarining ilmiy fikrlari keltirilgan, tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
talabalar, moslashuv, adaptatsiya, psixologik moslashuv, yosh pedagog,
kasb, kasbiy faoliyat, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy shakllanish.
CURRENT SOCIAL SITUATION OF STUDENTS' ADAPTATION TO HIGHER
EDUCATION INSTITUTIONS
Abstract.
This article talks about the pedagogical and psychological adaptability of
students of higher education institutions to higher education. In recent years, there has been an
increasing interest in scientific literature on the problems of social and psychological adaptation
of students to university conditions. At the same time, the issues related to determining the intensity
of adaptive stress and the factors determining the progress and results of the adaptation process
have not been resolved. Higher education institutions are a micro-environment in which a young
person can pass from the dependent life of a child to an independent adult without irreversible
negative processes and personal deformations. In the content of the article, this problem is
discussed in detail, the scientific opinions of foreign and Uzbek scientists are presented and
analyzed.
Key words:
students, adaptation, adaptation, psychological adaptation, young pedagogue,
profession, professional activity, professional training, professional formation.
СОВРЕМЕННАЯ СОЦИАЛЬНАЯ СИТУАЦИЯ АДАПТАЦИИ СТУДЕНТОВ
В ВУЗАХ
Аннотация.
В данной статье говорится о педагогической и психологической
адаптации студентов высших учебных заведений к получению высшего образования
. В
последние годы в научной литературе наблюдается возрастающий интерес к проблемам
социальной и психологической адаптации студентов к университетским условиям. При
этом не решены вопросы, связанные с определением интенсивности адаптивного стресса
и факторов, определяющих ход и результаты адаптационного процесса. Высшие учебные
заведения представляют собой микросреду, в которой молодой человек может перейти
от зависимой жизни ребенка к самостоятельной взрослой жизни без необратимых
негативных процессов и личностных деформаций. В содержании статьи подробно
рассмотрена данная проблема, представлены и проанализированы научные мнения
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
247
зарубежных и узбекских ученых.
Ключевые слова:
студенты, адаптация, адаптация, психологическая адаптация,
молодой педагог, профессия, профессиональная деятельность, профессиональная
подготовка, профессиональное становление.
Talabalarni oliy o’quv yurtlarida o'qish uchun moslashtirish hozirgi zamonning dolzarb
muammosidir, kelajakda mutaxassisning kasbiy faoliyati va shaxsiy rivojlanishi moslashuv
jarayonining muvaffaqiyatli kechishi bilan uzviy bogliq. Ko'plab zamonaviy talabalar o'zini o'zi
rivojlantirishda qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Ushbu muammoni hal qilishda talabalarning
ta’lim jarayoniga moslashishini amaliy va nazariy bilimlarga tayangan holda o'rganish muhimdir.
Bunday moslashish psixologik to'siqlarni yengishga yordam beradi. Moslashish
(adaptatsiya) - bu munosabatlarning tabiatini o'zgartirish, o'quvchining ta'lim muassasasidagi
o'quv jarayonining mazmuni va uni tashkil etilishiga munosabatidir. Aqliy moslashuv inson yoki
guruhning faoliyati bilan bog'liq bo'lib, atrof-muhitga moslashish yoki o’ziga atrof-muhitni
moslashtirish jarayonlarining o'zaro ta'siri sifatida tushuniladi. [1]
Psixologiyada "moslashish" atamasi obyektiv atrof-muhit omillari ta'siri ostida shaxsning
psixikasini qayta tuzishni, shuningdek, insonning turli xil atrof-muhit talablariga ichki noqulaylik
sezmasdan va atrof-muhit bilan ziddiyatsiz moslasha olish qobiliyatini anglatadi. Bu moslashuv
hodisasining protsessual tomonini, hayvonlarning moslashuvidan farqli o'laroq, qiyinchiliklarni
yengib o'tish yoki ma'lum shaxsiy xususiyatlarning shakllanishi, masalan, kasbiy fazilatlarning
yuzaga kelishida namoyon bo’ladi. Oliy o’quv yurti talabalarining yangi o’quv muhitiga
moshlashishi, undagi ijtimoiy-psixologik jihatlar Povalyova.М.А.[2], Рean А.А, Baranov А.А [3],
Vsevolodova N.А [4], Babaxan Yu.S [5], Dubovitskaya T.D [6] asarlarida va ilmiy ishlarida
yetarlicha asoslanib o’rganilgan. Universitetga kirish va o'qish talabalarni yangi madaniy, ta'lim
muhitiga jalb qilish bilan birga kechadi, bu moslashish jarayonining boshlang'ich mexanizmi
hisoblanadi. Moslashuvning muvaffaqiyati talabalarning zahira imkoniyatlarini yangilash va o'quv
jarayonida duch keladigan turli xil qiyinchiliklarni yengishga tayyorligini o'z ichiga oladi.
