ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
53
Ж
.
Ибрагимов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ТЕРГОВ
ҲИБСХОНАЛАРИДА
САҚЛАНАЁТГАН
ВОЯГА
ЕТМАГАН
АЙБЛАНУВЧИЛАРНИНГ
МОСЛАШУВИ
КРИМИНОЛОГИК
ТАДҚИҚОТ
ПРЕДМЕТИ
СИФАТИДА
Жиноят
-
ижроия
тизими
муассасаларида
ўсмирлар
жиноятчилиги
даражасини
пасйтириш
вазифаси
жиноятларнинг
олдини
олишга
таъсир
кўрсатиши
лозим
бўлган
шакллар
,
усуллар
ва
воситаларни
ўрганишга
нисбатан
комплекс
ёндашишни
тақазо
этади
.
Бу
муаммони
ечишга
қаратилган
чора
-
тадбирлар
тизимида
тергов
ҳибсхоналарида
сақланаётган
вояга
етмаган
айбланувчиларнинг
мослашуви
муҳим
ўрин
тутади
.
Мослашув
муаммосининг
назарий
негизини
ташкил
этувчи
умумий
қоидалар
кўпгина
асарларда
таклиф
қилинган
1
.
Бироқ
мазкур
тушунча
мазмунининг
талқинига
нисбатан
ягона
ёндашув
мавжуд
эмас
.
Шунингдек
,
тергов
ҳибсхоналаридаги
ҳаёт
фаолияти
шароитларига
ўсмирлар
мослашуви
тузилмасига
бағишланган
комплекс
тадқиқотлар
ҳам
ҳозирча
ўтказилгани
йўк
.
Вахоланки
,
мослашув
хоссалари
ва
шарт
-
шароитларини
ўрганмай
туриб
уни
амалга
оширишнинг
илмий
асосланган
ва
таъсирчан
механизмини
яратиш
мумкин
эмас
.
Эҳтиёт
чораси
сифатида
қамоққа
олиш
нафақат
фуқаронинг
ҳуқуқий
ҳолатини
ўзгартиришни
назарда
тутади
,
балки
унинг
турмуш
шароити
ҳам
сезиларли
даражада
ўзгаришига
сабаб
бўлади
.
Мазкур
эҳтиёт
чораси
биринчи
марта
қўлланилган
ўсмирларнинг
деярли
барчасида
тергов
ҳибсхонаси
шок
ҳолатини
юзага
келтиради
.
Бу
ерда
қандай
яшайман
,
атрофимдаги
муҳит
қандай
бўлади
,
бу
ерда
кимнинг
ёрдами
ва
мададига
умид
қилишим
мумкин
каби
саволлар
уларнинг
барчасида
тутилади
.
Уларнинг
аксарияти
берган
гувоҳликларга
қараганда
,
тергов
ҳибсхонасидаги
ҳаётнинг
дастлабки
уч
-
олти
ойи
энг
ёрқин
ва
энг
оғир
давр
ҳисобланади
,
кейинчалик
ўсмирлар
қамоқ
шароитига
аста
-
секин
кўникади
ва
энг
дахшатлиси
, “
улар
“
турма
”
ҳаётида
қандайдир
ижобий
жиҳатларни
топиб
,
“
турма
”
ни
“
ўз
уйи
”
дек
ҳис
эта
бошлайди
”
2
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
диссертация
тадқиқотимизнинг
предметларидан
бирини
тергов
ҳибсхонасида
сақланаётган
вояга
етмаган
айбланувчининг
шахси
ташкил
этади
.
Шу
боис
бизнинг
тадқиқотимиз
жиноят
содир
этишда
айбланиб
қамоқда
сақланаётган
вояга
етмаган
шахслар
тоифаси
(
жиноят
-
процессуал
маънодаги
)
вояга
етмаган
айбланувчилардан
ташқари
вояга
етмаган
судланувчиларни
ҳам
,
айблов
ҳукми
қонуний
кучга
кирмаган
вояга
етмаган
маҳкумларни
ҳам
ўз
ичига
олади
.
Бу
ерда
яна
ўрганилаётган
шахслар
доираси
нима
учун
торайтирилган
ва
унга
жиноят
содир
этишда
гумон
қилиниб
қамоққа
олинган
ўсмир
шахси
киритилмаган
,
1
Масалан
,
қаранг
:
Трубников
В
.
М
.
Социальная
адапта
-
ция
освобожденных
от
наказания
. -
Харьков
, 1990;
Щер
-
баков
Г
.
В
.
Мотивационная
сфера
осужденных
молодежного
возраста
и
ее
влияние
на
адаптацию
в
исправительном
уч
-
реждении
:
Дис
. ...
канд
.
психол
.
наук
. -
Рязань
, 2002;
Адапта
-
ция
осужденных
к
среде
ИТУ
:
Учебное
пособие
/
Под
ред
.
В
.
И
.
Селиванова
. -
Рязань
, 1981.
2
Олешкевич
В
.,
Александров
Ю
.
Несовершеннолетние
:
тюрьма
и
воля
//
Актуальные
проблемы
исполнения
уголов
-
ных
наказаний
в
отношении
несовершеннолетних
. -
М
., 2000.
- 124-125-6.
деган
савол
туғилади
.
