ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
этилган
камчилигини
намоён
этади
.
Кредитор
ҳар
доим
танлаш
ҳуқуқига
эга
бўлади
.
У
давомли
санкцияларни
ундиришнинг
мазкур
механизмидан
фойдаланмаслиги
ва
классик
вариантни
танлаши
:
судда
даъво
қўзғатилгунга
қадар
бўлган
давр
учун
пеня
(
йиллик
фоизлар
)
ни
тўлашни
талаб
қилиши
,
кейинчалик
–
мажбурият
бажарилмаган
тақдирда
–
кечиктириб
юборилган
ижронинг
янги
даври
учун
қўшимча
пеня
ёки
фоизлар
ундириш
тўғрисидаги
талаб
билан
арз
қилиши
мумкин
.
Ш
.
А
.
Тухташова
ТДЮИ
стажер
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ОИЛА
МУСТАҲКАМЛИГИНИ
ТАЪМИНЛАШДА
МУЛКИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАРНИНГ
АҲАМИЯТИ
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
19-
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузасида
“
Оила
олдида
турган
вазифаларни
ҳар
томонлама
амалга
ошириш
–
авваламбор
,
моддий
,
маънавий
,
бугун
ўта
долзарб
бўлиб
бораётган
тарбиявий
муаммоларни
ечиш
,
оиланинг
барча
–
барча
ташвишларини
осонлаштириш
каби
муҳим
масалаларни
ҳал
этиш
билан
боғлиқ
”
1
–
эканлигига
эътиборни
каратган
эдилар
.
Келтирилган
иҳтибосдан
кўриниб
турибдики
,
юртбошимиз
мустаҳкам
оила
яратишда
маънавий
ва
тарбиявий
омиллар
билан
бир
каторда
моддий
омил
ҳам
ҳал
қилувчи
воситалардан
бири
эканлигини
таъкидлайдилар
.
Дарҳақиқат
,
ҳар
қандай
оила
у
қанчалик
кучли
севги
–
муҳаббат
асосида
қурилган
бўлмасин
,
агарда
оила
аъзолари
фаровонлиги
таъминламаса
ва
улар
ўртасидаги
мулкий
муносабатлар
мукаммал
ҳуқуқий
асосларга
курилмаса
,
бундай
оиланинг
охир
оқибат
инқирозга
юз
тутиши
эҳтимоли
йўқ
эмас
.
Ўзбекистон
Республикасида
истиқлолнинг
дастлабки
йиллардан
бошлабоқ
,
оилавий
муносабатларни
,
шу
жумладан
оиладаги
мулкий
муносабатларни
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солишга
йўналтирилган
зарур
қонун
ҳужжатлари
қабул
қилинди
ва
бу
борадаги
ҳуқуқий
ислоҳотлар
узликсиз
давом
эттирилмоқда
.
Оиладаги
мулкий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
конституциявий
асослари
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
36, 43-46, 63-66-
моддалари
ва
бошқа
нормаларида
ўз
аксини
топган
бўлиб
,
улар
Ўзбекистон
Республикасининг
бошқа
қонун
ҳужжатларида
янада
ривожлантирилди
ва
аниқлаштирилди
.
Мамлакатимизда
бозор
муносабатларига
асосланган
иқтисодиётнинг
ривожланиши
оҳир
оқибатда
оиладаги
мулкий
муносабатларга
,
шу
жумладан
ота
-
она
ва
вояга
етмаган
болалар
ўртасидаги
мулкий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
ҳам
ўз
таъсирини
кўрсатмасдан
қолмайди
,
албатта
.
Табийки
,
мазкур
муносабатларнинг
ҳуқуқий
жиҳатдан
мукаммал
тартбига
солиниши
ўз
навбатида
оиланинг
мустаҳкамлигига
ҳам
сезиларли
таъсир
кўрсатади
.
Акс
ҳолда
,
оилавий
мулкий
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонун
ҳужжатларининг
лозим
даражада
мукаммал
бўлмаслиги
,
ота
-
она
ва
вояга
етмаган
фарзандлар
ўртасидаги
мулкий
муносабатларни
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
асосларнинг
заифлиги
оила
аъзолари
ўртасида
турли
мулкий
тусдаги
ҳуқуқий
низолар
келиб
чиқишига
сабаб
бўлиб
,
оила
мустаҳкамлигига
путур
етказиши
мумкин
.
