ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
61
О
.
М
.
Маҳкамов
ТДЮИ
ўқитувчиси
ЎЗБЕКИСТОН
ССР
ЖИНОЯТ
ҚОНУНЧИЛИГИДА
СОЛИҚ
ЁКИ
БОШҚА
МАЖБУРИЙ
ТЎЛОВЛАРНИ
ТЎЛАШДАН
БЎЙИН
ТОВЛАШ
УЧУН
ЖАВОБГАРЛИКНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
XIX
асрнинг
70-
йилларида
Туркистон
Россия
империясининг
мустамлакасига
айланди
.
Россия
ҳукмрон
доиралари
Туркистон
ўлкасига
мўмай
даромад
манбаи
ва
арзон
хом
ашё
макони
сифатида
қараб
,
халққа
солинадиган
солиқ
ва
мажбуриятларни
кўпайтириш
сиёсатини
қўлладилар
.
Ўлкада
солиқлар
миқдори
тинимсиз
ошиб
борди
.
Хусусан
, 1889
йилдан
1896
йилгача
мустамлака
маъмурияти
солиқларни
40
фоизга
оширди
1
.
Ўз
-
ўзидан
равшанки
,
бу
даврда
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаганлик
учун
жавобгарлик
масалалари
Россия
империяси
тегишли
қонун
ҳужжатлари
билан
тартибга
солинди
.
Бундай
ҳужжатлар
орасида
Жиноят
ва
ахлоқ
тузатиш
жазолари
тўғрисидаги
тузук
(1845
й
.), “
Мировой
судьялар
”
томонидан
тайинланадиган
жазолар
тўғрисидаги
низом
(1884
й
.),
Акциз
йиғимлар
тўғрисидаги
низом
(1883
й
.),
Жиноят
тузуги
(1903
й
.)
ни
қайд
этиш
мумкин
. 1917
йилги
Октябрь
тўнтаришидан
сўнг
ҳокимиятни
эгаллаган
шўролар
ҳукумати
мавжуд
солиқ
аппаратини
тарқатиб
юборди
,
амалдаги
барча
қонунларни
,
шу
жумладан
солиқ
ва
бошқа
мажбурий
тўловларни
ундириш
тартибини
белгиловчи
қонун
ҳужжатларини
ҳам
бекор
қилди
.
Давлат
ерга
ва
ишлаб
чиқариш
қуролларига
бўлган
хусусий
мулкдорлик
ҳуқуқини
,
қимматли
қоғозларни
бекор
қилиб
,
тадбиркорлик
фаолияти
билан
шуғулланишни
тақиқлаб
,
солиқ
солиш
объектларининг
деярли
барчасидан
ўзини
маҳрум
этди
.
Давлатнинг
солиқ
сиёсати
деҳқонлардан
қишлоқ
хўжалик
маҳсулотларини
мажбурий
йиғишдан
(“
озиқ
-
овқат
развёрсткаси
”)
иборат
бўлиб
қолди
.
Буғдой
захираларини
яширганлик
учун
анча
оғир
жазо
белгиланди
–
айбдорлар
халқ
душмани
деб
эълон
қилинар
,
ўн
йилдан
кам
бўлмаган
муддатга
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазосига
ҳукм
қилинар
,
ўзлари
яшайдиган
жамоадан
умрбод
қувғин
қилиниб
,
уларнинг
бор
мол
-
мулки
давлат
фойдасига
мусодара
этиларди
2
.
1920
йилларда
янги
ҳукумат
ишлаб
чиқаришдаги
вайронгарчиликлар
ва
бюджетга
тушумлар
тақчиллигига
барҳам
бериш
учун
янги
иқтисодий
сиёсат
(
НЭП
)
ни
амалга
оширишга
киришди
.
Бу
сиёсатни
тўла
амалга
ошириш
учун
солиқ
тизимини
тиклаш
талаб
этилар
эди
.
Янги
тўғри
солиқлар
(
даромад
солиғи
,
қишлоқ
хўжалик
солиғи
,
ошиқча
даромаддан
олинадиган
солиқ
,
мерослар
ва
ҳадялардан
олинадиган
солиқ
)
ва
эгри
солиқлар
(
тамаки
маҳсулотлари
,
гугурт
,
спиртли
ичимликлар
,
шакар
,
керосинга
акциз
солиғи
)
жорий
этилди
.