Бу
ҳолат
шу
билан
белгиланадики
,
гумон
қилинувчи
жиноят
процессида
кўп
иштирок
этмайдиган
шахс
,
тергов
ҳибсхоналарида
сақланувчилар
орасида
уларнинг
улуши
унча
кўп
эмас
,
чунки
ЎзР
ЖПКнинг
100-
моддасига
мувофиқ
терговчи
(
суриштирувчи
)
гумон
килинувчига
у
ушланган
кундан
(
агар
у
ушланган
бўлса
)
ёки
унга
нисбатан
эҳтиёт
чораси
қўлланилган
кундан
бошлаб
ўн
кун
ичида
айб
эълон
қилиши
лозим
бўлиб
,
бунинг
натижасида
гумон
қилинувчи
айбланувчига
айланади
;
акс
ҳолда
эҳтиёт
чораси
бекор
қилиниб
,
шахс
қамоқдан
озод
килиниши
лозим
.
Шуни
ҳисобга
олиб
,
ўрганилаётган
мавзу
доирасида
вояга
етмаган
гумон
қилинувчи
шахсини
алоҳида
тадқиқ
этиш
мақсадга
мувофиқ
эмас
деб
ҳисоблаймиз
.
Ҳаётнинг
барча
жабҳаларида
туб
ўзгаришлар
юз
бериши
,
шахснинг
жамиятдан
ажратилиши
мукаррар
тарзда
умумий
ва
ҳуқуқий
маданият
,
интизомлилик
,
феъл
-
атворнинг
қатъийлиги
каби
шахсий
белгилар
ролининг
кучайишига
сабаб
бўлади
.
Ўсмир
кўп
сонли
ички
(
субъектив
)
ва
ўзига
боғлиқ
бўлмаган
ташқи
(
объектив
)
тўсиқларни
енгишига
тўғри
келади
.
Улар
тергов
ҳибсхоналарида
сақланаётган
вояга
етмаганларнинг
мослашуви
муаммосини
ташкил
этади
3
.
Буларнинг
барчаси
қамоққа
олинган
ўсмирларнинг
мослашув
жараёнини
илмий
асослаш
масаласини
кўндаланг
қилиб
қўяди
.
Ҳар
қандай
одамни
жамиятдан
мажбурий
ажратиш
у
ўзининг
ижтимоий
муҳитдаги
ўрнини
белгиловчи
ижтимоий
роллар
ва
функцияларни
бажаришдан
четлашишига
сабаб
бўлади
.
Вояга
етмаганларни
жамиятдан
ажратиш
мазкур
шахслар
учун
муҳим
ва
мураккаб
ижтимоийлашув
даврида
(14-18
ёш
)
юз
беради
.
Бу
ёшда
шахснинг
фаол
ривожланиши
доимий
изланиш
(
касб
-
кор
,
қадриятлар
тизими
,
турмуш
ўртоғи
ва
ҳоказоларни
танлаш
)
ни
амалга
ошириш
билан
тавсифланади
4
.
Бу
даврда
ўсмирда
идеаллар
,
қизиқишлар
,
интилишлар
шаклланади
,
М
.
М
.
Бабаев
ўз
асарларида
жуда
тўғри
таъкидлаганидек
,
шахсда
“
дунёқараш
,
ижтимоий
борлиқ
,
ҳаёт
ва
фаолиятнинг
асосий
масалаларига
нисбатан
ёндашувлар
тизими
”
5
айниқса
муҳимдир
,
у
шахснинг
хулқ
-
атворида
бевосита
акс
этади
.
Қамоққа
олиш
шахснинг
табиий
ижтимоийлашув
жараёнини
тўхтатади
,
чунки
бундай
шароитда
ўсмирнинг
ижтимоий
тажрибани
ўзлаштириш
ва
рўёбга
чиқариш
имкониятлари
чекланади
.
Вояга
етмаганларга
нисбатан
амалда
зиддиятли
вазият
юзага
келади
:
ўсмир
ғайриқонуний
қилмиш
содир
этишининг
сабабларидан
бири
унинг
ижтимоий
лаёқатсизлиги
,
ижтимоийлашув
жараёнининг
тугалланмаганлиги
ҳисобланади
,
айни
вактда
унга
нисбатан
қўлланилган
жамиятдан
ажратиш
чораси
шахснинг
ижтимоийлашув
жараёнини
тўхтатади
ва
ижтимоий
норасоликни
оширади
,
шу
сабабли
тергов
ҳибсхонаси
ва
тарбия
колониясида
ўтказилган
вақт
беҳуда
совурилмаслиги
муҳимдир
6
.
Бироқ
вояга
етмаган
айбланувчилар
ва
маҳкумларнинг
қайта
ижтимоийлашуви
борасидаги
ишларни
фақат
улар
3
Қаранг
:
Трубников
В
.
М
.
Социальная
адаптация
осво
-
божденных
от
наказания
. -
Харьков
, 1990.-29-6.
4
Қаранг
:
Кон
И
.
С
.
Социология
личности
. -
М
., 1967. - 166-6.
5
Бабаев
М
.
М
.
Социально
-
психологические
компоненты
детерминации
преступного
поведения
молодежи
//
Россий
-
ский
криминологический
взгляд
. -
Ставрополь
, 2005.
№
1
(6). - 70-6.
6
Тищенко
Е
.