1
Каримов
И
.
А
.
Бизнинг
йўлимиз
–
демократик
ислоҳотларни
чуқурлаштириш
ва
модернизация
жараёнларини
изчил
давом
эттириш
йўлидир
//
Президент
Ислом
Каримовнинг
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
19
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузаси
. – “
Инсон
ва
қонун
”
газетаси
. – 2011
йил
8
декабрь
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
23
Биз
қўйида
ота
-
она
ва
уларнинг
вояга
етмаган
фарзандлари
ўртасидаги
мулкий
муносабатларнинг
ҳуқуқий
асосларини
қисқача
кўриб
чиқамиз
.
Оилада
ота
-
она
ҳамда
болаларнинг
мулкий
ҳуқуқий
муносабатлари
улардан
ҳар
бирининг
фақат
ўзининг
хусусий
мол
-
мулкига
нисбатан
мулкдор
бўлиш
ҳуқуқи
билан
белгиланади
.
Оила
кодексининг
92-
моддасида
белгиланишича
,
ота
-
она
ва
ўн
тўрт
ёшга
тўлган
вояга
етмаган
болалар
ўртасида
қонунда
белгиланган
тартибда
умумий
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келиши
мумкин
.
Ота
-
она
ва
вояга
етмаган
болалар
умумий
мол
-
мулкни
вужудга
келтириш
тўғрисида
келишув
тузишлари
мумкин
.
Ота
-
она
ва
вояга
етмаган
болаларнинг
умумий
мол
-
мулкка
эгалик
қилиш
,
фойдаланиш
ва
уни
тасарруф
этиш
ҳуқуқи
фуқаролик
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
тартибда
амалга
оширилади
.
Фуқаролик
кодексининг
216
ҳамда
217-
моддаларига
мувофиқ
,
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахснинг
эгалигида
бўлган
мол
-
мулк
уларга
умумий
мулк
ҳуқуқи
асосида
тегишли
бўлади
.
Мол
-
мулк
мулкдорлардан
ҳар
бирининг
мулк
ҳуқуқидаги
улуши
аниқлаб
қўйилган
(
улушли
мулк
)
ёки
бундай
улушлар
аниқлаб
қўйилмаган
(
биргаликдаги
мулк
)
ҳолда
умумий
мулк
бўлиши
мумкин
.
Умумий
мулк
бўлган
мол
-
мулк
улушларга
бўлинади
,
қонунда
бу
мол
-
мулкнинг
биргаликдаги
мулкни
ташкил
этиши
назарда
тутилган
ҳоллар
бундан
мустасно
.
Умумий
биргаликдаги
мулк
ўз
вазифасини
ўзгартирмаган
ҳолда
тақсимланиши
мумкин
бўлмаган
(
бўлинмайдиган
ашёлар
)
ёки
қонунга
кўра
тақсимланиши
мумкин
бўлмаган
мол
-
мулк
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахс
мулкига
ўтган
пайтда
вужудга
келади
.
Тақсимланадиган
мол
-
мулкнинг
умумий
биргаликдаги
мулклиги
қонун
ҳужжатларида
ёки
шартномада
назарда
тутилган
ҳолларда
вужудга
келади
.
Биргаликдаги
мулк
иштирокчиларининг
келишувига
мувофиқ
,
келишувга
эришилмаган
тақдирда
эса
–
суднинг
қарорига
мувофиқ
умумий
мол
-
мулк
бу
шахсларнинг
улушли
мулки
қилиб
белгилаб
қўйилиши
мумкин
.
Агар
улушли
мулк
иштирокчиларининг
улушлари
қонун
асосида
белгиланиши
мумкин
бўлмаса
ҳамда
унинг
барча
иштирокчиларининг
келишуви
билан
белгилаб
қўйилган
бўлмаса
,
улушлар
тенг
деб
ҳисобланади
.
Улушли
мулк
барча
иштирокчиларнинг
келишуви
билан
иштирокчилардан
ҳар
бирининг
улушини
уларнинг
умумий
мол
-
мулкни
вужудга
келтириш
ва
кўпайтиришга
қўшган
ҳиссасига
қараб
аниқлаш
ва
ўзгартириш
тартиби
белгиланиши
мумкин
.
