S H A R Q M A S H ’ A L I
65
АЙЁРЛАР
ТЎҒРИСИДАГИ
ЯПОН
ХАЛҚ
ЭРТАКЛАРИ
ҚОСИМОВА
ГУЛНОРА
Магистратура
талабаси
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
айёрлар
тўғрисидаги
япон
халқ
эртаклари
конструктив
жиҳат
-
дан
кўриб
чиқилган
.
Муаллиф
,
япон
эртакларининг
бевосита
таҳлили
орқали
,
япон
фольклорининг
ўзигагина
хос
хусусиятларидан
ташқари
,
бошқа
халқлар
фольклорида
мавжуд
типологик
жиҳат
-
дан
умумий
сюжетларни
ҳам
мужассамлаштирганини
кўрсатиб
беради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
япон
фольклори
,
эртаклар
,
айёрлар
туғрсидаги
халқ
эртаклари
,
япон
тончибанаши
эртаклари
,
ҳайвонларнинг
беллашуви
ҳақидаги
эртаклар
,
В
.
Я
.
Пропп
методи
, “
Бурга
ва
бит
”
япон
эртаги
, “
Бўрсиқ
ва
шиллиқ
қурт
”
япон
эртаги
.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматриваются
японские
народные
сказки
о
хитрецах
с
кон
-
струтивной
точки
зрения
.
Автор
,
анализируя
японские
сказки
,
показывает
,
что
в
японском
фоль
-
клоре
кроме
национальных
особенностей
есть
и
типологические
общие
сюжети
,
имеющиеся
в
фольклорях
других
народов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
японский
фольклор
,
сказки
,
народные
сказки
о
хитрецах
,
япон
-
ские
сказки
тонтибанаси
,
сказки
о
состязаниях
животных
,
метод
В
.
Я
.
Проппа
,
японская
сказка
«
Блоха
и
вошь
»,
японская
сказка
«
Барсук
и
улитка
».
Abstract.
This article is devoted to the structural review of Japanese fairytales about slyboots. Through
the direct analysis of Japanese fairytales, author shows that the Japanese folklore consists of not only
traditional features, but includes typologically common plots which folklore of other countries has.
Keywords and expressions:
Japanese folklore, fairytale, fairytales about slyboots, Japanese fairytale
tonchibanashi, fairytales about animals competition, method of V. Y. Propp, Japanese fairytale “Flea and
louse”, Japanese fairytale “Badger and snail”.
Япон
эртаклари
бошқа
халқлар
эртакла
-
ри
каби
жанр
хусусияти
жиҳатидан
1)
ҳай
-
вонлар
ҳақидаги
эртаклар
; 2)
сеҳрли
эртак
-
лар
; 3)
саргузаштларга
бағишланган
(
аван
-
тюр
)
эртаклар
; 4)
маиший
эртаклар
каби
тўртта
асосий
гуруҳга
ажратилади
1
.
Ҳай
-
вонлар
ҳақидаги
эртакларда
беллашув
мав
-
зуси
кенг
тарқалган
бўлиб
,
бу
,
ўз
навбатида
,
айёрлар
тўғрисидаги
ва
маиший
эртаклар
–
тончибанаши
(“
топқирлик
,
зукколик
,
зий
-
раклик
ҳақидаги
эртаклар
”)
нинг
ҳам
сюжет
-
композицион
тузилишини
маълум
даражада
белгилаб
келади
.
Эртакларнинг
мазкур
икки
тури
ўртасида
генетик
алоқа
ҳам
кузатилади
.
Ҳайвонлар
ҳақидаги
эртаклар
халқ
оғзаки
ижодининг
энг
қадимги
шакли
ҳисобланиб
,
1
Краткая
литературная
энциклопедия
:
В
7
т
.
Т
. 6. –
М
., 1971. –
С
. 880.
яратувчиларнинг
анимистик
тасаввурлари
асосида
юзага
келган
.