Молия
халқ
комиссарлиги
молия
назоратчилари
ва
уларнинг
агентлари
сиймосида
давлатнинг
солиқ
йиғиш
бўйича
ваколатли
органига
айланди
.
1
Ўзбекистоннинг
янги
тарихи
/
Тузувчилар
:
Ҳ
.
Содиқов
,
Р
.
Шамсутдинов
,
П
.
Равшанов
ва
бошқ
.;
Таҳрир
ҳайъати
:
А
.
Азизхўжаев
(
раис
)
ва
бошқ
. –
Т
.:
Шарқ
, 2000. –
Б
. 334.
2
Данилов
Н
.
В
.
Уголовная
ответственность
за
уклонение
от
уплаты
налогов
с
организации
:
Дисс
. …
канд
.
юрид
.
наук
. –
Коломна
, 2008. –
С
. 33-36.
Бир
неча
йил
мобайнида
давлат
йиғимларининг
йўқлигига
кўникиб
қолган
аҳоли
солиқларни
ўз
вақтида
тўлашга
шошилмас
эди
.
Хўжалик
юритиш
эркинлиги
берилган
давлат
корхоналарининг
раҳбарлари
олинган
даромадни
давлатга
доим
ҳам
тўлиқ
топширавермасдилар
.
Мазкур
вазиятни
ўнглаш
учун
ҳукумат
давлат
мажбурлов
чораларини
амалга
киритиши
,
солиқ
соҳасини
жиноят
-
ҳуқуқий
усуллар
билан
ҳимоя
қилиши
талаб
этиларди
. 1922
йилда
қабул
қилинган
РСФСР
Жиноят
кодекси
мазкур
чораларни
Ўзбекистон
ССР
ҳудудида
амалда
қўллаш
учун
имконият
яратди
.
Кодексда
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жиноий
жавобгарликни
назарда
тутувчи
бир
қанча
моддалар
бор
эди
.
Солиқ
ва
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўламаслик
бошқарув
тартибига
қарши
жиноятлар
туркумига
киритилиб
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
қаторига
қуйидаги
қилмишлар
киритилди
:
пул
ёки
натура
кўринишидаги
солиқларни
киритишдан
ёки
мажбуриятларни
бажаришдан
оммавий
бош
тортиш
;
айрим
фуқаролар
пул
ёки
натура
кўринишидаги
солиқларни
вақтида
тўламаслиги
ёки
тўлашдан
бош
тортиши
;
ўзаро
келишувга
кўра
уюштирилган
солиқ
солиш
объектларини
яшириш
ёки
нотўғри
кўрсатиш
;
солиқ
жиноятлари
содир
этишга
даъватни
ўз
ичига
олган
тарғибот
ва
турли
хил
ташвиқот
.
Солиқ
тўлашдан
оммавий
бош
тортганлик
учун
бажарувчилар
айни
шу
жазоларга
тортилганлар
,
далолатчилар
,
раҳбарлар
ва
ташкилотчилар
эса
–
бор
мол
-
мулки
ёки
унинг
бир
қисми
мусодара
қилиниб
,
бир
йилдан
кам
бўлмаган
муддатга
озодликдан
маҳрум
этилганлар
.
Уруш
даврида
солиқ
жиноятларини
содир
этишга
давъат
қилиш
учун
ўлим
жазоси
назарда
тутилган
.
1926
йилги
УзССР
Жиноят
кодексида
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарлик
белгиловчи
жиноят
-
ҳуқуқий
нормаларнинг
таърифларига
жиддий
ўзгартиришлар
киритилди
,
шунингдек
Кодекс
солиқ
соҳасидаги
жиноятларнинг
янги
таркиблари
билан
тўлдирилди
.