Я
.
Попечительский
совет
и
реабилитация
осуж
-
денных
:
Учебное
пособие
. -
Екатеринбург
, 2000. - 63-64-6.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
жамиятдан
ажратиш
шароитига
мослашган
ҳолдагина
муваффақиятли
амалга
ошириш
мумкин
.
Мослашув
даври
(
жиноят
-
ижроия
муассасасидаги
муҳитга
янги
келган
шахснинг
қўшилиши
)
индивидда
шаклланган
мойилликнинг
унга
муассаса
муҳити
қўйган
талабларга
мувофиқлиги
нуктаи
назаридан
энг
қизғин
давр
,
деган
фикрга
аксарият
муаллифлар
қўшилади
1
.
Бизнинг
фикримизча
,
вояга
етмаган
шахс
онги
у
ёки
бу
томонга
ўзгариши
айни
шу
даврда
юз
беради
.
А
.
И
.
Мокрецов
ва
И
.
В
.
Шмаров
жуда
тўғри
таъкидлаганидек
,
шу
даврда
шахс
фаолиятида
кечаётган
муносабатлар
тизимига
(
маъмурият
ўтказаётган
тадбирларга
,
меҳнатга
,
режимга
,
ўқишга
,
бошқа
айбланувчилар
сафига
)
унинг
қўшилиш
даражаси
мослашув
натижаси
ҳисобланади
2
.
Давлат
вояга
етмаган
айбланувчига
эҳтиёт
чораси
сифатида
қамоққа
олишни
қўллаш
орқали
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органлари
сиймосида
ўсмирни
юридик
жиҳатдан
мазкур
жиноят
-
процессуал
чорасидан
келиб
чиқмайдиган
азоб
-
уқубатларга
дучор
этади
.
Ёпиқ
хонада
сақланиш
-
ички
безовталик
,
атрофдагиларга
ишончсизликнинг
асосий
сабабларидан
бири
.
Бунинг
натижасида
ўсмирлар
одамови
бўлиб
қолади
,
шахснинг
шаклланган
хусусиятлари
салбий
йўналишда
аста
-
секин
ривожланади
,
руҳий
ожизлик
ҳисси
кучаяди
,
шу
тариқа
вояга
етмаганлар
ўртасида
жанжаллар
учун
замин
яратилади
.
Ўсмирлар
эркин
ҳаракатланиш
имкониятидан
маҳрум
бўлиш
ва
яшаш
муҳитининг
чекланишини
оғир
қабул
қилиши
уларнинг
жисмоний
фаоллиги
сезиларли
даражада
сусайиши
билан
ҳам
белгиланади
.
Натижада
уларнинг
“
ишлатилмаган
”
куч
-
ғайрати
кўпинча
ўз
камерадошларига
зўрлик
ишлатиш
,
уларни
хўрлаш
ва
тахқирлаш
тарзида
намоён
бўлади
.
Бошқа
маиший
-
яшаш
шароитларига
келсак
,
тергов
ҳибсхоналарида
улар
жуда
примитив
ва
ҳаддан
ташқари
чекланган
.
Бу
овқатланиш
,
даволаш
,
дам
олиш
ва
шу
кабиларга
тегишли
.
Ҳаёт
фаолияти
шароитларидаги
юқорида
қайд
этиб
ўтилган
ўзгаришлар
ўсмирга
таъсир
кўрсатмай
қолмайди
.
Янги
жойда
у
моддий
яшаш
шароитларига
мослашиш
мақсадида
ўзининг
бор
куч
-
ғайрати
ва
шахсий
хусусиятларини
ишга
солишига
тўғри
келади
.
Айрим
ўсмирлар
зўрлик
ишлатиш
йўли
билан
камерадошларини
ўзига
бўйсундириб
,
ўзи
учун
қулай
шарт
-
шароит
яратишга
ҳаракат
қилади
,
айрим
ўсмирлар
эса
,
ўз
навбатида
,
уларнинг
ҳар
қандай
талабларини
бажаришга
тайёр
бўлади
.
Бу
ҳолда
режимнинг
сурункали
бузилиши
кўпинча
ижтимоий
хавфли
қилмишлар
содир
этилишига
сабаб
бўлади
ва
ўсмирлар
зўрлик
ишлатиш
йўли
билан
кўп
муаммоларни
ҳал
қилиш
мумкинлигига
яна
бир
карра
ишонч
ҳосил
қиладилар
.
Шундай
ишонч
билан
улар
кейинчалик
жазони
ўташ
учун
тарбия
колониясига
ўтказиладилар
ёки
тергов
ҳибсхонасидан
озод
қилинадилар
.
Келтирилган
фактлар
вояга
етмаганларга
мослашишда
ёрдам
кўрсатиши
лозим
,
ҳуқуққа
хилоф
ҳолатлар
юз
бермаслиги
учун
мазкур
жараён
тизимга
1
Перегудов
А
.
Г
.
Социально
-
психологическая
адаптация
//
Исправительно
-
трудовые
учреждения
. -
М
., 1982.
№
19. -
45-6.;
Щербаков
Г
.
В
.
Мотивационная
сфера
осужденных
молодежного
возраста
и
ее
влияние
на
адаптацию
в
испра
-
вительном
учреждении
:
Дис
. ...
канд
.
психол
.
