ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
57
Н
.
Хайриев
ТДЮИ
Тадқиқотчиси
ЖИНОЯТ
ПРОЦЕССИДА
ҲАҚИҚАТНИ
АНИҚЛАШ
МУАММОСИ
Ҳақиқат
муаммолари
анча
чуқур
ўрганилганига
қарамай
,
исбот
қилиш
назариясида
суд
аниқлайдиган
ҳақиқатнинг
мазмуни
тўғрисидаги
масала
ҳанузгача
баҳсли
бўлиб
қолаётир
.
Бу
масала
атрофидаги
илмий
мунозаранинг
моҳияти
шундан
иборатки
,
исбот
қилиш
жараёнида
олинадиган
,
ҳаққонийлик
талаблари
қўйиладиган
билимларнинг
мазмунига
турли
муаллифлар
ҳар
хил
тавсиф
берадилар
.
Ушбу
масала
бўйича
жиноят
-
процессуал
адабиётларда
уч
хил
нуқтаи
назар
шаклланган
: 1)
ҳақиқатнинг
мазмуни
фақат
ишнинг
ҳақиқий
ҳолатларини
билишни
ташкил
этиши
лозим
1
; 2)
ҳақиқат
билан
ишнинг
ҳолатларигина
эмас
,
балки
қилмишни
квалификация
қилиш
ҳам
қамраб
олиниши
керак
2
; 3)
бундан
ташқари
,
ҳақиқатнинг
мазмунига
жазо
чорасини
аниқлаш
,
шунингдек
жавобгарликнинг
бошқа
барча
масалаларини
ҳал
қилиш
ҳам
киритилади
3
.
Ҳақиқат
тушунчасига
нисбатан
турли
хил
ёндашувлар
таҳлили
уларнинг
барчаси
ҳақиқатнинг
воқеликка
фикрнинг
мувофиқлиги
сифатидаги
талқини
,
яъни
ҳақиқатнинг
мумтоз
концепцияси
билан
боғлиқ
эканлигини
кўрсатади
.
1959
йилги
ЎзССР
ЖПК
хусусида
шуни
қайд
этиш
мумкинки
,
гарчанд
,
унда
ҳақиқатга
оид
баъзи
умумий
қоидалар
ўз
аксини
топган
бўлса
-
да
,
ҳақиқатни
аниқлаш
принцип
даражасида
мустаҳкамланмаган
4
.
Боз
устига
,
ҳақиқат
муаммоларини
ечишга
шўро
даврида
кўпроқ
мафкуравий
нуқтаи
назардан
ёндашилган
.
Замирида
коммунистик
мафкура
ётган
шўро
даврининг
исбот
қилиш
назарияси
,
капиталистик
мамлакатларнинг
ҳуқуқшуносларидан
фарқли
ўлароқ
,
шўро
терговчиси
ва
судьяси
ҳар
бир
иш
бўйича
ҳақиқатни
аниқлашга
шак
-
шубҳасиз
қодир
,
деган
кўр
-
кўрона
фикрдан
келиб
чиққан
5
.
Бунда
П
.
Лупинская
таъбири
билан
айтганда
, “
ҳар
бир
жиноят
иши
бўйича
ва
ҳар
қандай
воситалар
билан
объектив
ҳақиқатни
аниқлаш
узил
-
кесил
талаби
қўйилган
”
6
.
Ҳақиқатнинг
объективлиги
унинг
зарурий
шарти
ҳисобланади
.
Жиноят
-
процессуал
билиш
натижаси
сифатидаги
ҳақиқатнинг
объективлиги
текширишнинг
тахмин
қилинаётган
натижалари
амалда
аниқланган
сабабий
боғланишлар
билан
тўла
мос
келишида
ифо
-
1
Строгович
М
.
С
.
Курс
советского
уголовного
процесса
.
Т
. 1. –
С
. 321-326.;
Куцова
Э
.
Ф
.
Гарантии
прав
личности
в
советском
уголовном
процессе
. –
М
., 1972. –
С
.71.
2
Полянский
Н
.
Н
.
Вопросы
теории
советского
уголовного
про
-
цесса
. –
М
., 1956. –
С
. 118.;
Соловьев
А
.
Д
.
Всесторонность
,
полнота
и
объективность
предварительного
следствия
. –
Киев
, 1969. –
С
. 5.;
Зажицкий
В
.
Новые
нормы
доказательст
-
венного
права
и
практика
их
применения
//
Российская
юсти
-
ция
. – 2003. –
№
7. –
С
.46.
3
Мухин
И
.
И
.
Объективная
истина
и
некоторые
вопросы
оцен
-
ки
судебных
доказательств
при
осуществлении
правосудия
. –
М
., 2004. –
С
. 41.
4
Ўзбекистон
ССРнинг
Жиноят
-
процессуал
кодекси
. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1966. – 333
б
.
5
Доказывание
в
уголовном
процессе
.
Традиции
и
современ
-
ность
. –
М
.:
Юристъ
, 2000. –
С
. 143.
6
Лупинская
П
.
Доказательства
и
доказывание
в
новом
уго
-
ловном
процессе
//
Российская
юстиция
. 2002.