Чунончи
,
Кодекснинг
79-
моддасида
пул
ёки
натурал
(
табиий
)
кўринишдаги
солиқларни
оммавий
тўлашни
ёки
мажбуриятни
бажаришни
рад
этиш
учун
жавобгарлик
белгиланган
бўлиб
,
1)
далолатчи
,
ташкилотчи
ва
раҳбарлар
бир
йилдан
кам
бўлмаган
озодликдан
маҳрум
қилиш
билан
жазоланиб
мол
-
мулкини
тўлиқ
ёки
қисман
мусодара
қилинган
, 2)
бошқа
иштирокчилар
эса
олти
ойдан
кам
бўлмаган
муддатга
озодликдан
маҳрум
этилиб
,
ўша
солиқлар
ёки
мажбуриятлар
суммасининг
икки
бараварида
мулкий
ундиришга
жазоланган
; 80-
моддасида
пул
ёки
натурал
(
табиий
)
кўринишдаги
ёки
белгиланган
муддатда
алоҳида
фуқаролар
томонидан
солиқларни
тўлашни
,
мажбуриятларни
ёки
умумдавлат
аҳамиятига
эга
бўлган
ишларни
бажаришни
рад
этишни
биринчи
маротоба
содир
этиш
маъмурий
жавобгарликка
тортилиб
,
қонунда
белгиланган
тартибда
жазога
тортилган
ва
мазкур
модданинг
иккинчи
қисмида
такроран
ёки
сурункали
(
упорный
неплатёж
)
тўламаслик
ёки
ишларни
ёҳуд
мажбуриятларни
ижро
этмаслик
ёйинки
тўламаслик
белгиларига
эга
бошқа
ҳаракатлар
учун
олти
ойдан
кам
бўлмаган
муддатга
озодликдан
маҳрум
қилиш
ёки
мажбурий
ишларга
жалб
қилиш
ёҳуд
қисман
ёки
бутун
мол
-
мулкини
мусодара
қилиш
ёйинки
ўша
солиқлар
ёки
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
62
мажбуриятлар
суммасининг
икки
бараварида
мулкий
ундиришга
жазоланган
1
.
Мазкур
жиноятлар
учун
жазо
тизими
жарима
,
мол
-
мулкни
мусодара
қилиш
,
икки
йилгача
озодликдан
маҳрум
қилиш
ва
олти
ойгача
мажбурий
ишлар
каби
жазолар
билан
чегараланди
.
1927
йилда
Давлатга
қарши
жиноятлар
тўғрисидаги
низомга
мувофиқ
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
таркиби
жавобгарликни
оғирлаштирувчи
белги
–
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
олдиндан
тил
бириктириб
содир
этиш
билан
тўлдирилди
.
Айни
шу
ҳужжат
билан
уруш
даврида
солиқларни
тўламаганлик
учун
жавобгарлик
янада
оғирлаштирилди
(
мол
-
мулки
мусодара
қилиш
жазосидан
то
ўлим
жазосигача
).
1931
йилда
янги
иқтисодий
сиёсатнинг
воз
кечилганидан
сўнг
мамлакатда
хусусий
капитал
барҳам
топди
,
асосий
солиқ
тўловчилар
солиқ
тўлашдан
бўйин
товлашдан
манфаатдор
бўлмаган
давлат
корхоналари
ва
ташкилотлари
бўлиб
қолди
.
Аҳолидан
ундириладиган
тўловлар
мажбурий
хусусиятга
эга
бўлиб
,
иш
берувчи
томонидан
иш
ҳақидан
чегириб
қолинар
эди
.
Буларнинг
барчаси
Собиқ
Совет
Иттифоқида
солиқ
соҳасидаги
жиноятлар
учун
жавобгарликни
бутунлай
йўқ
бўлишига
олиб
келди
.
Бу
ҳол
яна
шунда
ҳам
намоён
бўладики
, 1959
йилги
ЎзССР
ЖКга
уруш
даврида
солиқ
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жиноий
жавобгарликни
назарда
тутувчи
фақат
битта
модда
киритилган
.
Тинчлик
даврида
содир
этилган
солиқ
жиноятлари
учун
жавобгарлик
белгиловчи
нормалар
мавжуд
бўлмаган
.
Ўтган
асрнинг
60-
йилларида
СССР
жиноят
қонунчилигида
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жиноий
жавобгарлик
назарда
тутилмаган
2
.
Солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
қалбакилиги
аён
бўлган
ҳужжатлардан
фойдаланиш
йўли
билан
бўйин
товлаш
алдаш
ёки
ишончни
суиистеъмол
қилиш
йўли
билан
мулкий
зиён
етказиш
сифатида
,
айрим
ҳолларда
эса
–
қалбакилиги
аён
бўлган
ҳужжатдан
фойдаланиш
сифатида
квалификация
қилинган
3
.
Шундай
қилиб
,
солиқ
жиноятларининг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
узоқ
вақт
мобайнида
унча
оғир
ҳисобланмаган
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлашга
қарши
кураш
эса
,
давлатнинг
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
фаолиятидаги
алоҳида
йўналиш
сифатида
амалда
мавжуд
бўлмаган
.