Аксарият
ҳолларда
муаллифлар
ўз
қаҳрамонларининг
тавсифи
учун
нафақат
куч
ёки
заифлик
каби
табиат
томонидан
ато
этилган
белгиларни
қўлла
-
ганлар
,
балки
уларга
оқиллик
ёки
нодонлик
,
айёрлик
,
топқирлик
,
адолатлилик
,
олижа
-
ноблик
каби
одамий
хусусиятларни
ҳам
инъом
қилганлар
.
Бу
ўринда
биз
ёрқинроқ
ёки
унчалик
ёрқин
ифодаланмаган
антропо
-
морфизм
ҳодисаси
билан
тўқнашамиз
.
Маиший
эртаклар
бошқаларига
нисбатан
ёшроқ
ҳисобланади
.
Японияда
мазкур
мав
-
зуга
бағишланган
эртаклар
ривожланган
фе
-
одализм
,
яъни
шаҳар
маданияти
шаклланган
даврлар
(XVII–XVIII
асрлар
)
да
юзага
келган
ва
ўз
тараққиётининг
чўққисига
етган
.
Деҳ
-
қонлар
ва
бойлар
,
самурайлар
ва
ҳунарманд
-
лар
,
руҳонийлар
ва
ибодатхона
ҳизматкор
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
66
лари
маиший
эртакларнинг
асосий
қаҳра
-
монларига
айланди
.
Бу
эртаклардаги
белла
-
шув
мавзуси
энг
кўп
учрайдиган
мавзу
ҳи
-
собланади
1
.
Қуйида
композицион
тузилиши
,
қаҳрамонлар
характаристикаси
(
тавсифи
)
ва
низоли
вазиятларнинг
ҳал
қилиниши
жиҳа
-
тидан
яқин
бўлган
айёр
одамлар
ва
айёр
ҳай
-
вонлар
ҳақидаги
эртакларни
кўриб
чиқсак
.
Тончибанаши
япон
эртакларини
аниқлаш
ва
уларнинг
ўзига
хос
хусусиятларини
таҳ
-
лил
қилишда
машҳур
рус
фольклоршуноси
В
.
Я
.
Пропп
томонидан
яратилган
компози
-
цион
тузилишнинг
тадқиқот
методидан
фой
-
даланиш
мумкин
.
Унинг
назариясига
бино
-
ан
,
эртак
матнлари
тадқиқодчиси
,
биринчи
навбатда
,
муайян
бир
эртак
қаҳрамонларига
эмас
,
аксинча
,
улар
бажараётган
функцияга
таяниши
лозим
.
Модомики
,
иштироқ
этувчи
қаҳрамонлар
–
ўзгарувчан
катталик
,
улар
бажараётган
вазифалар
эса
ўзгармас
катта
-
лик
экан
,
демак
,
айнан
уларгина
эртак
матн
-
лари
тузилишининг
таҳлили
учун
асос
бўлиб
ҳизмат
қила
олиши
мумкин
2
.
В
.
Я
.
Пропп
методидан
фойдаланган
ҳол
-
да
,
тончибанаши
эртаклари
композицион
тузилишининг
элементларини
ажратиб
кўр
-
сатишга
уриниб
кўрамиз
.
1.
Бошланғич
вазият
– “
А
”
В
.
Я
.
Пропп
фикрича
,
бошланғич
вазият
муайян
бир
функция
ҳисобланмаса
-
да
,
эртак
композициясидаги
асосий
элемент
ҳисобла
-
нади
.
У
ўзида
вақт
(
қадим
-
қадим
замонда
),
макон
(...
Суруга
мамлакатида
,
денгиз
қирғо
-
ғида
)
га
нисбатан
ориентир
олишни
ифода
-
лайди
,
китобхонни
вазият
билан
хабардор
қилиб
,
иштирок
этаётган
қаҳрамонлар
билан
таништиради
.
Баъзида
у
– “
Бир
кўзли
сигир
”
(“
Осудзунинг
отаси
дарахт
кесувчиси
эди
.
