I
60
I
O‘zbek tili va adabiyoti
I 2021/№2П
Илмий ахборот
воқеаларнинг реал ҳаётда содир бўлмаслигини билиб турса-да,
иштаҳанингтопилишигачинкўнгилданишонади.
Шоириииг Эшиклар исени шеьрида ижтимоии-маишии турмушда учраб
турадиган елғончилик ва уятсизлик, фирибгарлик иллатлари шартлилик
воситасида тасвирланади. Шеър эшикларнинг одамлардаги турли иллатларга
карши исёии тасвири билан бошланаии. Салбий иллатларга дучор бўлган,
елғон сўзлаб, одамларни алдаган, фирибгарлик қилган одамларнинг барчасига
эшиклар тақа-тақ беркилиб, кўплаб ярамас одамлар кўчада қолиб кетади ва
сирлари очилиб, эл-юрт олдида шарманда
б
ЎлаДи„
Шеър халқ оғзаки ижоди оҳангида содда, самимии, қофияларининг
табиийлиги билан ажралиб туради. Шеърда, айниқса, хон саройидаги ножўя
аҳвол аёвсиз сатирик кулги билан фош этилганини кўришимиз мумкин. Ушбу
ҳолат шеърда куйидагича тасвирланади:
Одамлар кулар қотиб.
Чулки сароининг бирон
Амалдори сог-омон
«бил
Кириб-чицар тешикдан...
Кулар курларэш,,^,,,,^
("Ғароиибкент ҳангомалари", 19).
Маълумки, дар кандайиллат болаликдан куртак отади. Бир қарашда
болалар учуй езилгандек туюлган ушбу шеър аслида катта ешли инсонлар учуй
ҳам аҳамиятли. Шоир ушбу шеърида ёлғончилик, фирибгарлик каби
иллатларнинг келиб чиқишини эмас, балки қандай оқибатларга олиб келишини
тасвирлаш билан катлаларии дам огодликка лақиргаидай бўлади. Ёмон ишлар
кун келиб фош бўлиши ва бу ишларни қилган одамлар эл орасида уялиб,
кулгига қолиши мумкинлиги тасвирланади.
РЕЗЮМЕ.
Мақолада таниқли болалар шоири Ҳамза Имоибердиевиииг юмористик
шеърлари тахдили мисолида болалар шеъриятида ҳажвнинг ўрни масаласида мулоҳаза
юрптпладш
РЕЗЮМЕ.
В статье рассматривается роль сатиры в детской поэзии иа примере
анализа юмористических стихотворении известного детского поэта Хамзы Имаибердпева.
RESUME.
The article discusses the role of comedy in children's poetry on the example of
the analysis of humorous poems of the famous children's poet Hamza Imonberdiev.
Таянч сўз ва иборалар:
болалар шеърияти, ҳажвий образ, бадиийлик, руҳият,
аньана, фантазия, шартлилик, реалистик тасвир, мажозийлик, муболага.
Ключевые елова и выражения:
детская поэзия, юмористический образ,
художественность, психологизм, традиция, фантазия, условность, реалистическое
описание, аллегорпчность гппербола.
Key words and word expressions:
children's poetry, comic image, art, psyche, tradition,
fantasy, conditionality, realistic image, figurative, rhetoric.
Орзигул ҲАМРОЕВА
Ташриъ санъатида бадиият, қофия ва вазн
уйғунлиги
Байтлардаги мисраларнииг ўааро ички кофилга асослаиишиасосида
юзага чиқадиган бадиии санъатлардан бири
ташриъ
бўлиб, баъзи олимлар
Илмий ахборот
уни
тширих, зулкрфиятайн
ҳам дейдилар. Бу санъат Атоуллоҳ
2021/№2 I
O‘zbek tili va adabiyoti
I
61
I
Ҳусайиийиииг "Бадойиьу-с-саиойиъ" асарида атрофлича ёриталган
1
. Унинг
узига хослиги шуидаки шоирлар шеьрни икки еки уидаиортик қофия асосида
тузадилар, ҳар қофияда тўхталинса, янги байт ҳосил бўлади, шеърнинг
моҳияти бузилмайди. Энг асосийси, икки ёки ундан ортиқ қофия келтирилган
ўринлар аруз вазни қоидалари асосида рукнлар тенглигига асосланиши керак.
Масалан:
Чу купи багалат гузаре суии мо, Бинишин цадаре, рухи
худ
бинамо.