№
7. –
С
. 5.
даланади
7
. “
Ҳақиқат
моҳияти
объективдир
,
у
билувчи
субъектнинг
хоҳиш
ва
иродасига
боғлиқ
эмас
.
Шу
сабабли
ҳақиқатни
одатда
объектив
ҳақиқат
деб
номлаш
тўғридир
”
8
.
Айрим
муаллифлар
жиноят
процессида
ҳақиқат
масалаларини
ўрганар
эканлар
,
объективликдан
ҳақиқатнинг
аниқлигини
келтириб
чиқарадилар
.
Жиноят
процессида
ҳақиқат
умумий
қонунларни
эмас
,
балки
айрим
аниқ
фактларни
ўз
ичига
олади
.
Бинобарин
,
ҳақиқатнинг
аниқлиги
объектив
воқеликнинг
аниқ
фактлари
унинг
асоси
эканлигини
,
унда
ўрганилаётган
воқеликнинг
турли
томонлари
ўзининг
жамулжам
ифодасини
топишини
англатади
9
.
Ҳақиқатда
субъектив
томоннинг
мавжудлигини
ҳам
инкор
этиб
бўлмайди
.
Биз
ҳақиқат
субъективдир
,
деганда
,
у
инсон
ва
инсониятдан
четда
мавжуд
бўлмаслигини
назарда
тутамиз
.
Аммо
инсон
тасаввур
-
ларининг
асл
мазмуни
инсонга
ҳам
,
инсониятга
ҳам
боғлиқ
эмас
,
яъни
ҳақиқат
шаклан
субъектив
,
лекин
мазмунан
объективдир
.
Инсоннинг
воқелик
ҳақидаги
билимлари
ҳақиқий
ёки
сохта
бўлиши
мумкин
,
лекин
улар
ҳамиша
субъектив
бўлади
.
Инсон
ақли
воқеликнинг
муайян
бир
кўринишини
англаб
етиши
мумкин
,
лекин
у
ҳар
доим
объектив
бўлади
10
.
Назаримизда
,
М
.
В
.
Рудов
: “
Дарҳақиқат
,
терговчи
ёки
судья
қандай
воқеа
юз
бергани
,
уни
ким
содир
этгани
,
шахс
айбдор
ёки
айбдор
эмаслигини
,
қандай
зиён
етказилгани
ва
ҳоказоларни
билишга
қодир
бўлмаса
,
адолат
ҳақида
гап
бўлиши
ҳам
мумкин
эмас
”
11
,
деганда
ҳақ
эди
.
Айрим
муаллифлар
ҳақиқат
инсоннинг
субъектив
майлларига
боғлиқ
бўлмайди
,
лекин
уларни
тавсифлайди
,
деб
ҳисоблайди
. “
Ҳақиқат
субъектив
жиҳатни
–
айбдорлиги
тўғрисидаги
масала
ечилаётган
шахснинг
содир
этилган
қилмиш
ва
унинг
оқибатларига
руҳий
муносабатини
ҳам
тавсифлайди
.
Аммо
суриштирув
органи
,
терговчи
,
уларни
назорат
қиладиган
прокурор
,
ниҳоят
,
суд
учун
бундай
руҳий
муносабат
амалда
мавжуд
бўлган
объектив
факт
ҳисобланади
ва
шу
боис
аниқланиши
,
исбот
қилиниши
ва
пировард
натижада
суд
ҳукмида
қайд
этилиши
мумкин
”
12
.
Бизнингча
,
ҳақиқат
нарсалар
тавсифи
бўлиши
мумкин
эмас
;
ҳақиқат
тушунчаси
фақат
фикрларга
татбиқ
этилади
.
Қолаверса
,
объектив
ҳақиқат
инсон
билимларини
тавсифлар
экан
,
субъектив
шаклда
на
-
моён
бўлади
.
Аммо
у
билимларни
мазкур
субъектив
7
Астафьев
Ю
.
В
.
Проблемы
истины
в
уголовном
судопроиз
-
водстве
//
Жизнь
в
науке
.
К
100-
летию
со
дня
рождения
М
.
С
.
Строговича
.
Вып
. 2. –
Воронеж
:
Изд
-
во
Воронеж
.
ун
-
та
,
1995. –
С
.70.
8
Азизходжаев
Б
.
А
.
Оценка
доказательств
в
уголовном
про
-
цессе
. –
Ташкент
:
Узбекистан
, 1995. –
С
. 92-93.
9
Воронин
С
.
Э
.
Проблемно
-
поисковые
следственные
ситуа
-
ции
и
установление
истины
в
уголовном
судопроизводстве
:
Дисс
. …
д
-
ра
юрид
.
наук
. –
Барнаул
, 2001. –
С
. 24.;
Уголовно
-
процессуальное
право
(
Уголовный
процесс
):
Учебник
для
вузов
/
Под
ред
.
Г
.
П
.
Химичевой
,
О
.
В
.
Химичевой
. –
М
.:
ЮНИТИ
-
ДАНА
,
Закон
и
Право
, 2004. –
С
. 115.