Айни
шу
сабабли
жиноят
ҳуқуқи
фани
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарликнинг
назарий
муаммоларини
ўрганиш
ва
ишлаб
чиқиш
билан
шуғулланмаган
.
Шу
билан
бирга
қайд
этиш
лозимки
Собиқ
Совет
Иттифоқида
солиққа
тортиш
ва
уни
ундиришнинг
ўзига
хос
кўриниши
,
яъни
солиқларни
фақатгина
давлат
корхоналари
томонидан
(
фуқароларнинг
солиқ
ва
бошқа
мажбурий
тўловлари
билан
бирга
)
ҳар
ойда
режага
асосан
,
тизимли
равишда
тўланиб
борган
.
1
Уголовный
кодекс
Узбекской
ССР
.
Юридич
.
издат
.
НКЮ
УзССР
. 1926
г
. –
С
. 15.
2
Некипелов
П
.
Т
.
Уголовно
-
правовая
охрана
финансового
хозяйства
в
СССР
. –
Ростов
-
на
-
Дону
, 1971. –
С
. 21.
3
Постановление
Пленума
Верховного
Суда
СССР
«
О
судебной
практике
по
делам
о
хищениях
государственного
и
общественного
имущества
» //
Сборник
постановлений
Пле
-
нумов
Верховных
Судов
СССР
и
РСФСР
(
Российской
Феде
-
рации
)
по
уголовным
делам
. –
М
., 1999. –
С
. 79-80.
Мазкур
ҳолат
яна
шу
билан
изоҳланадики
,
ушбу
давлатда
хусусий
сектор
деярли
бўлмаган
.
1985
йилда
Собиқ
Иттифоқда
бошланган
иқтисодий
ислоҳотлар
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарлик
белгиловчи
жиноят
қонунчилигининг
ривожланишига
туртки
берди
.
Бозор
муносабатларининг
ривожланиши
,
нодавлат
корхоналари
ва
ташкилотларининг
тузилиши
солиқ
солиш
тизимини
тубдан
ислоҳ
қилишни
ва
СССРда
ҳукм
сурган
“
солиққа
оид
нигилизм
”
га
барҳам
беришни
талаб
қилди
.
Мамлакатда
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
сони
ўса
бошлади
.
Мазкур
жиноятларнинг
содир
этилиш
усуллари
янги
иқтисодий
сиёсат
даврида
фойдаланилган
усуллардан
деярли
фарқ
қилмас
эди
:
солиқ
солинадиган
базани
камайтириш
мақсадида
“
икки
ёқлама
бухгалтерия
”
дан
фойдаланиш
;
солиқ
имтиёзларидан
фойдаланувчи
шахсга
якка
тадбиркор
гувоҳномасини
расмийлаштириш
;
ҳисоб
-
китобларни
учинчи
шахслар
орқали
амалга
ошириш
ва
бошқалар
.
Солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарликни
оғирлаштириш
ЎзССР
ЖКга
“
Даромадлар
ҳақида
декларация
беришдан
бўйин
товлаганлик
”
деб
номланган
179
1
-
моддани
киритишдан
бошланди
.
Кустар
-
ҳунармандчилик
касби
,
якка
тартибдаги
бошқа
меҳнат
фаолияти
билан
шуғулланишдан
топилган
даромадлар
ёки
даромад
солиғи
солинадиган
бошқа
хил
даромадлар
тўғрисида
ва
декларация
бериш
қонунларда
кўзда
тутилган
ҳолларда
декларация
беришдан
бўйин
товлаган
ёхуд
декларацияни
ўз
вақтида
бермаганлик
ёки
унга
атайин
сохта
маълумотларни
қўшиб
ёзганлик
учун
,
башарти
бундай
қилмиш
учун
маъмурий
жазо
чораси
қўлланилганидан
кейин
содир
этилган
бўлса
,
икки
йилгача
муддатга
ахлоқ
тузатиш
иши
бериш
ёки
икки
юз
сўмдан
бир
минг
сўмгача
жарима
солиш
назарда
тутилди
4
.
Шунингдек
,
бу
жиноятнинг
субъекти
якка
тартибдаги
меҳнат
фаолияти
билан
,
кустар
-
ҳунармандчилик
билан
шуғулланувчи
ёки
бошқа
усул
билан
қўшимча
даромад
олувчи
16
ёшга
тўлган
шахслар
бўлиши
белгиланди
5
.