Ҳама кас дилу жон биоихао, ки хурад, Зи лабат шакаре, бирасон
х;амаро.
Санамо, зи суккони дарат чу мане, Набувад дигаре ба ту аз вафо.
VV- /
VV-/ VV-/ VV-
Ушбу шеър мутадорики мусаммани махбуи вазиида езилган, рукнлар
саккиз маротаба
фаилун/фаилун/фаилун/фаилун
шаклида келган. Демакки,
байтмусаммаишаклида езилган Асосий қофия: дуйд з«
- -?
таро
-
Аиии кофиялар
байт туталлитиии таъмиилагаи. Ўзаро қофиядош сўзлар унли билан тугаган,
равии сифатида
о
унлиси (равий) охаитдошликии юзага келтирган. Шу
жихатданбундай кофия тизими қофиянинг ўзак таркибига кўра мужаррад
қофия саналади. Аини сўзларда қофиянинг қўшимча таркибига кўра муқайяд
қофия тури қўлланган. Муқайяд қофия турида равийдан сўнг ҳуруфи
қофиянинг бирортаси учрамайди, яъни кофия равийбилан турайди.
Агар
дикқат
билаи
кузатидса
баитлар.
замиридаичкикофия
мавжудлигиниилғаш қииии змае. Гуздре.
шдкдре. бддлре еузлари
мисралар уртасидаги охангдошликии таъминлаган Юкоридаги еузларни ички
қофия сифатида эмас, асосии қофия сифатида белгиласак, мисралар мусаддас
шаклга эга бўлади, яъни мисра сўнгидаги бир руки
(фаилун)
кейинги
мисранинг бошига ўтказилади:
Чу куни багалат гузаре,
Сўйи мо, бинишин ҳадаре.
Ҳама кас дилу жон биоихао, Ки, хурад зи лабат шакаре.
%“
т1Ю
р.
Чу мане набувад дигаре.
VV- / VV-/ VV-
Мусаддас шаклдаги баитларни бирлаштириб турувчи асосии қофиялар
сифатида зса сузлре у.нчу.
-
шлхдрс
-
^с сузлари келтирилган. Бу каби
санъатнинг ўзига хослиги шундаки, тушиб қолган бўлаклар йиғилса, ўша
вазндаги қўшимча байт ҳосил бўлади.
'Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъу-с-санойиъ (Форсчадан А.Рустамов таржимаси). -
Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981, ,80-бет.
Илмий ахборот
Рухи худ бикушо - бирасон
Ҳамаро ба навоз-и вафо.
VV- / VV-/ VV-
I
62
I
O‘zbek tili va adabiyoti
I 2021/№2П
Мусадлас шаклида ушбу баитда кулланган кофияиииттури мусамман
шаклидати байт қофил тизими билаи фарқ қилади. Гуздрд
^акар^ре
қофилдош сузларидар увдоширафии вазифасиии бажартан.
Равиидан олдии қисқауили тавжихкелтаиибоис бувдаи қофия тури қофиянинг
ўзак таркибига кўра мужаррад турига мансуб. Равиидан сўнг васл (равийдан
кейии келувли қофил ҳарфи) келгани боир буидай қофия тури қофиянинг
қўшимча таркибига кўра мутлақ қофия саналади.
АтоуллоҳҲусайнийбуидай саиват туриии ихтиро рифатида бахолаиди
Агар эътибор берилса, хосил булгаибаит мисралари узаро қофияланмаган.
Бадоииъу-с-саноииъ муаллифи агар ҳосил бўлған байт кофияда хам мувофик
бўлса, кўи гўзал ва латиф бул’ишиниалохида таъкидлаиди. Олим ташриънинг
3 шакл (мусамман, мусаддас, мураббаъ)га солиб ўқиладиган турига ҳам мисол
келтиради
2
. Бу ташриъ санъатининг иккинчи тури сифатида баҳоланади.
Ба давр-и лола-ии хумро биё, жоно, сў-ии caxpo, Бикаш хуш согар-
и сахбо. барафрўзо рух-и зебо.
Шудем охир зи ҳижронат дил афсурда, биё инжо,
Узор-и оташин бинмо, фикан оташ ба жон-и мо.
Макун ^«ту иетигно, .«апўшжрух эи
ж
.
Никоб зи рух фикан боло, масўз аз гам дил-и моро.