10
Аверин
А
.
В
.
Судебная
достоверность
как
содержание
су
-
дебной
истины
//
Право
и
политика
. – 2004. –
№
5. –
С
. 86.;
Афанасьев
С
.
Ф
.
Проблема
истины
в
гражданском
судопроиз
-
водстве
:
Дисс
. …
канд
.
юрид
.
наук
. –
Саратов
, 1998. –
С
. 15.
11
Рудов
М
.
В
.
Уголовно
-
правовые
средства
охраны
истины
в
уголовном
судопроизводстве
:
Дисс
. …
канд
.
юрид
.
наук
. –
Хабаровск
, 2002. –
С
. 20.
12
Тенчов
Э
.
С
.
Объективная
истина
и
суд
присяжных
//
Госу
-
дарство
и
право
. – 1994. –
№
11. –
С
. 133.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
58
шакл
нуқтаи
назаридан
эмас
,
балки
уларнинг
объектив
мазмуни
нуқтаи
назаридан
тавсифлайди
.
Объектив
ҳақиқатни
инсон
билимларининг
объектив
дунёга
мувофиқ
бўлган
,
яъни
уни
акс
эттирадиган
мазмуни
сифатида
тавсифлаш
мумкин
.
Айни
шу
сабабли
объ
-
ектив
ҳақиқат
субъектга
,
унинг
онгига
боғлиқ
бўлмайди
.
Бинобарин
,
ҳақиқий
билимнинг
хусусиятини
бошқа
бирон
-
бир
атама
акс
эттира
олмайди
,
шу
боис
“
объектив
”
тавсифини
инсон
билимининг
мазмунига
татбиқ
этиш
мутлақо
ўринлидир
.
Шу
туфайли
ҳам
В
.
И
.
Басковнинг
объектив
ҳақиқат
тушунчасининг
инсонга
боғлиқ
бўлмаган
билим
мазмуни
сифатидаги
фалсафий
талқини
жиноят
про
-
цессидаги
ҳақиқат
тушунчасига
татбиқ
этилиши
мум
-
кин
эмас
,
чунки
мазкур
процессда
ҳақиқатни
билиш
субъектлари
(
терговчи
,
прокурор
,
судья
)
дан
қатъи
на
-
зар
англаб
етиш
мумкин
эмас
,
уни
билиш
кўрсатилган
субъектлар
ҳақиқатни
идрок
этиши
билан
узвий
боғлиқ
1
,
деган
фикрига
қўшилиш
амри
маҳол
.
Бинобарин
,
исбот
қилиш
жараёни
чексиз
давом
этиши
мумкин
.
Тергов
органлари
суд
айбдорлик
масаласи
хусусида
аниқ
хулоса
чиқариши
учун
етарли
бўлган
далилларни
тўплай
олмаган
бўлса
,
суд
иш
бўйича
қарор
чиқаришдан
бош
тортиши
ҳам
,
ўзини
тийиши
ҳам
мумкин
эмас
.
Айни
вақтда
суд
исбот
қилишга
оид
материаллардаги
камчиликларни
тўлдириш
имкония
-
тига
ҳам
эга
бўлмайди
.
Бундай
ҳолларда
ҳақиқатни
аниқлаш
муаммоли
тус
олади
.
Қонун
суддан
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
ҳукм
чиқаришни
талаб
қилади
(
ЎзР
ЖПК
455-
моддаси
).
А
.
А
.
Мухаммадиев
таъбири
билан
айтганда
, “
судлар
томонидан
одил
судловни
амалга
ошириш
ҳар
бир
чиқариладиган
ҳукм
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
бўлишини
талаб
қилади
ҳамда
ҳукм
фақат
суд
мажлисида
текширилган
ва
суд
мажли
-
си
баённомасида
ўз
аксини
топган
далилларга
асос
-
лантирилган
бўлиши
керак
”
2
.
Шу
ўринда
Т
.
Н
.
Карабанованинг
“
айни
ҳолда
жиноят
процессининг
мақсадига
эришилмаган
деб
бўлмайди
,
айбланувчига
нисбатан
айблов
ҳукмини
чиқариш
истисно
этилса
,
бундай
вазиятда
суд
оқлов
ҳукмини
чиқариши
ва
ўз
қарорининг
тўғрилигига
ишончи
комил
бўлиши
мумкин
”
3
,
деган
фикрига
қўшилиш
лозим
.
Билиш
назариясининг
яна
бир
муҳим
муаммоси
ҳақиқат
нисбий
ва
мутлақ
шаклларининг
ўзаро
нисбати
билан
боғлиқ
.
Нисбий
ҳақиқат
объектив
дунё
ҳақидаги
тўлиқ
бўлмаган
билимни
;
предметни
тўлиқ
акс
эттирмайдиган
тор
билимларни
;
муайян
доирадагина
мутлақ
ҳисобланадиган
билимларни
акс
эттиради
.
Оралиқ
билимлар
билиш
объектларини
тўлиқ
акс
эттирмагани
учун
ҳам
улар
нисбатан
ҳақиқий
билимлар
ҳисобланади
.