наук
. -
Рязань
,
2002. - 46-6.
2
Қаранг
:
Шмаров
И
.
В
.,
Мокрецов
А
.
И
.
Микросреда
осужден
-
ных
в
ИТУ
. -
М
., 1979.
солиниши
ва
муассаса
маъмуриятининг
доимий
назорати
остида
кечиши
даркор
,
деган
фикрни
яна
бир
карра
тасдиқлайди
.
Тергов
ҳибсхоналарида
сақланаётган
вояга
етмаган
айбланувчиларнинг
мослашуви
вазифаларини
ечишда
уларнинг
сифат
таркибида
юз
бераётган
ўзгаришларни
ҳисобга
олиш
лозим
.
Сўнгги
йилларда
эҳтиёт
чораси
сифатида
қамоққа
олишни
қўллаш
тартибини
ўзгартирувчи
бир
қанча
норматив
ҳуқуқий
ҳужжатлар
қабул
қилинди
,
Ўзбекистон
Республикасининг
амалдаги
Жиноят
ва
Жиноят
-
процессуал
кодексларига
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритилди
.
Бунинг
натижасида
тергов
ҳибсхоналарида
сақланаётган
вояга
етмаганлар
сони
2004
йилда
2000
йилдагига
нисбатан
2,5
баравар
камайди
3
.
Айни
вақтда
статистика
қамоқда
сақланаётган
ўсмирларнинг
криминоген
таркиби
ёмонлашганидан
далолат
беради
.
Оғир
ва
ўта
оғир
жиноятлар
,
пгунингдек
шахсга
қарши
содир
этилган
жиноятлар
учун
жиноий
жавобгарликка
тортилган
шахслар
сони
кўпайди
.
Бундан
ташқари
,
тергов
ҳибсхоналарида
махсус
иш
олиб
бориш
ва
даволашни
талаб
қилувчи
шахслар
(
руҳий
ҳолати
бузилган
,
сил
касаллигига
чалинган
,
ОИВни
юқтирган
,
шунингдек
муайян
яшаш
жойи
,
маълумот
ва
меҳнат
кўникмаларига
эга
бўлмаган
)
сони
ҳам
кўпайиб
бораётир
.
Санаб
ўтилган
фактлар
вояга
етмаганларнинг
мослашуви
дастурига
мунтазам
равишда
тегишли
тузатишлар
киритиш
лозимлигини
кўрсатади
.
Қамоқ
шароитида
сақланаётган
ўсмирларга
жиноят
-
ижроия
тизими
муассасаларида
мавжуд
жиноий
маданият
элементлари
катталарга
қараганда
кучлироқ
таъсир
кўрсатади
.
Ваҳоланки
,
қамоқхона
маданияти
(
жиноий
маданият
)
ўз
қонунларига
биноан
яшовчи
жиноятчилар
дунёси
мавжудлиги
ва
фаолиятининг
маънавий
ва
моддий
негизини
ташкил
этади
.
Жиноий
маданият
қадриятлари
амалда
шахс
ва
гуруҳ
хулқ
-
атворини
рағбатлантирувчи
омил
ҳисобланади
4
.
Биз
таниқли
криминолог
ва
жиноят
-
ижроия
ҳуқуқи
соҳасидаги
олимлар
(
Н
.
А
.
Стручков
,
Г
.
Ф
.
Хохряков
,
И
.
В
.
Шмаров
,
К
.
А
.
Сич
)
нинг
жиноий
маданият
жиноят
-
ижроия
тизими
муассасалари
самарали
фаолият
олиб
боришига
тўсқинлик
қилувчи
омиллардан
биридир
,
чунки
у
асосан
мазкур
муассасаларнинг
мақсадларига
қарши
қаратилган
,
деган
фикрига
қушиламиз
.
Норасмий
меъёрлар
тергов
ҳибсхонаси
,
тарбия
колонияси
,
жазони
ижро
этиш
колонияси
имкониятларини
сезиларли
даражада
чекловчи
омил
ҳисобланади
,
чунки
бу
ҳодиса
негизини
ташкил
этувчи
одатлар
ва
анъаналар
ҳуқуқ
нормаларининг
акси
сифатида
амал
қилади
5
.
Жиноят
-
ижроия
тизими
муассасаларида
амалда
мавжуд
жиноий
маданият
,
жамиятдан
ажратилган
шахслар
хулқ
-
атворини
тартибга
солувчи
ички
дастаклар
вазифасини
бажарувчи
уз
маънавий
ва
ахлоқий
қадриятларини
белгилайди
.
Жиноятчининг
норасмий
“
шаън
кодекси
”
мазкур
тоифага
мансуб
шахсларнинг
атрофдагиларга
ва
ўзига
нисбатан
муносабатини
шакллантириш
имконини
беради
,
улар
ўз
индивидуаллигини
,
бошқаларга
ўхшмаслигини
англай
3
Жазони
ижро
этиш
муассасалри
фаолияти
тўғрисида
маълумот
4
Ушатиков
А
.
И
.,
Казак
Б
.
Б
.
Пенитенциарная
психология
(
психология
тюремной
среды
):
Учебное
пособие
. -
Рязань
,
1998. - 27-6.
5
Пенитенциарная
криминология
:
Учебник
/
Под
общ
.
ред
.
Ю
.