Бир
куни
у
ўрмонда
дарахтни
кесаётган
эди
.
Дарахт
қулаётиб
уни
босиб
қолди
ва
у
ҳалок
бўлди
.
Осудзу
ва
онаси
иккаласи
қолишди
.
1
Миваки
Тосио
.
Сакураи
Токутаро
.
Нихон
–
но
тончибанаши
(
Айёрлар
тўғрисидаги
эртаклар
). –
Токио
, 1973.
2
Пропп
В
.
Я
.
Морфология
сказки
. –
М
., 1969. –
С
. 23–29.
Бекорга
айтишмайди
,
офат
келса
,
бир
ўзи
келмайди
деб
...
Осудзунинг
сигири
тик
қия
-
ликдан
сирпаниб
кетиб
,
думалаб
тушди
ва
бир
кўзини
ўйиб
олди
”)
эртагидагидек
,
ке
-
йинги
воқеалар
ривожини
белгилаб
берувчи
кичик
ҳикоя
бўлиши
мумкин
.
2.
Қаҳрамонларнинг
вазифалари
–“
Б
”
Қаҳрамонларнинг
вазифалари
турли
усул
-
лар
билан
қўйилиши
мумкин
:
вазифани
аниқ
бир
шахс
,
одатда
,
антагонист
қўяди
. “
Йўл
-
барсни
ҳайдаб
юбор
”
эртагида
Шёгун
хизмат
-
кори
Иккюга
расмда
чизилган
йўлбарсни
боғ
-
лаб
қўйишни
буюради
; “
Ажойиб
дўмбира
”
эр
-
тагида
эса
,
ибодатхона
бош
руҳонийси
хиз
-
маткорини
чертмаганда
ҳам
овоз
чиқарадиган
дўмбирани
олиб
келишга
жўнатади
.
Вазифа
ўз
-
ўзидан
юзага
келади
ёки
бошланғич
вазият
оқибатида
келиб
чиқади
. “
Йўлбарсни
ҳайдаб
юбор
!”
эртагида
Иккю
ўтиш
мумкин
бўлмаган
кўприкдан
ўтиши
керак
, “
Бир
кўзли
сигир
”
эртагида
эса
устомон
Хикоичи
касал
сигирни
сотиб
юбориши
лозим
.
Қаҳрамон
ўзининг
эътиборсизлиги
туфайли
қийин
аҳволга
тушиб
қолади
ва
ўз
олдига
ва
-
зифа
қўяди
. “
Устомон
ибодатхона
хизматкори
”
эртагида
қаҳрамон
антагонист
бош
руҳонийга
аталган
ноз
-
неъматларни
еб
кўяди
ва
ўзини
оқлаш
учун
ҳийла
ишлатишга
мажбур
.
3.
Вазифаларнинг
бажарилиши
– “
В
”.
Қаҳрамон
антагонист
томонидан
таклиф
қилинган
жумбоқни
ечади
,
муваффақиятли
равишда
вазифаларнинг
уддасидан
чиқади
,
мураккаб
вазиятлардан
эсон
-
омон
чиқиб
олади
.
Масалан
, “
Илонбалиқ
ови
”
эртагида
қаҳрамон
Киччёму
айёрлик
билан
аҳмоқ
са
-
мурайни
тутиб
олган
илонбалиқлари
Кич
-
чёму
яшайдиган
жойлардан
сузиб
келганли
-
гига
ишонтиради
. “
Қўрқинчли
танга
”
эрта
-
гида
доно
қария
антагонист
–
бўрсиқни
бу
-
тун
дунёда
энг
қўрқадиган
нарсаси
танга
эканлигига
ишонтиришга
муваффақ
бўлади
.
4.
Антагонистга
қарши
вазифа
– “
Г
”
Қаҳрамон
жавоб
тариқасида
антагонист
-
га
қарши
вазифа
қўяди
.