Бу
борда
А
.
А
.
Мухаммадиев
“
Ўз
хусусиятига
кўра
ҳақиқат
мутлоқ
ҳамда
нисбий
ҳисобланади
.
Ҳақиқатнинг
нисбийлиги
шу
билан
белгиланадики
,
жиноят
дунёнинг
бир
заррачаси
бўлиб
,
у
воқеиликнинг
барча
алоқаларида
эмас
,
балки
жиноят
судлов
ишларини
юритиш
вазифаларини
ҳал
қилишга
1
Басков
В
.
И
.
Истина
в
уголовном
судопроизводстве
//
Вест
-
ник
Моск
.
ун
-
та
.
Серия
“
Право
”. – 1995. –
№
3. –
С
. 44.
2
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят
-
процессуал
кодексига
шарҳлар
.
Муаллифлар
жамоаси
/
Маъсул
муҳаррир
проф
.
Ғ
.
А
.
Абдумажидов
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2009. –
Б
. 696.
3
Карабанова
Т
.
И
.
Еще
раз
об
истине
в
уголовном
процессе
России
//
Мировой
судья
. 2005.
№
3. –
С
. 21.
зарур
бўлган
муайян
доираларда
ўрганилади
”
4
,
деб
ёзганида
ҳақ
эди
.
Мутлақ
ҳақиқат
деганда
ўз
предметига
айний
бўлган
ва
шу
боис
билишнинг
кейинги
ривожланиш
жараёнида
рад
этилиши
мумкин
бўлмаган
,
яъни
тўлиқ
,
мукаммал
,
узил
-
кесил
билим
тушунилади
.
Мутлақ
ва
нисбий
ҳақиқатга
оид
қоидаларни
жиноят
-
процессуал
муносабатлар
соҳасида
қўллаш
имконияти
тўғрисидаги
масала
хусусида
бир
нечта
нуқтаи
назар
вужудга
келган
: 1)
жиноят
иши
бўйича
фақат
мутлақ
ҳақиқатни
аниқлашга
эришилиши
лозим
5
; 2)
жиноят
иши
бўйича
фақат
нисбий
ҳақиқат
аниқланиши
мумкин
. “
Бунда
нисбийлик
ҳодисалар
ва
фактларни
билишнинг
ноаниқлиги
,
ишонсизлигида
эмас
,
балки
мазкур
билишнинг
тўлиқ
бўлмаган
хусусиятида
,
текширишнинг
шартли
чегарасида
намоён
бўлади
”
6
; 3)
айрим
жиноят
ишлари
бўйича
мутлақ
ҳақиқат
,
айрим
ишлар
бўйича
эса
–
фақат
нисбий
ҳақиқат
аниқланиши
мумкин
7
; 4)
жиноят
иши
бўйича
аниқланадиган
ҳақиқат
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
мутлақ
,
ҳам
нисбийдир
8
; 5)
мутлақ
ва
нисбий
ҳақиқат
фалсафий
тушунчалари
жиноят
иши
бўйича
аниқланадиган
ҳақиқатга
нисбатан
татбиқ
этилиши
мумкин
эмас
9
.
Н
.
А
.
Пьянов
мутлақ
ва
нисбий
ҳақиқат
ҳақида
мулоҳаза
юритар
экан
,
мутлақ
ва
нисбий
ҳақиқатлар
ҳақиқатнинг
икки
мустақил
тури
эмас
,
балки
бита
ягона
объектив
ҳақиқатнинг
билиш
жараёни
диалектикасини
акс
эттирадиган
томонларидир
,
деган
хулосага
келади
.
Унинг
фикрича
,
ҳақиқат
билишнинг
натижасигина
эмас
,
балки
билишнинг
тахминий
,
нотўлиқ
билимдан
4
Муҳаммадиев
А
.
А
.
Далиллар
назарияси
муаммолари
.
Дарслик
/
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
З
.
Ф
.
Иноғомжонова
умумий
таҳрири
остида
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2009. –
Б
.17.
5
Перлов
И
.
Д
.
Исполнение
приговора
в
советском
уголовном
процессе
. –
М
.:
Юрид
.
лит
., 1963. –
С
. 23.;
Кустов
И
.
С
.
Фило
-
софская
природа
истины
,
устанавливаемой
в
уголовном
про
-
цессе
//
Вопросы
борьбы
с
преступностью
. –
М
., 1967. –
С
.
113-115.;
Зайцева
С
.
А
.
Закон
и
установление
истины
по
делу
в
свете
современной
российской
уголовной
политики
//
Уго
-
ловно
-
правовая
охрана
личности
и
ее
оптимизация
. –
Сара
-
тов
, 2003. –
С
. 177.;
Соркин
В
.
С
.
Особенности
процессуально
-
го
доказывания
в
уголовном
судопроизводстве
:
Монография
.
–
Гродно
, 2002. –
С
. 14.
6
Ульянова
Л
.
Т
.
Оценка
доказательств
судом
первой
инстан
-
ции
. –
М
.:
Юрид
.
лит
., 1959. –
С
. 60-61.
7
Лукичев
Н
.