И
.
Калинина
.
Науч
.
ред
. .
М
.
Антонян
,
А
.
Я
.
Гришко
. -
Рязань
,
2004. - 167-6.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
бошлайдилар
.
Ўзи
ва
атроф
муҳит
ҳақидаги
бундай
тасаввур
нафақат
сиртда
(
хулқ
-
атворда
)
намоён
бўлади
,
балки
инсоннинг
ички
мазмунига
(
унинг
онгига
)
ҳам
таъсир
кўрсатади
ва
жиноий
дунёқарашнинг
шаклланишига
кўмаклашади
1
.
Бундан
,
жиноятчилар
қадриятларини
ўзлаштириш
жараёни
қамоққа
олинган
вояга
етмаган
айбланувчиларда
айниқса
тез
юз
беради
,
чунки
улар
ижтимоийлашув
жараёни
ниҳоясига
етмаганлиги
туфайли
умум
эътироф
этилган
ахлоқий
ва
ҳуқуқий
қоидаларни
лозим
даражада
идрок
эта
олмайдилар
ва
бир
андозадаги
қонунга
бўйсунувчи
“
оломон
”
дан
ажралиб
туришга
ҳаракат
қиладилар
,
деган
фикр
ўз
ўзидан
келиб
чиқади
.
Бироқ
жиноий
маданият
қадриятлари
ва
қоидалари
вояга
етмаганлар
томонидан
ўзлаштирилиши
фақат
шахснинг
янада
тубанлашувига
ва
хусусан
такрорий
жиноят
содир
этилишига
сабаб
бўлади
.
“
Одатлар
ва
анъаналар
”
ни
бузганлик
учун
норасмий
жазо
сифатида
одам
ўлдириш
,
баданга
шикаст
етказиш
,
зўрлик
ишлатиб
жинсий
хусусиятга
эга
ҳаракатларни
содир
этиш
амал
қилади
.
Бироқ
бу
ерда
шуни
унутмаслик
керакки
,
жиноят
-
ижроия
тизими
муассасаларида
жиноятлар
содир
этилишининг
бош
омили
ҳисобланувчи
қамоқхона
маданиятининг
ўсмирлар
томонидан
ўзлаштирилиши
айнан
тергов
ҳибсхонасида
юз
беради
ва
ўсмирни
муассасага
қабул
қилиш
нотўғри
ташкил
этилганлиги
,
у
билан
тарбия
ишлари
лозим
даражада
олиб
борилмаганлиги
,
унинг
бўш
вақти
банд
этилмаганлигининг
оқибати
ҳисобланади
.
Бизнинг
назаримизда
,
бу
ерда
вояга
етмаган
айбланувчилар
ҳаётининг
яна
бир
жиҳати
–
бир
ўсмирнинг
бошқа
ўсмирга
ғайриижтимоий
,
бузғунчи
сифатида
таъсир
этишини
.
ҳам
эътиборга
олиш
лозим
.
Ушбу
тадқиқотни
ўтказиш
жараёнида
ўтказилган
сўровда
иштирок
этган
ўсмирларнинг
13%
жамиятдан
ажратиш
шароитидаги
энг
кўнгилсиз
ҳолат
сифатида
ёқимсиз
одамлар
билан
мулоқот
қилишга
мажбурликни
кўрсатдилар
.
Бизнинг
тергов
ҳибсхонасидаги
иш
тажрибамиз
вояга
етмаганлар
,
айниқса
,
муассасага
биринчи
марта
тушган
ўсмирларнинг
аксарияти
бўлажак
“
камерадошлари
”
дан
ҳайиқишини
кўрсатади
.
Бу
даврда
улар
суд
бўлиши
ва
жиноий
жавобгарлик
ҳақида
ўйламайдилар
,
балки
бир
камерада
яшашларига
тўғри
келадиган
тенгдошларидан
кўпроқ
ҳайиқадилар
2
.
Шуни
таъкидлаш
лозимки
,
бу
қўрқув
асоссиз
эмас
,
чунки
қамоққа
олинганлар
даврасидан
таҳқирлаш
,
уриш
-
дўппослаш
,
жинсий
хусусиятга
эга
ҳаракатларни
зўрлик
ишлатиб
содир
этиш
йўли
билан
қувғин
қилинган
ўсмирлар
доимо
топилади
3
.
Бундай
муносабатдан
кўпинча
жисмоний
заиф
ёки
табиатан
юмшоқлиги
туфайли
зўравонликка
қаршилик
кўрсата
олмайдиган
,
санитария
ва
гигиена
талабларига
риоя
килмайдиган
,
руҳий
ва
жисмоний
ҳолати
бузилган
,
камерадошларининг
буюмлари
ва
озиқ
-
овқат
маҳсулотларини
ўғирлаш
устида
ушланган
ўсмирлар
1
Қаранг
:
Мокрецов
А
.
И
.
Психология
личных
взаимоотноше
-
ний
осужденных
в
ИТУ
//
Социологические
социально
-
правовые
проблемы
отбывания
наказания
. -
М
., 1982. -77-
6.
2
Қаранг
:
Антонян
Ю
.
М
.
Что
же
такое
лишение
свободы
? //
Личность
преступника
и
исполнение
уголовных
наказаний
:
Сборник
научных
трудов
. -
М
., 1991. - 4-6.