Умумий
мол
-
мулкдан
фойдаланишнинг
белгилаб
қўйилган
тартибига
амал
қилган
ҳолда
ушбу
мол
-
мулкни
ўз
ҳисобидан
ажратиб
олиш
мумкин
бўлмайдиган
тарзда
яхшилаган
улушли
мулк
иштирокчиси
умумий
мулк
ҳуқуқидаги
ўз
улушини
тегишли
даражада
кўпайтирилишига
ҳақли
бўлади
.
Умумий
мол
-
мулкдаги
ажратиб
олиш
мумкин
бўладиган
яхшилашлар
,
агар
улушли
мулк
иштирокчиларининг
келишуви
билан
бошқача
тартиб
назарда
тутилган
бўлмаса
,
бу
яхшилашларни
амалга
оширган
иштирокчининг
мулкига
қўшилади
.
Оила
кодексининг
93-
моддасига
кўра
,
вояга
етмаган
болалар
қонунда
белгиланган
тартибда
хусусий
мулк
эгаси
бўлиш
ҳуқуқига
эга
эканликлари
,
шунингдек
вояга
етмаган
болаларнинг
қонунда
белгиланган
тартибда
ҳадя
,
мерос
тариқасида
олган
мол
-
мулки
,
шунингдек
шахсий
меҳнати
ва
тадбиркорлик
фаолияти
натижасида
орттирган
мол
-
мулки
уларнинг
хусусий
мулки
ҳисобланиши
,
вояга
етмаганларнинг
тадбиркорлик
фаолиятига
қўшган
маблағи
ва
ундан
орттирган
даромади
,
агар
бола
билан
ота
-
она
ёки
оиланинг
бошқа
аъзолари
ўртасида
бошқача
тартибни
белгиловчи
шартнома
бўлмаса
,
вояга
етмаганларнинг
хусусий
мулки
ҳисобланиши
,
вояга
етмаганларнинг
шахсий
фойдаланишидаги
буюмлари
(
кийим
-
кечак
,
пойабзал
,
ишлаб
чиқариш
қуроллари
,
ўқув
анжомлари
ва
бошқалар
)
уларнинг
хусусий
мулки
эканлиги
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Асосан
мулкий
муносабатларни
тартибга
солишга
ва
мустаҳкамлашга
қаратилган
Ўзбекистон
Республикасининг
Мулкчилик
тўғрисидаги
қонунига
кўра
мулкдор
ўзига
тегишли
мол
-
мулкка
ўз
ихтиёрига
кўра
эгалик
қилади
,
ундан
фойдаланади
ва
уни
тасарруф
этади
.
Мулкдор
ўз
мол
-
мулкига
нисбатан
қонунга
зид
бўлмаган
ҳар
қандай
хатти
-
ҳаракатларни
қилишга
ҳақлидир
.
Шу
маънода
олганда
,
оиладаги
хусусий
мулк
эгалари
ҳисобланган
вояга
етмаган
болаларнинг
ҳар
бири
фақат
ўзига
қарашли
бўлган
(
титул
эгалик
)
мулкка
нисбатан
ўз
хоҳишига
кўра
эгалик
қилади
,
фойдаланади
ва
тасарруф
этади
.
Бугунги
кунда
мамлакатимизда
хусусий
мулк
бўлган
мол
-
мулкнинг
миқдори
ва
қиймати
чекланмайди
.
Қонун
билан
ман
этилган
айрим
ашёлардан
ташқари
ҳар
қандай
мол
-
мулк
хусусий
мулк
бўлиши
мумкин
.
Ҳозирда
ёшлар
ҳам
тадбиркорлик
фаолияти
билан
шуғулланиши
,
банкда
ўз
жамғармаларига
эга
бўлиши
,
мерос
мол
-
мулкни
қабул
қилиб
олишлари
,
ёлланма
меҳнатдан
фойдаланишлари
,
турли
битимлар
тузишлари
,
интеллектуал
фаолият
натижаларининг
эга
бўлишлари
мумкин
бўлиб
қолди
.
Бу
ҳол
яхши
,
албатта
.
Айни
вақтда
Фуқаролик
кодексининг
28-
моддасида
эмансипация
ҳолати
белгиланадики
,
унга
кўра
, “
ўн
олти
ёшга
тўлган
вояга
етмаган
шахс
меҳнат
шартномаси
бўйича
ишлаётган
бўлса
ёки
ота
-
онаси
,
фарзандликка
олувчилари
ёхуд
ҳомийсининг
розилигига
биноан
тадбиркорлик
фаолияти
билан
шуғулланаётган
бўлса
,
у
тўла
муомалага
лаёқатли
деб
эълон
қилиниши
мумкин
”.