А
.
Роль
суда
по
установлению
объективной
исти
-
ны
по
уголовным
делам
в
свете
конституционного
принципа
состязательности
процесса
//
Следователь
. – 2002. –
№
2. –
С
. 27.
8
Дорохов
В
.
Я
.
Обоснованность
приговора
в
советском
уго
-
ловном
процессе
. –
М
., 1959. –
С
. 70-72.;
Недосекин
А
.
В
.
Ус
-
тановление
истины
–
цель
доказывания
по
уголовному
делу
//
Вестник
Воронежского
ин
-
та
МВД
России
. – 2001. –
№
8. –
С
.
81.;
Зыков
Д
.
В
.
Характер
истины
в
уголовном
прцессе
//
Во
-
просы
права
и
социологии
.
Межрегиональное
науч
.
изд
.
Вып
.
10. –
Волгоград
, 2003. –
С
. 43-
б
.;
Оришич
Е
.
Г
.
Принцип
объек
-
тивной
истины
в
гражданском
процессе
//
Актуальные
про
-
блемы
применения
российского
права
на
современном
этапе
.
–
Краснодар
, 1998. –
С
. 122.
9
Плаксин
Л
.
С
.
Проблема
истины
в
уголовном
процессе
//
Криминалистические
и
уголовно
-
процессуальные
аспекты
предварительного
следствия
. –
Челябинск
, 2000. –
С
. 126.;
Карякин
Е
.
А
.
К
вопросу
об
истине
в
уголовном
судопроизвод
-
стве
//
Материалы
межд
.
научно
-
практ
.
конф
. –
Екатеринбург
,
2005. –
С
. 418-419.;
Хазиева
Л
.
Истина
и
справедливость
в
уголовном
процессе
//
Проблемы
противодействия
преступ
-
ности
в
современных
условиях
. –
Уфа
, 2004. –
С
. 204.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
59
тўлиқроқ
,
аниқроқ
,
мутлақ
билимга
ривожланиш
жараёни
ҳамдир
1
.
Бизнингча
,
билиш
жараёнида
мутлақ
ҳақиқатни
аниқлашга
ҳаракат
қилиш
лозим
.
Бизнинг
бу
борадаги
мулоҳазаларимиз
замирида
фактлар
ҳақидаги
мутлақо
тўлиқ
билимни
юридик
аҳамиятга
молик
фактларни
мутлақ
ҳақиқат
деб
қайд
этишдан
фарқлаш
лозимлиги
ҳақидаги
ғоялар
ётади
.
Мутлақо
тўлиқ
билимларнинг
олинишига
эришиш
мумкин
эмас
,
лекин
юридик
аҳамиятга
молик
фактларни
мутлақ
ҳақиқат
деб
қайд
этиш
қонунийликка
қатъий
риоя
қилишнинг
муқаррар
шарти
бўлиши
лозим
.
Агар
биз
жиноят
иши
бўйича
нисбий
ҳақиқат
аниқланишидан
келиб
чиқсак
,
бу
иш
бўйича
терговнинг
тўлиқ
эмаслигини
англатади
.
Тўлиқ
тергов
қилинмаган
иш
бўйича
чиқарилган
ҳукм
эса
зинҳор
тўғри
ва
асосли
деб
топилиши
мумкин
эмас
.
Нисбий
ҳақиқат
ҳар
доим
тугалланмаган
,
охирига
етказилмаган
тадқиқотни
англатади
.
Кейинчалик
тадқиқот
ўрганилаётган
предметларга
доир
билимлар
билан
тўлиб
боради
,
мутлақ
ҳақиқатнинг
янги
зарралари
-
қўшилади
.
Аммо
жиноят
процессида
ҳақиқатни
аниқлаш
жараёни
қонуний
кучга
кирган
суд
ҳукми
билан
чегараланади
ва
шу
билан
фактларни
текшириш
жараёнига
нуқта
қўйилади
.
Бинобарин
,
бу
нисбий
ҳақиқат
эмас
.
Албатта
,
баъзан
ҳукм
қонуний
кучга
кирганидан
сўнг
илгари
маълум
бўлмаган
янги
ҳолатлар
аниқланади
ва
натижада
иш
қайта
кўрилади
.
Аммо
бу
жиноят
процесси
жараёнида
аниқланган
ҳақиқатнинг
нисбийлигини
эмас
,
балки
ҳукмнинг
нотўғрилигини
англатади
.
Айрим
олимлар
жиноят
процесси
доирасида
ҳақиқатнинг
мезонлари
тўғрисидаги
масалани
ечишга
ҳаракат
қиладилар
.
Бу
масала
бўйича
назариячилар
ўртасида
ягона
нуқтаи
назар
мавжуд
эмас
.
Айримлар
мезон
сифатида
тажрибадан
,
бошқалар
–
ички
ишончдан
фойдаланишни
таклиф
қилганлар
.
Ҳозирги
даврда
тергов
қилинаётган
воқеалар
ва
ҳолатлар
ҳақида
олинган
билимнинг
ҳаққонийлигини
текширишда
терговчи
,
суд
учун
бирон
-
бир
қатъий
ва
мутлақ
мезонни
белгилаш
имконияти
йўқ
,
деган
ғояни
илгари
сурувчи
учинчи
нуқтаи
назар
вужудга
келди
2
.