3
Қаранг
:
Шахманов
Р
.
А
.
Предупреждение
самоубийств
сре
-
ди
осужденных
к
лишению
свободы
(
правовые
и
криминоло
-
гические
аспекты
):
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. -
Рязань
, 2004.-
51-6.
жабр
кўрадилар
.
Бундай
вояга
етмаган
айбланувчилар
“
қувғин
қилинганлар
”
гуруҳини
ташкил
этади
ва
бизнинг
кузатишларимизга
кўра
жами
ўсмирлар
сонининг
5-10%
ни
ташкил
қилади
.
Қамоқда
сақланаётган
бошқа
айбланувчиларга
таққослаганда
,
“
қувғин
қилинганлар
”
қамоқхона
иерархиясининг
энг
паст
поғонасини
эгаллайди
4
.
Мазкур
тоифага
мансуб
шахслар
гуруҳи
умумий
даврага
қўшилмаслиги
,
кўпинча
бошқа
ўсмирлар
томонидан
масхара
қилиниши
ва
тахқирланиши
билан
ажралиб
туради
.
Уларга
нисбатан
бундай
муносабат
тарбия
колониясида
ҳам
давом
этади
.
Баъзи
бир
“
қувғин
қилинганлар
”
бу
аҳволдан
кутулишнинг
иложи
йўклигини
англаб
,
ўзига
озор
берган
шахсни
ўлдириши
ёки
баданига
шикаст
етказиши
ёхуд
муассасадан
кочиши
тасодифий
бир
ҳол
эмас
5
.
Ўз
-
ўзидан
равшанки
,
тергов
ҳибсхоналари
маъмурияти
мазкур
салбий
ҳодисага
бефарқ
қараб
турмайди
.
Режим
,
тарбия
,
педагогик
,
психологик
йўсиндаги
ҳар
хил
чораларнинг
кўрилиши
,
шу
жумладан
вояга
етмаганларнинг
мослашувига
рахбарлик
кўрсатилган
салбий
жараёнларнинг
кўринишларини
чеклаш
имконини
беради
.
Бироқ
тергов
ҳибсхонасига
янги
келган
ўсмирлар
фақат
бўлажак
камерадошлари
билан
учрашувдангина
ҳайиқмайдилар
.
Тергов
ҳибсхонаси
маъмурияти
билан
учрашув
ўсмирлар
учун
асосий
“
кўнгилсиз
”
воқеалардан
бирига
айланади
.
Қамоққа
олинганининг
дастлабки
соатлариданоқ
айбланувчи
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органларининг
ходимларига
нисбатан
салбий
туйғуларни
ҳис
этади
,
чунки
уларнинг
иши
фақат
уни
мумкин
қадар
кўпроқ
жиноятлар
учун
жавобгарликка
тортишга
қаратилади
ва
бу
мақсадларга
эришиш
учун
чидаб
бўлмайдиган
яшаш
шароитлари
яратилади
,
деб
ҳисоблайди
6
.
Шу
сабабли
у
ўзининг
барча
ички
имкониятларини
“
айлана
мудофаа
”
ни
ташкил
этишга
қаратади
.
Бундай
ёндашув
,
профессор
В
.
Е
.
Южанин
фикрига
кура
,
айбланувчилар
маъмуриятга
нисбатан
салбий
кайфиятдаги
шахслар
гуруҳи
билан
ҳамкорлик
қилишига
туртки
беради
,
улар
мазкур
шахслар
билан
тил
топиб
,
тергов
ҳибсхонаси
ходимлари
билан
алоқалардан
янада
узоқлашади
7
.
Кези
келганда
шуни
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
жамиятдан
ажратиш
жойларидаги
ҳаёт
муфассал
ва
катъий
тартибга
солинади
ва
муттасил
назорат
остида
кечади
.
Шу
сабабли
ўсмир
ўзини
“
бўйин
товлашнинг
иложи
бўлмаган
ташқи
таъсирларнинг
ҳақ
-
ҳуқуқсиз
объекти
”
8
деб
ҳисоблайди
.
У
маъмуриятнинг
ҳар
қандай
вакилига
чекловлар
манбаи
сифатида
ёндашади
9
.
Биз
профессор
В
.
Е
.
Южаниннинг
муассаса
ходимларининг
вазифаси
янги
келган
ўсмир
тергов
остидагилар
муҳитида
тўғри
ориентир
олиши
,
жамиятдан
4
Қаранг
:
Наказание
и
исправление
преступников
/
Под
ред
.
Ю
.
М
.
Антонян
:
Пособие
. -
М
., 1992.-273-6.
5
Қаранг
:
Артемьев
Н
.
С
.
Организация
борьбы
с
рецидивной
преступностью
:
Учебное
пособие
. -
М
., 1997. - 30-
б
.
6
Қаранг
:
Ушатиков
А
.
И
.,
Казак
Б
.
Б
.
Пенитенциарная
психология
:
Учебник
. 2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. -
Рязань
,
2003. - 427-6.
7
Қаранг
:
Южанин
В
.
Е
.
Методические
рекомендации
по
ра
-
боте
с
вновь
прибывшими
осужденными
в
исправительные
учреждения
. -
Рязань
, 1996. - 4-6.
8
Хохряков
Г
.
Ф
.
