ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
852
TOJIK XALQI ETNOLOGIYASI
Nabiyeva Sabrina Mirshodovna
Osiyo xalqaro universiteti tarix yo’nalishi talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10876849
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tojik xalqining kelib chiqishi, ularning e’tiqod qilgan dini
va mazhabi haqida ma’lumotlar yoritib berilgan. Tojik xalqining madaniyati, urf-odatlari, kiyim-
kechalarining tuzilishi ochib berilgan. Alohida davlat bo’lish bosqichida “Tojikiston
Respublikasi” nomining olinishi.
Kalit soʻzlar:
Dialekt, hanafiy mazhablar, xalq mifologiyasi, muqaddas olov,
hunarmandchilik, kurtayi kiftan, Tojikiston ASSR, oktyabr toʻntarishi, suniylik.
ETHNOLOGY OF THE TAJIK PEOPLE
Abstract.
This article provides information about the origin of the Tajik people, their
religion and sect. The structure of Tajik people's culture, customs, and clothing is revealed. Taking
the name "Republic of Tajikistan" at the stage of becoming a separate state.
Key words:
Dialect, Hanafi sects, folk mythology, sacred fire, crafts, kurtai kiftan,
Tajikistan ASSR, October coup, artificiality.
ЭТНОЛОГИЯ ТАДЖИКСКОГО НАРОДА
Аннотация.
В данной статье представлены сведения о происхождении
таджикского народа, его религии и секты. Раскрыта структура культуры, обычаев и
одежды таджикского народа. Принятие названия «Республика Таджикистан» на этапе
становления отдельного государства.
Ключевые слова:
Диалект, ханафитские секты, народная мифология, священный
огонь, ремесла, куртай кифтан, Таджикская АССР, Октябрьский переворот,
искусственность.
Oʻrta Osiyo, jumladan, hozirgi Tojikiston hududidan soʻnggi paleolit davriga oid qurollar
topilgan.
Qadimda Baqgriya davlati vujudga keddi. Keyinchalik Tojikiston hududida Ahamoniylar
hukmronligi oʻrnatildi. 329-yilda makedoniyalik Aleksandr Makedonskiy qoʻshinlari bostirib
keldi, xalq unga qattiq qarshilik koʻrsatdi. Natijada Tojikiston hududining bir qismi Salavkiylar
davlati tarkibiga, soʻng hududning aksariyat qismi Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga kirdi.
Kushon imperiyasi davrida yirik sugʻorish kanallari qurildi, shaharsozlik, hunarmandchilik
yuqori darajaga koʻtarildi, ayniqsa, qoʻshni mamlakatlar bilan savdosotiq va ijtimoiy aloqalar
rivojlana bordi. Yunon yozuvi asosida kushon yozuvi paydo boʻldi.
V – VI asrlarda Oʻrta Osiyoning sharqiy qismini koʻchmanchi xioniy qabilalari, soʻngra
eftaliylar egallab oldi. VI asr 2-yarmida Tojikiston hududi Turk xoqonligi tarkibiga qoʻshib olindi.
X asr oʻrtalarida arablar bostirib kelishi natijasida islom dini joriy qilina boshlandi. IX- X
asrlarda Tojikiston hududi Tohiriylar va Somoniylar davlati tarkibida, IX- XIII asrlarda
Gʻaznaviylar, Qoraxoniylar, Gʻuriylar, Qoraxitoylar, Xorazmshohlar davlatlari tarkibida
boʻlganTojikiston hududiga bostirib kirgan Chingizxon qoʻshinlari (1219—21) aholining qattiq
qarshiligiga duch keldi. (Xoʻjandda Temur Malik boshchiligidagi xalq qarshiligi va boshqa).