Шу
боис
,
В
.
С
.
Овсянников
қайд
этганидек
,
терговчи
ва
суддан
тергов
қилинаётган
воқеалар
ҳақида
олинган
билимни
субъектив
тавсифлашнигина
(
билим
исбот
қилинган
ёки
исбот
қилинмаган
)
талаб
қилиш
мумкин
,
лекин
билимни
унинг
мазмунининг
объектив
томонидан
тавсифлашни
(
у
ҳақиқий
ёки
сохта
)
талаб
қилиш
мумкин
эмас
.
Биринчи
талаб
–
ўринли
,
иккинчи
талаб
эса
–
ноўрин
3
.
Биз
ҳам
бу
ўринда
биринчи
талабнинг
асосли
эканлигини
тан
олган
ҳолда
,
жиноят
процессида
исбот
қилиш
субъектлари
фақатгина
уларга
маълум
фактлар
асосида
субъектив
ҳақиқатни
аниқлай
олишга
қодир
бўлишларини
эътироф
этамиз
.
Айрим
тадқиқотчилар
бир
нечта
қонунни
қўлловчилар
(
терговчи
,
суриштирувчи
,
прокурор
,
ишни
биринчи
инстанция
судида
кўраётган
судья
,
юқори
турувчи
суд
судьяси
)
нинг
процессуал
фаолият
жараёнида
шаклланган
муштарак
ички
ишончи
жиноят
1
Пьянов
Н
.
А
.
Значение
категории
абсолютной
и
относитель
-
ной
истины
для
характеристики
истины
в
правоприменитель
-
ной
деятельности
//
Актуальные
проблемы
теории
юридиче
-
ских
доказательств
. –
Иркутск
, 1984. –
С
. 37.
2
Белоносов
В
.
О
.
Критерии
истинности
результатов
толкова
-
ния
уголовно
-
процессуальных
норм
//
Журнал
российского
права
. 2003.
№
5. –
С
.59.
3
Овсянников
В
.
С
.
Вооружены
ли
следователь
и
суд
критери
-
ем
истины
//
Закон
и
право
. – 2000. –
№
7. –
С
.34.
процессида
ҳақиқатнинг
мезони
сифатида
қаралиши
мумкин
4
,
деган
нуқтаи
назарни
ҳимоя
қиладилар
.
Бу
концепция
бош
принцип
–
билаётган
инсонга
ишонч
принципига
асосланади
.
Бунда
билимнинг
ҳақиқийлигини
белгиловчи
зарурий
шарт
сифатида
субъектнинг
ўзи
амал
қилади
,
зеро
у
ҳақиқатни
тасдиқлашда
фойдаланиладиган
ижтимоий
ва
маданий
-
тарихий
тажрибанинг
,
моддий
амалий
фаолиятнинг
жамулжам
ифодасидир
5
.
Аммо
“
ички
ишонч
–
далилларга
баҳо
бериш
мезони
”
таърифи
қандай
талқин
қилинмасин
,
у
далилларга
баҳо
беришнинг
тўғрилигини
субъект
ўз
руҳий
ҳолати
–
ишончи
орқали
текширади
,
деган
фикрни
ифодалайди
.
Натижада
объектив
мезон
ўрнини
субъектив
мезон
эгаллайди
,
ички
ишонч
нотўғри
бўлиши
ҳам
мумкинлиги
эътибордан
соқит
этилади
6
.
Шу
сабабли
айни
бир
далиллар
билан
асосланган
айни
бир
билим
баъзи
бир
баҳолаш
субъектларида
унинг
ҳақиқийлигига
ички
ишонч
пайдо
бўлишига
,
айрим
субъектларда
эса
–
шубҳа
туғилиши
ёки
ҳатто
унинг
сохталигига
ички
ишонч
пайдо
бўлишига
олиб
келиши
мумкин
.
Бинобарин
,
мазкур
мезон
ишончли
эмаслигини
унутмаслик
лозим
.
Ҳақиқат
мезони
сифатида
ҳуқуқшунослар
томонидан
жиноят
процессларида
иштирок
этиш
жараёнида
тўплаган
тажрибадан
фойдаланиш
ҳам
таклиф
қилинган
.
Бу
ерда
ҳақиқатнинг
далил
-
исботи
ҳамда
билимнинг
ҳақиқийлигини
текшириш
фарқланади
.
Ҳақиқат
ҳақида
фақат
тажриба
,
амалиёт
асосида
мулоҳаза
юритиш
мумкин
деб
ҳисобланади
.
Жиноят
процессида
билиш
амалий
фаолият
жараёнида
амалга
оширилади
.
Амалиёт
жиноят
процессида
билиш
манбаи
,
илгари
сурилган
тусмолларни
текшириш
воситаси
бўлиб
хизмат
қилади
,
билиш
жараёнига
тузатишлар
киритади
,
ҳақиқат
сари
йўл
очади
.