Парадоксы
тюрьмы
. -
М
., 1991. - 10-6.
9
Қаранг
:
Дибиров
М
.
Г
.
Проблемы
социальной
адаптации
лиц
,
освобожденных
из
исправительных
учреждений
(
по
материалам
Республики
Дагестан
):
Дисс
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Рязань
, 2006. - 30-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
56
ажратиш
жойи
шароитида
яшашга
рухан
тайёрланишига
кўмаклашиш
,
унга
истиқболларни
тушунтириш
,
ўзини
ўзи
тарбиялашга
йўналтиришдан
иборат
1
,
деган
фикрига
қўшиламиз
.
Ўсмир
келган
захоти
тергов
ҳибсхонаси
маъмуриятининг
ўзига
нисбатан
ижобий
муносабати
ва
ғамхўрлигини
ҳис
қилиши
лозим
.
Одатдаги
муносабатлар
даврсидан
мажбурий
ажратилган
ўсмирлар
янги
муҳитда
яқин
одамларининг
ўрнини
босишга
қодир
кишиларни
излашга
мажбур
бўладилар
ва
кўпинча
бу
бўшлиқни
ғайриижтимоий
кайфиятдаги
шахслар
тўлдиради
.
Умум
эътироф
этилган
хулқ
-
атвор
меъёрлари
ва
қоидалари
ўрнига
ўсмирлар
“
жиноятчиларнинг
хулқ
-
атвор
кодекси
”
ни
ўзлаштирадилар
,
чунки
уларнинг
кўпчилиги
қамоққа
олинган
бошқа
ўсмирлар
билан
узоқ
вақт
яшашларига
тўғри
келишини
яхши
тушунадилар
.
Бу
ерда
тадқиқот
чоғида
аниқланган
муҳим
фактни
қайд
этиб
ўтиш
ўринли
бўлади
деб
ўйлаймиз
.
Қамоқдаги
ҳаётга
вояга
етмаганларнинг
мослашув
даври
кўпинча
уларнинг
ҳаётида
бурилиш
ясайди
ва
“
одатдаги
муносабатлар
тизимидан
чиқиш
,
ижтимоий
ориентирлар
ўзгариши
”
2
билан
тавсифланади
.
Нотаниш
муҳитга
тушгач
,
ўсмир
кўпинча
руҳий
тушкунлик
,
ёлғизлик
туйғуларини
ҳис
этади
.
Шу
сабабли
кўриб
чиқилаётган
даврда
ўсмирнинг
ўзи
ва
ходимлар
аввалги
ижтимоий
алоқалар
ва
мўлжалларнинг
бузилиши
қонуниятларини
ҳамда
мослашув
жараёни
муваффақиятли
кечиши
учун
янги
ижтимоий
алоқалар
ва
мўлжалларни
яратиш
лозимлигини
ҳисобга
олишлари
муҳим
.
Маъмурият
муассасаси
юқорида
айтилганлардан
келиб
чиқиб
ўсмирлар
ҳаёт
фаолиятининг
янги
жабҳасига
мослашиши
,
тергов
ҳибсхонасида
сақлаш
шарт
-
шароитларига
кўникишига
ёрдам
бериши
лозим
.
Тергов
ҳибсхоналарида
сақланаётган
вояга
етмаган
айбланувчиларнинг
мослашуви
масалаларини
ўрганишда
ўсмирларнинг
психо
-
физиологик
хусусиятларига
ҳам
эътибор
бериш
лозим
,
чунки
улар
вояга
етмаган
шахсларнинг
рухиятига
сезиларли
даражада
таъсир
кўрсатади
. 14-17
яшар
ўсмирнинг
асаб
системаси
эндигина
шаклланаётган
бўлади
.
Маълумки
,
бу
даврда
ўсмирнинг
ўзини
қуршаган
муҳитга
муносабати
фаоллик
даражасининг
юқорилиги
,
ҳамма
нарсани
билишга
интилиш
,
ўз
дунёқарашини
шакллантириш
билан
тавсифланади
3
.
Бироқ
ўсмир
ўз
дунёқарашини
қайта
қуришида
болаларга
хос
қарашлар
ва
тасаввурларнинг
тубдан
ўзгариши
муҳим
роль
ўйнайди
.
Бу
даврда
инсоннинг
тафаккурида
тадрижий
ривожланиш
жараёни
юз
беради
,
болаларга
хос
қарашлар
ва
тасаввурлар
ўрнини
етукроқ
мушоҳадалар
,
атроф
муҳитга
янгича
муносабат
эгаллайди
.
Қамоққа
олиш
айни
шу
даврга
тўғри
келади
.
Қамоққа
олиш
натижасида
юзага
келган
фавқулодда
вазият
мустақил
шахсга
айланиш
жараёнини
бошдан
кечираётган
ўсмирларда
шахсий
фаолликнинг
сусайишига
сабаб
бўлади
.
Асаб
системасининг
1
Қаранг
:
Южанин
В
.
Е
.
Методические
рекомендации
по
работе
с
вновь
прибывшими
осужденными
в
исправитель
-
ные
учреждения
. –
Рязань
, 1996. –
Б
. 4-5.
2
Қаранг
:
Кузнецов
М
.
И
.