1922, 1926
ва
1959
йилги
РСФСР
ва
Ўзбекистон
ССР
Жиноят
кодексларида
назарда
тутилган
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарлик
белиганган
нормаларнинг
таҳлили
қуйидаги
хулосаларга
келиш
имкониятини
беради
:
Биринчидан
, 1922
йилги
РСФСР
ва
1926
йилги
Ўзбекистон
ССР
Жиноят
кодексларида
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
тажовуз
объектига
кўра
бошқарув
тартибига
қарши
жиноятларга
киритилган
,
чунки
солиқ
тўлаш
мажбурияти
,
ўша
давр
қонун
чиқарувчилари
ва
қонунни
қўлловчилари
нуқтаи
назаридан
,
оммавий
-
ҳуқуқий
хусусият
касб
этиб
,
давлатга
қарши
жиноят
сифатида
тан
олинган
.
Иккинчидан
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарлик
белгиловчи
нормалар
киритилишининг
бош
вазифаси
4
Уголовный
кодекс
Узбекской
ССР
:
С
изм
.
и
доп
.
на
1
окт
.
1988
г
.:
Принят
II
сессией
Верх
.
Совета
ССР
пятого
созыва
,
21
мая
1959
года
/
Сост
.
Г
.
Абдумаджидов
. –
Т
.:
Узбекистан
,
1988. – 207
с
.
5
Ўзбекистон
ССР
Жиноят
кодексига
шарҳлар
Абдумажидов
Ғ
.
А
.,
Аҳмедов
Б
.
А
.,
Аҳмедов
Ғ
.
А
.
ва
бошқ
.;
Масъул
муҳаррир
Ғ
.
А
.
Абдумажидов
;
Б
.
Р
.
Олимжонов
таҳрири
остида
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1988. – 390
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
63
мамлакатда
янги
иқтисодий
сиёсат
амалга
оширилишини
ва
саноатнинг
ўсишини
таъминлашдан
иборат
бўлган
.
Учинчидан
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлашни
икки
тури
ажратилган
бўлиб
,
бири
оммавий
солиқ
тўламаслик
бўлса
,
иккинчиси
алоҳида
фуқаролар
томонидан
содир
этилишидир
.
Лекин
айтиб
ўтиш
лозимки
,
оммавий
солиқларни
тўламаслик
ўз
табиатига
кўра
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
содир
этилишини
назарда
тутган
,
бунинг
исботи
мазкур
жиноят
учун
белгиланган
жазо
тайинлашни
индивидуаллаштирилиш
принципига
риоя
этишда
намоён
бўлганлигидир
(
далолатчи
,
ташкилотчи
ва
раҳбарларга
алоҳида
,
бошқа
иштирокчиларга
алоҳида
).
Тўртинчидан
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
унча
оғир
бўлмаган
жиноятларга
киритилган
,
чунки
уларни
содир
этганлик
учун
назарда
тутилган
жазолар
унча
оғир
бўлмаган
хусусият
касб
этиб
,
олти
ойдан
кам
бўлмаган
муддатга
озодликдан
маҳрум
қилиш
ёки
мажбурий
ишларга
жалб
қилиш
ёҳуд
қисман
ёки
бутун
мол
-
мулкини
мусодара
қилиш
ёйинки
ўша
солиқлар
ёки
мажбуриятлар
суммасининг
икки
бараварида
мулкий
ундириш
билан
жазоланган
(
уруш
даврида
бундай
жиноятларни
содир
этганлик
учун
назарда
тутилган
жазолар
бундан
мустасно
).
Б
.
Мусаев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
АФФЕКТ
ҲОЛАТИДА
СОДИР
ЭТИЛАДИГАН
ЖИНОЯТЛАРНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШДА
ОБЪЕКТИВ
ТОМОН
ФАКУЛЬТАТИВ
БЕЛГИЛАРИНИНГ
АҲАМИЯТИ
Кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолатида
содир
этилган
жиноятларни
ҳар
томонлама
ва
тўлиқ
таҳлилини
объектив
томон
факультатив
белгиларини
,
жумладан
жиноят
содир
этиш
вақти
,
жойи
,
шароити
,
усуллари
,
қуроли
ҳамда
воситаларини
ҳисобга
олмасдан
амалга
ошириб
бўлмайди
.
Ушбу
факультатив
белгиларга
жиноят
таркиби
барча
зарурий
белгиларини
инобатга
олган
ҳолда
ҳуқуқий
баҳо
бериш
талаб
қилинади
.