Moʻgʻullar istilosi iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotga jiddiy zarar yetkazdi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
853
XIV asrning 2-yarmiga kelib, xoʻjalik qaytadan tiklana boshladi. Tojikiston hududi bu
davrda Amir Temur va Temuriylar, XVI asrda esa Shayboniylar saltanati tarkibida boʻldi. Soʻngra
Buxoro amirligi qoʻl ostiga oʻtib, XIX asrning boshlarida Buxoro amirligi va Qoʻqon xonligi
oʻrtasida taqsimlandi. XIX srning 2-yarmida podsho Rossiyasi tomonidan zabt etildi. Rossiyada
Oktyabr toʻntarishi (1917) dan soʻng aholining jiddiy qarshiligiga (Ibrohimbek, Eshon Sulton,
Davlatmandbiy, Fuzayl Maxsumlar boshchiligida) qaramasdan, Tojikiston bolsheviklar tomonidan
bosib olindi. 1917-yil noyabr — 1918-yil fevralda Shimoliy Tojikistonda shoʻro hokimiyati
oʻrnatildi va u Turkiston ASSR tarkibiga kirgan. Tojikistonning qolgan hududi Buxoro amirligi
tarkibida boʻldi. 1920-yil Buxoro bosqinidan keyin BXSR tashkil etildi. 1924-yil Oʻrta Osiyo
respublikalarini “milliy davlat chegaralanishi” deb atalgan boʻlib tashlash natijasida Tojikiston
Oʻzbekiston SSR tarkibida muxtor respublika, 1929-yil esa SSSR tarkibida ittifoqdosh
respublikaga aylantirildi. 1991-yil 9-sentyabrda mustaqillik toʻgʻrisida deklaratsiya eʼlon qilindi
va “Tojikiston Respublikasi” nomi tasdiqlandi. Ittifoq tugatilib, Tojikiston 1991-yil sentyabrda
mustaqillikka erishgach, turli etnik, diniy va mahalliy urugʻ aymoqchilik guruhlari oʻrtasida
qurolli toʻqnashuvlar boshlandi, bu esa mamlakat siyosiy hayotida beqarorlikka olib keldi.
Nihoyat, 1997-yilda oʻzaro muxolif kuchlar milliy murosaga kelib, tinchlik oʻrnatildi.
Tojikiston — 1992-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1992-yil
6-yanvarda tan olgan va oʻsha yil 1-oktyabrda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan.
Milliy bayrami — 9-sentyabr — Mustaqillik kuni (1991)
.
“Tojik” etnonimi oʻrta forscha “arab” deb tarjima qilingan “tazig” soʻzining kelib chiqishi
bilan bogʻliq. Tojiklar eroniy xalqlardan biri boʻlib fors-tojik kontinuumining turli lahjalarida
gaplashadi va hozirgi Afgʻoniston, Tojikiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston hamda Pokistonda
joylashgan hozirgi Eronning sharqi va shimoli-sharqidagi hududlarda istiqomat qiladi. Eron
dunyosining sharqida so‘g‘dcha “tozik” so‘zi jihod bayrog‘i ostida u yerga bostirib kirgan xalifalik
qo‘shinlarini nazarda tutgan. Oʻrta Osiyoni bosib olgan qoraxoniy turklari oʻtroq boʻlgan Eron
aholisini belgilashda “tejik” soʻzini keng qoʻllashgan. Eron dunyosining narigi chekkasida “tejik”
arman tilida barcha musulmonlarga berilgan nom boʻlgan. Tojiklar fors-tojik kontinuumining turli
lahjalarida, tojik va dari (afg'on-fors) tillarida gaplashadi. 20-asrgacha tojiklarning adabiy tili
Erondagi forslar tili bilan bir xil boʻlib, “forscha” yoki “sud”, saroy tili deb atalgan. Tojik tilida
50 dan ortiq dialekt mavjud bo‘lib, ular to‘rtta asosiy guruhga bo‘lingan
²
:
Arablar istilosi davridan boshlab Oʻrta Osiyo tojiklarining asosiy dini sunniylik islom
hisoblanadi.
Bugungi kunda aholining koʻpchiligi hanafiy mazhabidagi sunniylardir. Markaziy Osiyoda
oz sonli shia jamoalari mavjud. Afg'oniston g'arbidagi forslar alohida guruhdir. Asosan, bular
Pomir xalqlaridan keyin islom diniga eʼtiqod qiluvchi Pomir tojiklari va shialaridir. Tojiklarning
anʼanaviy eʼtiqodida zardushtiylik va qadimgi eronlik eʼtiqodlari keng namoyon boʻlgan. Xalq
mifologiyasida madaniy qahramon, tojik xalqining ajdodi “Bobo dehqon” muhim o‘rin tutadi. IX-
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
854
X asrlarda Somoniylar davlatining tashkil topishi bilan tojiklarning etnik oʻzagining shakllanish
jarayoni ham yakunlandi
.