Меҳнат
кодексида
эса
меҳнат
ҳуқуқининг
субъект
ёши
баъзан
15
ёшдан
бошланиши
мумкинлиги
ҳам
белгиланади
.
Демак
,
бу
ўринда
ФК
билан
МК
ўртасида
ўзига
хос
коллизия
учрайди
.
Шу
муносабат
билан
ФКнинг
28-
моддасидаги
ёш
цензини
15
ёш
қилиб
кўрсатиш
мақсадга
мувофиқ
.
Масаланинг
бундай
тарз
-
да
таклиф
қилиниши
қуйидагилар
билан
изоҳланади
:
биринчидан
,
мамлакатимизда
18
ёшгача
бўлган
ёшлар
умумий
аҳолининг
40
фоизини
ташкил
этади
1
.
Бу
–
жуда
катта
ижтимоий
-
иқтисодий
куч
.
Қолаверса
,
ушбу
қатламнинг
аксарият
қисми
Республикамизнинг
қишлоқ
жойларида
истиқомат
қилади
.
Айни
вақтда
уларнинг
этник
таркибини
асосан
ўзбеклар
ташкил
қилади
.
Шу
-
1
Қаранг
:
Каримов
И
.
Асосий
мақсадимиз
–
юртимизда
эркин
ва
обод
,
фаровон
ҳаёт
барпо
этиш
йўлини
қатъият
билан
давом
эттиришдир
. //
Президент
И
.
Каримовнинг
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганининг
15
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузаси
. -
Халқ
сўзи
, 2007
йил
8
декабрь
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
24
нингдек
,
маҳаллий
шароитлар
ва
психологик
тестлар
шуни
кўрсатмоқдаки
,
ушбу
давр
оралиғидаги
ўсмирларда
меҳнатга
,
хусусан
,
тадбиркорликка
мойиллик
кучлилиги
сезилади
.
Ушбу
омиллар
ФКнинг
28-
моддасида
белгиланганидек
, 16
ёшдан
эмас
,
балки
15
ёшдан
бошлабоқ
уларни
тўла
муомалага
лаёқатли
,
деб
эътироф
этиш
имкониятини
беради
.
Иккинчидан
,
шундай
қилинса
,
амалдаги
Меҳнат
қонунчилигининг
нормаларига
ҳам
ҳамоҳанг
бўлар
эди
.
“
Бола
ҳуқуқларининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
қонун
кўпроқ
вояга
етмаган
болаларнинг
шахсий
ҳуқуқларини
тартибга
солиш
ва
мустаҳкамлашга
қаратилган
.
Назаримизда
,
мазкур
қонунга
қўшимча
ва
ўзгартиришлар
киритиб
,
ушбу
қонунда
вояга
етмаган
болаларнинг
тадбиркорлик
фаолиятидаги
иштироки
,
уларнинг
мулкий
манфаатларини
ҳуқуқий
муҳофаза
қилиш
каби
масалалар
атрофлича
очиб
берилиши
лозим
.
Учинчидан
,
мол
-
мулкни
ишончли
бошқаришга
асосланган
вояга
етмаган
болаларни
мулкини
бошқаришга
доир
васийлик
ва
ҳомийлик
масалаларига
(
қонуний
васий
ва
ҳомийлари
биринчи
навбатда
ота
-
оналари
,
фарзандликка
олувчилари
ҳисобланадилар
)
алоҳида
эътибор
қаратиш
керак
.
деб
ҳисоблаймиз
.
Чунки
улар
вояга
етмаган
болаларнинг
қонуний
вакиллари
ҳисобланадилар
ҳамда
уларнинг
тадбиркорлик
фаолиятидаги
иштироки
юзасидан
жавобгар
ҳисобланадилар
.
Оилада
мулкий
ҳуқуқий
муносабатларни
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солиш
ҳақида
сўз
юритар
эканмиз
,
яна
бир
муҳим
масала
ҳақида
тўхталиб
ўтиш
жоиздир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
кўшма
мажлисидаги
маърузасида
оилавий
бизнес
масаласига
ҳам
тўхталиб
шундай
деган
эдилар
: “
Ўйлайманки
,
бугунги
кунда
кичик
бизнес
ва
тадбиркорликни
кенгайтириш
учун
бизнеснинг
янги
ташкилий
-
ҳуқуқий
шакли
сифатида
оилавий
бизнесни
қонуний
белгилаб
қуйиш
вақти
келди
.