Bir necha asrlardan beri ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida pedagog
shaxsi yuksak ijtimoiy mavqega ega bo’lgan xalqning etnik ongi va tafakkurining eng oliy
namunasi sifatida e’zozlab kelingan. Ana shunday yuksak bahoga loyiq zamonaviy pedagogning
psixologik qiyofasi, yani uning shaxsiy, ma’naviy-marifiy, hamda kasbiy sifat va fazilatlari qanday
bo’lishi lozim? Psixologiyaning hozirgi tahlillariga ko’ra, ta’lim va tarbiya shakli, mazmuni va
mohiyati jihatidan milliy-etnik hodisa hisoblanadi. Bunda pedagog o’z xalqining (millatining)
marosimlari, an’analari, odatlari va umuman, xalqining psixologik qiyofasini, etnopsixologiyasini
o’zida aks ettiradi. Tabiiyki, har bir etnosga, ya’ni millatga xos ideal shu millatning ta’lim va
tarbiyasida ro’yobga chiqadi. Mazkur paradigma-ideallar shu etnosning, xalqning ongini,
qarashlarini, qadriyatlarini o’zida mujassamlashtiradi, hamda milliy ong va milliy o’zlikni
anglashi esa millatning ming yillar davomida turmush tajribasida orttirgan donoligida namoyon
bo’ladi. Ma’lumki, o’qiydigan, tarbiyalanadigan yosh avlod hamma vaqt o’z millatiga xos
etnopsixologik xususiyatlarni o’zida mujassamlashtiradi va albatta o’zlashtiradi. Mazkur
xususiyatlar sirasiga quyidagilar kiradi:
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
248
-milliy ongning o’ziga xos xususiyati va tafovutli komponentlarini saqlagan holda
o’zligini anglashi;
- milliy tafakkuri, fikr yuritish jarayonining o’ziga xosligi;
-irodaviy-aqliy xatti-harakatlari, amallari, his-hayajonlari va tuyg’ularining o’ziga xosligi.
E.Frommning [7] ta’kidlashicha, inson ijtimoiy hayotning hamma “sinovlari”ga moslasha
oladi va uni o’ziga xos tarzda o’zlashtiradi. Buning natijasida inson ichki ehtiyojlariga to’gri
keladigan shart-sharoitlarni izlash va yaratishdan hech qachon to’xtamaydi.
Psixologik adaptatsiya shaxsning ijtimoiy, sotsial-psixologik, kasbiy-pedagogik aloqa va
munosabatlar tizimiga, jamoada biror vazifani bajarish tizimiga ruhiy qo’shila olish jarayonidir.
Oliy ta’lim talabalari turli yosh guruhlariga mansub bo’lishiga qaramasdan umumiy
maqsad sari birlashishadi, ya’ni tanlagan mutahasislik bo’yicha malakali kadr bo’lib yetishish.
Psixologiyada insonning hayoti va kasbiy faoliyati bilan bog’liq psixologik adaptatsiya quyidagi
asosiy turlarga ajratiladi:
1. Ijtimoiy adaptatsiya-mazmuniga ko’ra, shaxsning axloqiy, siyosiy, huquqiy va boshqa
jabhalardan iborat me’yorlarga moslashuvi.