Tojik xalqini xoʻjalik mahsuloti qadimdan asosan, sunʼiy sugʻorishga asoslangan
dehqonchilik va bogʻdorchilik hisoblanib, chorvachilik ham muhum rol oʻynagan. Shuningdek,
hunarmandchilikning yogʻoch oʻymakorligi, ganchkorlik hamda kashtachilik turlari keng
rivojlangan. Yer haydash uchun sipor va omoch ishlatilgan, shuningdek, qoʻsh hoʻkiz bilan ham
yer haydalgan. Haydalgan yerni mola bilan tekislanib, goʻng, kul, toʻkilgan barg va loyqa
oʻgʻitlangan. Ayrim hududlarda esa, devor tuprogʻi, guvola va paxsa oʻgʻit sifatida ishlatilgan.
Tojiklar tomonidan qadimgi ardoqlanib kelinayotgan nafis hunar turlaridan biri naqqoshlik
va zargarlik hisoblanadi Naqqoshlik san'atining xilma-xil turlari rivojlanib kelgan. Tojik ayollari
kashta tikish hunarini ham mukammal boʻlgan. Xususan, Samarqand va Buxoroda tojik
kashtachilarining mahoratiga teng keladigani boʻlmagan. Buxoro amiri saroyida baxmalga zar
tikish bilan mashgʻul boʻlgan bir guruh zargarlar ishlagan. Zarbof toʻn va doʻppi tikishning xilma-
xil usullari qoʻllanilgan
.
Tojik erkaklarining yozgi kiyimi koʻylak, shalvar, chopon, belbogʻ va doʻppidan iborat.
Erkaklarning koʻylagi kurtayi kiftan. Ayollar koʻylagi yenglari torroq va kaltaroq boʻlgan.
Ularni koʻylagini old qismi yumaloq kesilgan. Kurtayi yaxtagi deb ataladigan xili ham
boʻlgan. Tojik ayollarining kiyim-kechagi turli xil bichimda boʻlib, yashash joyiga qarab har xil
matodan turli koʻrinishda tikiladi. Oyoq kiyimi maxsi, uchli kalish, tuflidan iborat. Sovuq kunlari
xilma- xil rangli ipdan qoʻlda toʻqilgan paypoq jurob kiyishgan
³ ' ²⁹².
Bugungi kunda tojikistonliklarning aksariyati shahar kiyimida yurishadi, lekin milliy
liboslar saqlanib qolgan. Ayniqsa, qishloq ayollari orasida talab katta. Ayollar ichki va ustki kiyim
vazifasini bajaruvchi koʻylak (kurta), “ezor” yoki “poytsoma” shimlari, “tsoma” koʻrpali xalat,
“rumol” roʻmol kiyganlar. Soʻnggi yillarda viloyat markazlarida kamzul kiyiladi – bel qismi
toraygan palto shaklidagi ustki kiyim. Halatlar kesilgan erkaklarnikiga o'xshaydi. Ro'mollar oq
muslin, fabrika, trikotaj, yarim jun, ipakdan kiyiladi. Odatda sharflar katta, diagonal katlanmış,
boshning ustiga tashlanadi, uchlari orqaga tashlanadi. Yosh ayollar ko'pincha peshonalarini
yopadilar, uchlarini boshlarining orqa qismiga bog'laydilar. Soʻnggi paytlarda tojik ayollari doʻppi
(totsi) kiyib yurishgan
².
Tojiklarning milliy taomlari dunyodagi eng qadimgi taomlardan biridir. Mahsulotlar
assortimenti va taom turlari bo‘yicha o‘zbek va fors oshxonalari unga eng yaqin. Tojik xalqining
oshpazlik san’ati boy tarix ta’sirida shakllangan. Mintaqaga qarab oziq-ovqat tayyorlash va
iste'mol qilish uchun turli usullar qo'llaniladi. Ilgari taomlar tabiiy, geografik sharoitlar,
odamlarning ijtimoiy mavqeiga ko'ra farq qilar edi.
Tog'li hududlarda ovqatlanishning asosini yassi pishiriqlar (non), sut mahsulotlari, quruq
pishloq (qurut), eritilgan sariyog’, tvorog (panir), turli xil donlar va noodlar tashkil etdi.