Мамлакатимизда
бизнесни
ташкил
қилишнинг
ушбу
шакли
бизнесни
юритишда
юзага
келган
миллий
анъаналаримизга
,
хўжалик
юритиш
фаолиятининг
мавжуд
ҳолатига
тўла
мос
келади
.
Ишончим
комилки
,
бундай
бизнесни
ташкил
қилишнинг
қонунчилик
базаси
яратилса
,
оилавий
бизнеснинг
ҳуқуқий
кафолатларини
кучайтириш
,
иқтисодиётнинг
барча
соҳаларида
унинг
жадал
ва
кенг
ривожланиши
ва
янги
иш
ўринларининг
очилишига
шароит
туғилади
”
1
.
Юртбошимизнинг
мазкур
таклифини
рўёбга
чиқариш
мақсадида
ҳозирда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатасида
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Оилавий
тадбиркорлик
тўғрисида
”
ги
қонуни
лойиҳаси
кўриб
чиқилмокда
.
Бизнинг
назаримизда
,
мазкур
қонунда
вояга
етмаганларнинг
оилавий
тадбиркорликда
иштирок
этиши
тартиби
ва
уларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
кафолатлари
аниқ
белгилаб
қўйилиши
лозим
.
Юқорида
кўрсатганимиздек
,
вояга
етмаганлар
ҳам
қонунда
назарда
тутилган
тартибда
хусусий
мулкка
эгалик
килиши
ва
уни
тасаруф
этишлари
мумкин
.
1
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
. //
Халқ
сўзи
. - 2010
йил
13
ноябрь
.
Уларнинг
оилавий
корхона
ташкил
этишда
ўз
мол
-
мулки
билан
иштирок
этишининг
ўзига
хос
хусусиятлари
,
оилавий
корхона
фаолиятида
иштирок
этаётган
вояга
етмаганларнинг
қонуний
манфаатларнинг
ҳимоя
қилиш
кафолатлари
аниқ
белгилаб
қўйилиши
мақсадга
мувофиқдир
.
Бунда
шуни
назарда
тутиш
керакки
,
ҳар
қандай
тадбиркорлик
сингари
оилавий
бизнес
ҳам
тавакалчиликка
асосланган
.
Оилавий
корхона
ўз
мажбуриятлари
юзасидан
барча
мол
-
мулки
билан
жавобгар
бўлиши
билан
биргаликда
унинг
мол
-
мулки
мажбуриятларни
бажариш
учун
етарли
бўлмаган
ҳолларда
оилавий
корхона
иштирокчилари
субсидар
жавобгар
бўладилар
.
Бу
ҳолатдан
келиб
чиқиб
,
вояга
етмаганларнинг
айниқса
фарзандликка
олинганларнинг
мулкий
ҳуқуқларига
зарар
етказилишининг
олдини
олиш
мақсадида
бизнинг
назаримизда
қонунда
вояга
етмаганлар
оилавий
корхона
таъсисчилари
бўлишларида
улар
қўшаётган
мол
-
мулкнинг
қиймати
ёки
пул
маблағлари
суммаси
энг
кам
иш
ҳақининг
эллик
бараваридан
ошган
ҳолларда
уларнинг
ота
-
оналари
билан
бир
қаторда
васийлик
ва
ҳомийлик
органининг
ҳам
розилигини
олиш
лозимлигини
белгилаб
қўйилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Бу
оилавий
корхона
иштирокчиси
бўлмиш
вояга
етмаганларнинг
мулкий
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
билан
бир
қаторда
кейинчалик
оилада
келиб
чиқиши
мумкин
бўлган
мулкий
ҳуқуқий
муносабатлар
билан
боғлиқ
турли
низоларнинг
олдини
олишга
хизмат
килади
.
Ишончимиз
комилки
,
мамлакатимизда
оилавий
бизнеснинг
мукаммал
ҳуқуқий
асослари
яратилиши
ҳар
бир
оиланинг
фаровонлигигагина
эмас
,
балки
оилавий
мулкий
муносабатларнинг
ҳуқуқий
асосга
кўрилишини
таъминлаш
баробарига
оиланинг
мустаҳкам
бўлишига
ҳам
хизмат
қилади
.