2. Ijtimoiy-psixologik adaptatsiya – shaxsning odamlar bilan psixologik aloqa va
munosabatlar tizimiga, uning turli-tuman sotsial-psixologik rollarni bajarishga kirishishi, ya’ni
moslashuvi.
3. Kasbiy-pedagogik adaptatsiya – shaxsning o’quv-biluv va pedagogik faoliyatida o’zaro
bog’liqlik va hamkorlik munosabatlariga moslashuvi.
4. Ekologik-psixologik adaptatsiya – shaxsning o’zi yashab turgan va faoliyat
ko’rsatayotgan tashqi muhit ya’ni ijtimoiy jamiyat bilan o’zaro bog’liqligi va unga moslashuvi.
Shaxsning psixologik moslashuvi adaptatsiya jarayoni uning faolligi ortishi bilan
tavsiflanadi. Uning mohiyati shuki, insonning turli vositalar bilan borliq va atrof- muhitni
o’zgartirishga qaratilgan xatti-harakatlari maqsadga yo’naltirilgan hisoblanadi.
Kasbiy adaptatsiya – bu kishining kasbiy ish faoliyatiga kirishish jarayoni hamda uning
kasbiy muhit bilan o’zaro ta’sirini umumlashtirish hisoblanadi. Yosh mutaxassis kasbiy
moslashuvining o’ziga xos xususiyati ichki va tashqi shart-sharoitlarga bog’liq. [10]
Mutaxassisning kasbiy moslashuv jarayoniga ta’sir o’tkazuvchi tashqi sharoit va omillarga
quyidagilar kiradi:
-kasbiy faoliyatning maqsadi, mazmuni, vositalari va tashkiliy texnologiya xususiyatlari.
Mutaxassisning kasbiy moslashuv jarayoniga ta’sir etuvchi ichki shart-sharoit va omillarga
kasbiy moslashish imkoniyatining darajasi, shaxs organizmining moslasha olish sifati va kasbiy
faoliyat motivlarining pedagogik faoliyat talablariga aynan mos kelishidir.
Hozirgi zamon pedagogi kasbiy-faoliyatli moslashuvining samarali kechishida zamonaviy
o’qitish uslubining o’ziga xos xususiyatlari hisoblangan quyidagi jihatlarga qat’iy amal qilish
maqsadga muvofiqdir;
-ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy-g’oyaviy tamoyillarga moslab dasturlashtirish va
rejalashtirish;
-o'quv-biluv
materialining
murakkablik
darajasi
va
o’rganish
sur’atini
tarbiyalanuvchilarning yosh va individual psixologik xususiyatlariga moslash;
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
249
-tarbiyalanuvchilar nazariy va amaliy tayyorgarliklarining o’zaro bog’liqligi va bir-biriga
uyg’unlashuvini ta’minlash;
-tarbiyalanuvchilarning faolligi va ta’lim jarayonining avtonomligini oshirish;
- ta'lim oluvchilarning individual-amaliy va jamoaviy ishlarini birga qo’shib olib borish;
-o’quv jarayonini zamonaviy texnik vositalar hamda ko’plab texmoduslar yordamida
jadallashtirish;
-ta’limni tabaqalashtirish va o’quv fanlarini kompleks-kompyuter dasturlarining eng yangi
loyihalarida birlashtirish. [8]
Yangi o’quv muhitga moslashishda quyidagi qiyinchiliklarga duch kelinadi:
➢
Eski qadriyatlar tizimiga amal qilish;
➢
Assimilyatsiya;
➢
Yangi turar-joy sharoitlariga moslashish;
➢
Yangi kursdoshlari bilan muloqot;
➢
O’qituvchi shaxsi;
➢
Tabiiy sharoit va boshqalar. [9]
Moslashish talabalarga nafaqat yangi sharoitlarga ko’nikishni, balki xattiharakatlarning
yangi shakllari va yangi ijtimoiy rollarni aniqlash imkonini beradi. Ushbu jarayon tufayli
shaxsning yangi muhitda eng yaxshi faoliyati uchun sharoitlar yaratilmoqda. Agar moslashuv ro'y
bermasa, talabada mavzuni o'zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelish hollari ham yuz beradi.