Айрим
муаллифлар
амалиётга
ҳақиқатнинг
мезони
сифатида
ёндашар
эканлар
,
унинг
қуйидаги
кўринишларини
фарқлайдилар
:
дастлабки
тергов
органлари
,
прокуратура
,
суднинг
ўзаро
ҳамкорликдаги
амалиёти
;
тезкор
ходим
,
терговчи
,
прокурор
,
судьянинг
шахсий
касбий
тажрибаси
;
иш
материалларини
синчковлик
билан
текшириш
ва
таҳлил
қилиш
,
тўпланган
барча
далилларни
текшириш
ва
уларга
баҳо
бериш
;
терговни
режалаштиришда
воқеанинг
мумкин
бўлган
барча
изоҳларини
ҳисобга
олиш
,
тусмолларнинг
ҳаққонийлигига
баҳо
бериш
ва
уларни
моҳияти
бўйича
текшириш
.
Тусмолларни
текшириш
амалда
бажарилади
ва
текшириш
натижаларига
ҳам
амалда
баҳо
берилади
;
тергов
қилинаётган
воқеанинг
айрим
унсурлари
ҳақидаги
билимларимизнинг
тўғрилигини
белгиланган
процессуал
шаклда
ва
илмий
тажрибалар
ўтказиш
йўли
билан
эксперимент
ёрдамида
текшириш
;
исбот
қилиш
жараёнида
далилларни
тўплаш
ва
текшириш
мақсадида
табиий
фанлар
ва
техника
фанлари
ютуқларидан
фойдаланиш
7
.
4
Григорьев
В
.
Н
.
Уголовный
процесс
:
Учебник
. –
М
.:
Изд
-
во
Эксмо
, 2005. –
С
. 163.
5
Микешина
Л
.
А
.
Философия
познания
:
Полемические
главы
.
–
М
.:
Прогресс
-
Традиция
, 2002. –
С
. 168-169.
6
Ратинов
А
.
Р
.
Судебная
психология
для
следователей
. –
М
.:
ООО
Изд
-
во
“
Юрлитинформ
”, 2001. –
С
. 174.
7
Белкин
Р
.
С
.
Собирание
,
исследование
и
оценка
доказа
-
тельств
:
Сущность
и
методы
. –
М
.:
Наука
, 1966. –
С
.90-91.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
60
Айримлар
жиноят
процессида
амалиёт
мезони
асосан
билвосита
,
умумий
тарихий
амалиёт
сифатида
амал
қилади
,
деган
фикрни
асослашга
ҳаракат
қилади
1
.
Амалиёт
мезони
айни
дамда
ҳам
мутлақ
,
ҳам
нисбийдир
,
деган
фикр
ҳам
амалиётни
ҳақиқат
мезонларидан
бири
сифатида
тушунишга
хизмат
қилади
2
,
деган
фикр
ҳам
ўринли
.
Зеро
,
амалиёт
мезони
мутлақдир
,
чунки
,
биринчидан
,
инсон
фикрининг
ҳақиқийлиги
ёки
сохталигини
аниқлаш
учун
бошқа
ҳеч
қандай
мезон
йўқ
;
иккинчидан
,
у
мутлақ
ҳақиқатни
кўрсатиб
беришга
қодир
.
Аммо
,
тажриба
ранг
-
баранг
бўлгани
туфайли
,
ҳар
қандай
оддий
ҳақиқат
ҳар
доим
нотўлиқдир
.
Айни
шу
сабабли
амалиёт
мезони
билимларимизнинг
ҳақиқийлигини
умуман
олганда
воқеликни
нисбатан
аниқ
,
тахминан
тўғри
акс
эттирадиган
нисбий
ҳақиқатлар
сифатида
тасдиқлайди
.
Маълумки
,
амалиёт
,
ҳақиқат
мезони
сифатида
,
инсоннинг
бирон
-
бир
тасаввурини
тўла
тасдиқлаши
ёки
инкор
этиши
мумкин
эмас
.
Жиноят
процессида
амалиёт
мезонининг
тан
олиниши
ички
ишончнинг
инкор
этилиши
ёки
унинг
аҳамияти
камситилишини
англатмайди
.
Аксинча
,
жиноят
процессида
амалиёт
мезонидан
тўғри
фойдаланиш
йўли
билангина
ички
ишончни
мустаҳкамлаш
,
бу
соҳада
объективлик
ва
субъективлик
ўртасидаги
тафовутни
бартараф
этиш
мумкин
,
деб
ўйлаймиз
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
проблематику
в
определении
правды
в
уголовном
процессе
.
В
основной
части
рассматриваются
вопросы
оп
-
ределения
правды
в
уголовном
процессе
и
возникаю
-
щие
при
этом
проблемы
.
В
заключении
автор
вносит
свои
предложения
по
решению
рассмотренных
вопросов
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes a problems in truth definition in criminal trial.
In the basic part questions of definition of truth in
criminal trial and problems arising thus are considered.
In the conclusion the author makes the offers under
the decision of the considered questions.
1
Эйсман
А
.
А
.