V ---------- /V ------------- / V ------------ /V ------------
Ушбу зебкофиятаин (хар бир баит кофиялаитаи) ғазал хазажи мусаммани
солим вазнида езилган. Демакки,
мафоиилун
рукни баитда саккиз маротаба
қайтарилган. Асосий қофиялари
саҳро, зебо, инжо, мо,
Ж
о,,о, моро
сўзлари
асосида шакллаиган бўлса, бириили байтда илхи қофия сифатида
уумро, жоно,
саубо, барафрўзо;
иккинчи баитда
инжо, бичх^о. жо«-и мо;
учиили байтда
,«^
т
игн
О
. жоно. б
От
,
сўзлари келади. Ички қофияларда тўхталиш орқали
иккинчи - мусаддас шаклидаги байтни юзага келтириш мумкин:
Ба давр-и лола-ии уумро биё, жоно,
Сў-ии саҳро, бикаш хуш согар-и саҳбо.
Шудем охир зи ҳижронат дил афсурда,
Биё инжо, узор-и оташин бинмо!
Макун чандин ту истигно, мапўшонрух
Зи мо, жоно, пиқоб зирух фикан боло!
v ---------- / V ------------- / V -------------
2
Ўша асар, 80-83-бетлар.
Илмий ахборот
Ҳар байтииигохирги 2 рухни ўзаро бирлашиб,
И
ус«
Д
дас.шакя
Иа
.гн янги
бир баитни юзага келтиради. Юқоридаги тушиб қолган рукнлар асосида
қуйидаги байт юзага келган:
Барафрўзо рух-н зебо: фикан оташ
Ба жон-и мо, масуз аз гам дил-и моро.
V
-------- /V ------------ / V -------------
Демак, иккинчи қофияда тухталиш натижасида ушбу ғазал ҳазажи
мусаддаси солим вазнидаги ғазалга айлаиади Юхоридаги ғазалнииг биринчи
қофияси асосии қофия сифатида олинса, байт мурабба шаклидаги шеър
тизимига айлаиади.
Ба давр-и лола-ии хумро
Биё, жоно, су-ии сахро,
Шудем охир зи уижронат
Дил афсурда, биё инжо.
Маху» чахдхх
т
у
11С
„
т!Ж
.
Мапўшон рух зи мо, жоно.
V
-------- / V -----------
Атоуллох Ҳусаинии ташриъ санъатига хамоханг узига хос яна бир
санъатни тахлиф хилади. Унга хураюхоридаги мусамман шахлидаги
баитларнинг хел бир рухииии гуширмаган холда иххиичи илхи хофиядаи сўнг
тухталиб, биринчи мисранинг охирги рукни иккинчи мисра бошига, иххинли
мисранинг охирги рухниучинли мисранинг бошига хўлириши ва шу тартибда
рукнларни тақсимлаш орқали мусаддас шаклли, мазмунан янги байтлар юзага
келишини таъкидлайди.
X, Рлвр
-
д ЛОЛЛ
-
ЙД
w
Су-ии сахро, бикаш хуш согар-и сахбо.
Барафрўзо рух-и зебо, шудем охир Зи уижронат дил афсурда, биё
инжо.
У^-,, о
таШ
„
Н
б„хмо. ф„ха
Н
о
т
а
и
, Ба жони мо, макун чандин ту
истигно!
Мапўшон рух зи мо, жоно, никоб аз рух, Фикан боло, масуз аз уам
дил
-
и моро.
V ----------- / V ----------- / V -------------
Бадоииъ-ус-саиоииъ муаллифи бу саиъат гуриии
талфиц
деб номлашни таклиф қилади. Чунки "тафлиқ" сўзининг маъноси
"ёрмох'дир, "талфих" зса.
И
йигмох"дир. Куриииб турибдихи, бусанъат турида
жузвларни бир-биридан ажратиб, бошқа бирига улангани асосида лиги бир
байт хосил хилииади. Атоуллох Ҳусайиий бу саиъаттурига Ажам шуароси
эътибор қилмагани, ташриъ санъатига асосланган бирор маснуъ шеър иамуиа
сифатида хелтирилмагаииии таъхидлайди. Ваъзи лугатларда ташриъ сузи
сугормох маъиосида хелади. Сугормох_сузи хам ташриъ санъати қонуниятига
аинан мос тушади. Бу саиъат қаита-қаита қофияга
I ---------
, -------------
2021 / №2 I
О zbek till va adabiyoti
| 63
I 64 |
O‘zbektilivaadabiyoti
| 2021/№2
Илмий ахборот
асослангани учун ҳам олимларимиз "қайта-қайта суғормоқ"ни шу
хусусмтгаўхшатишган.