Чунки
,
бу
тоифа
жиноятлар
ўзининг
тўсатдан
вужудга
келиши
ва
инсон
руҳий
ҳолати
билан
чамбарс
боғлиқлиги
билан
ажралиб
туради
.
Жиноят
содир
этиш
вақти
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолатида
содир
этилган
жиноятнинг
объектив
томони
зарурий
ва
факультатив
белгиси
саналади
.
Жиноят
кодекси
98-
моддасида
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
ҳолатини
“
тўсатдан
вужудга
келиш
”
белгисини
жиноят
нормаси
таркибида
тўғридан
-
тўғри
мустаҳкамланганлиги
ушбу
белгини
қонун
чиқарувчи
томонидан
зарурий
ва
факультатив
белги
сифатида
мустаҳкамланганлигини
англатади
.
Аффектни
шахс
ҳаракатларини
бутунлай
ўзига
бўйсундириб
олишини
инобатга
олган
ҳолда
айтиш
мумкинки
,
бу
каби
жиноятларни
тўғри
квалификация
қилиш
учун
аффект
вужудга
келган
ва
уни
тамом
бўлиш
вақтини
тўғри
аниқлаш
талаб
қилинади
.
Кўпчилик
ҳолатларда
аффект
ҳолатида
айбдорнинг
ҳаракатлари
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатларига
нисбатан
дарҳол
вужудга
келади
ва
содир
этилган
жиноий
оқибат
билан
аффектлашган
қасд
ўртасида
вақт
оралиғи
жуда
қисқа
муддатни
ташкил
этади
.
Лекин
,
бу
фикр
одам
ўлдириш
вақти
билан
аффект
вужудга
келиш
вақтини
ҳар
доим
ҳам
бир
-
бирига
мос
келишини
англатмайди
.
Ҳақиқатда
,
тўсатдан
вужудга
келиш
белгиси
аффект
ҳолатига
хос
жиҳат
саналади
,
лекин
субъектив
ва
объектив
аффектлашган
реакциялар
турли
даражада
ҳамда
оқимларда
ҳаракатланади
.
Бу
кўпинча
,
низоли
вазиятнинг
даражаси
,
қўзғатувчи
омилларнинг
оғир
ёки
енгиллиги
,
айбдорнинг
шахсий
психофизиологик
сифатлари
билан
боғлиқдир
.
Шу
боис
,
барча
учун
аффектлашган
қасд
ва
уни
вужудга
келтирувчи
қўзғатувчи
ҳолатлар
бир
вақтда
вужудга
келади
,
деган
қатъий
қоидани
илгари
суриш
ҳам
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Айрим
жиноят
-
ҳуқуқий
адабиётларда
аффект
ҳолати
жабрланувчининг
ҳуқуққа
хилоф
ҳаракатларига
нисбатан
дарҳол
эмас
,
маълум
вақтдан
кейин
ҳам
вужудга
келиши
мумкин
,
деган
фикрлар
илгари
сурилади
1
.
Жабрланувчининг
ғайриқонуний
ҳаракатлари
ва
аффектни
вужудга
келиши
ўртасида
маълум
вақт
оралиғи
бўлиши
мумкин
,
деган
қарашлар
Собиқ
иттифоқ
даври
олимларини
асарларида
ҳам
учрайди
2
.
Собиқ
иттифоқ
1
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
ҳуқуқи
курси
.
3-
том
.
Шахсга
қарши
жиноятлар
.
Тинчлик
ва
хавфсизликка
қарши
жиноятлар
.
Олий
таълим
муассасалари
учун
дарслик
. –
Т
.: “
Илм
Зиё
”, 2011. –
Б
.61.;
Уголовное
право
России
:
Учебник
для
вузов
.
В
2
т
.
Т
. 2.
Особенная
часть
.
Под
ред
.
доктора
юридических
наук
,
профессора
А
.
Н
.
Игнатова
и
доктора
юридических
наук
,
профессора
Ю
.
А
.
Красикова
. —
М
.:
Издательство
НОРМА
(
Издательская
группа
НОРМА
-
ИНФРА
М
), 2000. — 816
с
.
2
Сидоров
Б
.
В
.
Аффект
.
Его
уголовно
-
правовое
и
криминоло
-
гическое
значение
(
Социально
-
психологическое
и
правовое