Tekisliklarda pirojnoe, guruchli idishlar, noodle, meva, sabzavotlar va haykaltarosh manti
iste'mol qilishgan. Ovqat pishirish uchun o'simlik moyi, shu jumladan paxta yog'i ishlatilgan. Ular
mol go'shti, qo'zichoq, ot go'shti, echki go'shti, ko'pincha noodle, kartoshka bilan quritiladi.
Kolbasa (kazy) ot go'shtidan tayyorlanadi. Go'shtdan ko'pincha shish kabob, qovurilgan
qovurdoq, kabob, to'ldirilgan karam shaxleti tayyorlanadi. Kamdan-kam hollarda stolda qush
paydo bo'ladi, asosan tovuq, bedana, keklik
.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
855
REFERENCES
1.
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Tojiklar
3.
Adhamjon Ashirov «Etnologiya» oʻquv qoʻllanma (2014).
4.
A.Doniyorov, A.Ashirov, O.Boʻriyev «Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasi» (2020)
5.
https://enc.for.uz/wiki/Tojikiston
6.
Toshpo’latova, S. (2024). ETHNOLINGUISTICS OF ETHNOLOGIES OF
BUKHARA.
Modern Science and Research
,
3
(2), 1004–1011. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/29523
7.
Toshpo’latova, S. (2024). ETHNOLINGUISTICS.
Modern Science and Research
,
3
(2),
500–507.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
8.
Toshpo’latova, S. (2024). RELIGIOUS ANTHROPOLOGY.
Modern Science and
Research
,
3
(1), 504–510. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-
9.
Shakhnoza Shuhratovna, T. (2023). M. S. ANDREYEV’S WAY OF LIFE.
American
Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769)
,
1
(10), 655–
659. Retrieved from https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2280
10.
Toshpolatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETHNOLOGICAL ANALYSIS OF
NATIONAL COSTUMES AND RITUALS OF TAJIKS IN THE WORKS OF M. S.
ANDREYEV.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 42–47.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue12-08
11.
Toshpo’latova S. (2023). M. S. ANDREYEV-SCIENTIFIC CAREER.
Modern Science
and Research
,
2
(12), 801–807. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-
12.
Sh.Sh.Toshpo‘latova, & I.N.Naimov. (2023). M.S. ANDREYEV – O’RTA OSIYO
XALQLARI ETNOGRAFIYASINING YIRIK OLIMI.
Innovations in Technology and
Science
Education
,
2
(8),
1214–1222.
Retrieved
from
https://humoscience.com/index.php/itse/article/view/698
13.
Toshpulatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETYMOLOGY OF TAJIK MARRIAGE
CEREMONY.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(11), 17–23.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-05
14.
Toshpo‘latova, S. S. (2023). TOJIKLAR MILLIY KIYIM-KECHAKLARI VA
“BESHMORAK” MAROSIMINING ETNOLOGIK TAHLILI.
SCHOLAR
,
1
(28), 395–
401. Retrieved from https://researchedu.org/index.php/openscholar/article/view/5071
15.
Naimov, I, & Toshpo‘latova, S. . (2023). MARRIAGE CEREMONY OF TAJIKS IN THE
WORK OF MIKHAIL STEPANOVICH ANDREYEV “TADJIKI DOLINI
KHUF”.
International Journal of Intellectual Cultural Heritage
,
3
(1), 12–16. Retrieved
from https://ihm.iscience.uz/index.php/ijich/article/view/205
16.
Toshpo’latova, S. (2023). ETHNOLOGICAL ANALYSIS OF CALENDRICAL
CALCULATION AND LENGTH MEASUREMENTS OF KHUF VALLEY TAJIKS IN
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
856
THE RESEARCHES OF M.S. ANDREYEV.
Modern Science and Research
,
2
(10), 291–
299. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25092
17.
Toshpo’latova, S., & Ashurova, G. (2023). THE HISTORY AND DESCRIPTION OF THE
WORK OF M. S. ANDREYEV - "ARK BUKHARI".
Modern Science and Research
,
2
(9),
404–409.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
18.
Toshpo’latova, S. (2023). A STUDY OF THE WEDDING CEREMONY OF THE TAJIKS
OF AFGHANISTAN.
Modern Science and Research
,
2
(9), 84–89. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/23903