Universitetda talabalarni moslashtirish masalasi haligacha dolzarb bo'lib qolmoqda.
Talabalarning oliy ta’lim jarayoniga moslashishi ijtimoiy, psixologik, pedagogik va boshqa
jihatlarni qamrab oluvchi hodisadir.
Shaxsni shakllantirishning eng muhim sohalariga asoslanib, birinchi kurs talabalarining
moslashuv jarayonining asosiy mazmunini quyidagicha aniqlash mumkin:
- yangi ta’lim standartlarini, ta’lim jarayonidagi qoidalarni o’zlashtirish
- talabalarda kasbga tayyorgarlik, kasb layoqatini o’qishning dastlabki yillaridan
shakllantirishga e’tibor qaratishga doir chora-tadbirlarni qo’llash;
- ilmiy faoliyatning yangi soha va turlariga o’qitish;
- talabalar turar joyidagi yangi yashash sharoitiga moslashish va boshqalar.
Tadqiqotdan xulosa qilib shuni aytish mukinki, quyida keltiriladigan choratadbirlar talaba
yoshlardagi o’quv muhitiga moslashish jarayonini yengillashtiradi:
- Talabalarni yangi o’quv muhitiga moshlashtirish uchun pedagoglar tomonidan alohida
chora-tadbirlar qo’llash lozim;
- O’quv yilining dastlabki kunlaridanoq OTM amaliy psixologi tomonidan yangi kelgan
talabaning o’quv motivlarini aniqlashga qaratilgan so’rovnomalar o’tkazishilishi kerak, shu orqali
talabani keyingi o’quv faoliyatidagi samaradorligini ta’minlash mumkin;
- Talaba uchun yangi bo’lgan o’quv muassasa haqida unga to’liq ma’lumot berish, ya’ni,
oldindagi hodisalarga nisbatan ustanovka hosil qilish lozim.
REFERENCES
1.
Nishanova Z.T., Alimova G.K. Psixologik xizmat.Psixokorreksiya.T.:―Ijod press
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
250
nashriyoti. 2019 yil. 512 bet
2.
Повалева М.А. Невербальные средства общения. / М.А. Повалева, О. А Рутер. -
Ростов н/Д: Феникс. 2004.
3.
Реан А. А., Баранов А. А. Факторы стрессоустойчивости учителей //Вопросы
психологии. — 1997. — № 1. — 45-54.
4.
Всеволодова Н.А. Психологическая адаптatsiя учащихся старших классов к обучению
в профильном лицее // Вестник Московского государственного областного
университета. Серия: Психологические науки. 2009. № 2. с. 185-190
5.
Бабахан Ю.С. Неспецифическая оперативность и измерение способности к
неалгоритмизорованному использованию знания // Новые исследования в психологии
и возрастной физиологии. - 1972. - № 2.
6.
Dubovitskaya T.D. Diagnosis of the level of vocational student. Journal of Psychological
Science and Education, vol. 2, 2004, pp. 67-71
7.
Фромм Э. Революционный характер В книге «Бегство от свободы», стр. 217—231.
2016.
8.
Коровина И.В. Научное обоснование организatsiонного обеспечения профилактики
заболевания у студентов на уровне муниципальной поликлиники. //Автореф. дис.
канд. мед. наук. М., - 2005.-C.75.
9.
Shofqorov, A. M. (2020). Interfaol usullarning ahamiyati. Science and Education, 1(Special
Issue 2)
10.
Maxmudov, Q. Sh., Sanakulov, Z. I., Shayxislomov, N. Z., & Qarshieva, D. E. (2020).
Pedagogik ta’limda "Klaster". Science and Education, 1(7), 587- 593.