Адаптация
выпускников
вузов
пе
-
нитенциарного
профиля
к
воспитательной
деятельности
в
колонии
:
Учебное
пособие
. –
Рязань
, 1999. –
Б
.5-6.
3
Қаранг
:
Казакова
Е
.
Н
.
Психолого
-
педагогическое
обеспече
-
ние
социальной
работы
с
несовершеннолетними
,
отбываю
-
щими
лишение
свободы
//
Уголовное
наказание
:
правовая
идеология
,
законотворчество
и
пенитенциарная
практика
:
Материалы
международной
научно
-
практической
конферен
-
ции
:
В
2-
х
ч
. –
Вологда
.
Ч
. 2. –
Б
.4-5.
ривожланиш
хусусияти
,
сезгилар
(
қувонч
,
ташвиш
,
дарғазаблик
ва
ш
.
к
.)
ни
фаол
намоён
этиш
одати
ўрнини
тушкунлик
ва
лоқайдлик
эгаллашида
ифодаланади
4
.
Шусиз
тергов
ҳибсхонаси
шароитида
кечаётган
ҳаёт
айбланувчиларни
салбий
руҳий
холатларга
солиб
қўяди
,
ички
зиддиятларни
келтириб
чиқаради
.
“
Ўзликни
йўкотиш
қайғуси
”
5
қамоқдаги
ҳаётнинг
дастлабки
ҳафталари
ва
ойларида
айниқса
кучли
таъсир
кўрсатади
.
Бу
даврда
ўсмирлар
ўзини
ўзи
майиб
қилиш
ҳоллари
кўп
учрайди
.
Амалиёт
вояга
етмаган
айбланувчилар
қамоқдаги
ҳаётнинг
дастлабки
ойларида
содир
этган
аутоагрессия
ҳаракатларининг
ярмидан
кўпроғи
“
руҳий
карахтлик
”
билан
боғлиқлигини
кўрсатади
6
.
Ўсмир
ўз
тақдири
ҳал
қилинишини
кутиб
гўё
карахт
бўлиб
қолади
.
Кўпгина
руҳий
-
асабий
жараёнларнинг
сусайиши
унинг
хулқ
-
атворини
беқарор
қилиб
қўяди
,
агрессия
хуружлари
қачон
юз
беришини
олдиндан
айтиб
бўлмайди
.
Атрофдагиларга
нисбатан
шафқатсизлик
билан
муносабатда
бўлиш
ҳоллари
кўп
учрайди
,
бу
ғайриқонуний
ҳаракатлар
,
шу
жумладан
жиноятлар
содир
этишда
ифодаланади
.
Бу
даврда
ўсмирни
унинг
муаммолари
ва
изтироблари
билан
ёлғиз
қолдирмаслик
,
унга
янги
,
оғир
яшаш
шароитига
мослашишда
ёрдам
бериш
муҳимдир
.
Айбланувчининг
тақдирида
тергов
ҳибсхонаси
бундай
иштирок
этиши
салбий
руҳий
ҳолатлар
юз
беришининг
олдини
олиш
ва
муассасадаги
криминоген
вазиятнинг
ҳолатига
жиддий
таъсир
кўрсатиш
имконини
беради
.
Шундай
қилиб
,
янги
ижтимоий
муҳитда
шундай
бир
шароит
юзага
келадики
,
вояга
етмаган
айбланувчи
унда
психологик
йўсиндаги
кўп
сонли
қийинчиликларни
енгиши
,
ўсмирлар
даврасида
ўз
ўрнини
қидириши
,
маъмурият
муассасаси
билан
алоқа
ўрнатишига
тўғри
келади
.
Қамоққа
олинган
шахсларни
жамиятдан
мажбурий
ажратиш
давлат
томонидан
қонун
билан
тартибга
солинади
.
Қонуннинг
вазифаси
шахснинг
камситилиши
ва
унга
нисбатан
зўрлик
ишлатилишига
йўл
қўймасликдан
иборат
.
Бироқ
тергов
ҳибсхонасига
тушиш
ва
унинг
(
моддий
ва
психологик
)
шарт
-
шароитларига
мослашиш
зарурияти
ўсмирда
карахтлик
ва
қўрқув
туйғуларини
уйғотади
.
Бинобарин
,
тергов
ҳибсхоналарида
сақланаётган
вояга
етмаган
айбланувчиларнинг
мослашуви
муаммоси
жазони
ижро
этиш
муассасасидаги
ҳаётга
мослашмаганлик
,
унга
стихияли
тарзда
мослашиш
вояга
етмаган
шахснинг
манфаатларига
ҳам
,
муассасанинг
манфаатларига
ҳам
салбий
таъсир
кўрсатиши
нуктаи
назаридан
ҳам
муҳим
амалий
аҳамият
касб
этади
.
4
Қаранг
:
Игошев
К
.
Е
.
Опыт
социально
-
психологического
анализа
личности
несовершеннолетних
правонарушителей
.
–
М
., 1976. –
Б
.17.
5
Қаранг
:
Хохряков
Г
.
Ф
.
Парадоксы
тюрьмы
. –
М
., 1991. –
Б
.13.
6
Қаранг
:
Холыст
Б
.
Криминология
.
Основные
проблемы
/
Пер
.
с
польского
.
Под
ред
.
Н
.
Н
.
Стручкова
. –
М
., 1980. –
Б
.206.