Хулоса қилиб шуни аитиш мумкинки, илми бадеь кофнл ва аруз илми
билан узвии боғлиқ, лафз гўзаллигини таъминлаш учун оҳангдошлик жуда
муҳим. Шунинг учун ҳам мумтоз қофия назарияси "илми сегона"нинг
барчасини чуқур билишни тақозо қилади.
РЕЗЮМЕ.
Ушбу мақолада ташриъ саньатинииг ўзига хос хусусияти "илми
сегона"нинг уч илми асосида тадқиқ этилади. Ташриъ санъати бадиият, қофия ва аруз вазни
уйғунлиги асосида юзага чиқадиган бадиий санъатлардан бири бўлиб, мақолада бу санъат
тури байтлар мисолида тадқиқ этилади. Тадқиққа Атоуллоҳ Ҳусайнийнинг «Бадойиъ Уз-
Санойиъ» асори асос килиб олинган.
РЕЗЮМЕВ
данной статъе исследуются особенности искусства интерпретации на
основе трех наук "наука сегона". Искусство письма - одно из художественных искусств,
которое возникает на основе сочетания искусства, рифмы и красноречия, и в статье данный
вид искусства рассматривается на примере бейтов. Исследование основано на книге
Атоуллы Хусейни "Бадойи ус-санойи".
RESUME.
In this article, the pecuhanty of the art of interpretation is studied on the basis
of the three sciences of "science segona". The art of writing is one of the arts that emerges on the
basis of a combination of art, rhyme, and eloquence, and the article examines this type of art in the
example of bytes. The study is based on Atoullah Hussein i's Badoyi us-sanoyi.
Таянч сўз ва иборалар:
поэтика, рисола, илми сегона (илмлар учлиги), қофия,
Ҳ
уруфи
Қ
офия(
Қ
офия
Ҳ
арфлари),
Қ
офиятурлари.
Ключевые слова и выражения:
поэтика, брошюра, научная сегрегация (троица),
рифма рифма хуруфи.(буквы рифмы), разновидности рифмы.
Key words and word expressions:
Types of poetry, brochures, science segregation
(trinity), rhyme, rhyming rhyme (rhyme letters), rhymes.
Айимхон ЭШНИЯЗОВА ҚИССАДА РАМЗИЙ-
МАЖОЗИЙ ТАСВИР
Бадиий излаиишлар_турфа хил услуб ва угуллариииг юзага келишига
сабаб бўлиб, замонавии ўзбек насри тараққиети тадрижида қизиқ
эврилишларюз бермоқда Янги услубий тшойиллар езувчининг эстетик идеали,
дунеқараши ва асар яратишдаги ҳолати билан чамбарчас боғлиқ. Езувчи
услубининг ўзгариб турувчи дииамик жараеи булишиии Х.Дўстмуҳаммад
алоҳида
эътироф
этади:
...услуб
ўзгармаса,
дунеқараш,
хает
мураккабликларинибадиий идрок г., ифода этиш йугиилари узгармаса,
шуиулда гурфа тажрибаларга кул урмаса, бундаи езувчи нафақат миллии
адабиетда, лоақал ўз ижодида ҳам бирор янгилик яратиши амримахол^
2
.
Х.Дўстмухаммал езувчи тафаккурила, тасвир углубила ўзгариш бўлишини,
тажрибаларга асосланган бадиии ижодни еқлаиди. Езувчи ўзбадиийоламини
шуидай курадики, ~ вокелик тасвирида мавҳумлик "реаллик"ка аиланиши,
инсоннинг ўзини ўзи кузатиши асосида ШАХСлигини англаши, инсоннинг
хаёлот кенгликларидаги кечинмалари, ҳис-туйғуларни ноодатий усулларда
англатиши, саволларга жавоб топиш асносида виждон покланишини акс
эттиради. Х.Дўстмуҳаммад бадиий гўзиинг кудратидан фойдалаиган холла
гузии рамзга айлантириб, вокеликии рамзлар.тамголлар оркали тагвирлашга
иигилали. Ижодкор дунеқарашцда дииии эътикрд. илохии мазмуи-мохиятта
эта тушуичалар айрича аҳамият касб этиши ижодида етакчи тамоиилга
аиланди. Натижада Х.Дўстмуҳаммад ижодига хос индивидуал хусусиятлар
икки хил
2
Дўстмуҳамма д X. Беозор қушнинг қарғиши. - Тошкент: "Шарқ", 2006, 4- бет.