Соотношение
истины
и
достоверности
в
уго
-
ловном
процессе
//
Государство
и
право
. – 1966. –
№
6. –
С
.93.
2
Васильев
Л
.
М
.
Практика
как
критерий
истины
в
уголовном
судопроизводстве
:
Учебное
пособие
. –
Краснодар
, 1993. –
С
.
39-41.
У
.
М
.
Мирзаев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЎЗЛАШТИРИШ
ЁКИ
РАСТРАТА
ЙЎЛИ
БИЛАН
ТАЛОН
-
ТОРОЖ
ҚИЛИШНИ
ТАКРОРАН
СОДИР
ҚИЛГАНЛИК
УЧУН
ЖАВОБГАРЛИК
МАСАЛАСИ
Шахснинг
икки
ёки
ундан
ортиқ
жиноятни
содир
этиши
жиноят
ҳуқуқи
назариясида
жавобгарликни
оғирлаштирувчи
ҳолат
сифатида
баҳоланади
.
Чунки
бир
неча
жиноят
содир
қилганда
,
жиноят
содир
қилган
шахснинг
ва
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилиги
ортади
,
яъни
бир
неча
жиноятларни
қамраб
оладиган
қилмишлар
ва
уларни
содир
этадиган
шахсларнинг
ижтимоий
хавфлилиги
юқоридир
.
Икки
ёки
ундан
ортиқ
жиноят
содир
қилган
субъектнинг
шахсида
жиноятчига
хос
бўлган
хусусиятлар
янада
кўпроқ
мустаҳкамланиб
боради
.
Уларни
ижтимоий
хавфли
хусусиятлари
турғунлашиб
,
бундай
салбий
сифатларни
хавфлилик
даражаси
ҳам
борган
сари
ортиб
боради
.
Айбдорга
ишониб
топширилган
ёки
унинг
ихтиёридаги
ўзганинг
мулкини
ўзлаштириш
ёки
растрата
йўли
билан
талон
-
торож
қилиш
жиноятининг
жавобгарликни
оғирлаштирувчи
ҳолатларидан
такроран
ёки
хавфли
рецидивист
томонидан
содир
этилиши
белгиланган
(
ЖК
167-
модданинг
2-
қисми
“
б
”
банди
).
Ўзлаштириш
ёки
растрата
йўли
билан
талон
-
торож
қилиш
жинояти
юзасидан
Ўзбекистон
Республикаси
Давлат
статистика
қўмитасидан
олинган
1997-2007
йиллар
бўйича
статистика
маълумотлари
таҳлил
қилинганда
,
кўриб
чиқилаётган
жиноятни
такроран
содир
қилган
шахслар
сони
2007
йилда
1997
йилга
нисбатан
7
баробар
ошганлиги
аниқланди
. 1997
йилда
53
нафар
шахс
ўзлаштириш
ёки
растрата
йўли
билан
талон
-
торож
қилиш
жиноятини
такроран
содир
қилган
бўлса
, 2007
йилда
368
нафар
ана
шундай
шахс
рўйхатга
олинган
.
Мазкур
жиноятни
такроран
содир
қилганлар
1997-2005
йилларда
ушбу
жиноятни
содир
қилган
барча
шахсларнинг
ўртача
1,5 - 2 %
ини
ташкил
қилганлиги
маълум
бўлди
. 2006-2007
йилларда
ўзлаштириш
,
растрата
қилиш
жиноятини
такроран
содир
қилган
шахслар
сони
ортиб
борган
ва
бу
кўрсаткич
4,6 - 4,7 %
ни
ташкил
этган
3
.
Такроран
содир
этиладиган
жиноятлар
жамият
учун
хавфли
ҳаракатлардан
бўлиб
,
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
32-
моддасида
унинг
тушунчаси
баён
қилинган
.
Унга
мувофиқ
“
Ушбу
Кодекс
Махсус
қисмининг
айнан
бир
моддасида
,
қисмида
,
Кодексда
алоҳида
кўрсатилган
ҳолларда
эса
,
турли
моддаларида
назарда
тутилган
икки
ёки
бир
неча
жиноятни
шахс
турли
вақтларда
содир
этган
,
аммо
уларнинг
бирортаси
учун
ҳам
судланган
бўлмаса
,
такроран
жиноят
содир
этиш
деб
топилади
”.
Такроран
жиноят
содир
этиш
деганда
,
бир
хилдаги
икки
ёки
ундан
ортиқ
жиноятларни
содир
этиш
назарда
тутилган
. “
Такроран
”
сўзи
бир
ҳаракатни
икки
ёки
кўп
марта
қайтадан
содир
этишни
англатади
.
Қасддан
жиноят
содир
этган
шахснинг
такроран
ёки
қасддан
янги
жиноят
содир
этиши
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
56-
моддаси
1-
қисми
”
н
”
бандига
кўра
жазони
оғирлаштирувчи
ҳолат
бўлиб
ҳисобланади
.
3
Ўзбекистон
Республикаси
Давлат
статистика
қўмитасидан
олинган
расмий
рўйхатга
олинган
жиноятлар
юзасидан
статистика
маълумотлари
асосида