Масалан
, “
Йўлбарс
-
ни
ҳайдаб
юбор
”
эртагида
Иккю
Шёгундан
яхшилаб
шовқин
кўтаришини
ва
тайёрлаб
қўйилган
қопқонга
чизилган
йўлбарсни
ҳай
-
даб
киргизишни
илтимос
қилади
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
67
5.
Қаҳрамоннинг
ғалабаси
– “
Д
”
Қаҳрамоннинг
уддабуронлиги
,
акли
ва
зийраклиги
унга
антагонист
устидан
мутлақ
ғалаба
қозонишга
ёрдам
беради
. “
Йўлбарсни
ҳайдаб
юбор
”
эртагида
Шёгун
қаҳрамон
то
-
монидан
қўйилган
вазифани
бажара
олмайди
ва
Иккюнинг
зукколиги
олдидаги
мағлубия
-
тини
тан
олади
. “
Устомон
ибодатхона
хиз
-
маткори
”
эртагида
бош
руҳоний
унга
атал
-
ган
ноз
-
неъматларни
Будда
ҳайкали
еб
қўй
-
ганига
ишонишга
мажбур
бўлади
.
6.
Антагонистнинг
жазоси
– “
Е
”
“
Ажойиб
дўмбира
”
эртагида
ибодатхона
хизматчисига
беъмани
ва
уддасидан
чиқиб
бўл
-
майдиган
вазифаларни
буюрган
бош
руҳоний
-
ни
ўзидан
-
ўзи
жарангловчи
“
ажойиб
дўмбира
-
дан
”
учиб
чиққан
арилар
чақиб
ташлайди
.
7.
Қаҳрамоннинг
мукофотланиши
– “
Ж
”
Қаҳрамаон
ўзининг
зийраклиги
ва
удда
-
буронлиги
учун
мукофотланади
.
Мисол
учун
, “
Илонбалиқ
ови
”
эртагида
самурайга
тегишли
ҳудуддан
бир
сават
тўла
илонбалиқ
овлашга
муваффақ
бўлади
. “
Қандай
қилиб
Хикоичи
каппани
тутиб
олганлиги
ҳақида
”
номли
эртакда
Хикоичи
ҳукмдордан
катта
мукофот
олади
.
8.
Хотима
– “
З
”
Хотима
бошланғич
вазият
каби
вазифа
(
функция
)
деб
ҳисобланмайди
.
Хотимада
панд
-
насиҳатли
ҳулосанинг
бўлмаслиги
,
одатда
уларнинг
жуда
қисқалиги
тончибанаши
эртак
-
лари
якунига
хос
хусусиятдир
: “
Хуллас
,
шу
-
нақа
гаплар
”, “
Авлодлари
фаровонликда
ҳаёт
кечирмоқда
”, “
Ўшандан
бери
қаҳрамон
бахтли
ҳаёт
кечирибди
”
эртакларида
“
Бир
кўзли
си
-
гир
”
эртагидагидек
(“
Нима
ҳам
қила
олар
эди
,
ахир
сигирни
ўзи
сотиб
олган
ва
ўзининг
ха
-
сислигидан
жабр
торган
бўлса
)
панд
-
насиҳат
,
ўгитни
ўзида
мужассамлаштирган
хотимага
нисбатан
камроқ
дуч
келамиз
.
Таъкидлаб
ўтиш
жоизки
, “
Б
”
фунцияси
,
яъни
каҳрамон
вазифаси
ҳикоя
килиш
даво
-
мида
қайтарилишини
ҳам
кузатишимиз
мум
-
кин
.
Чунки
каҳрамон
олдига
кетма
-
кет
бир
нечта
вазифа
қўйилиши
ҳолатлари
ҳам
йўқ
эмас
.
Бундан
ташқари
,
юқорида
санаб
ўтилган
фунциялардан
фақатгина
“
Б
” –
қаҳрамонга
вазифа
, “
В
” –
вазифанинг
бажарилиши
ва
“
Д
”
–
қаҳрамоннинг
ғалабасини
ўзгармас
(
доимий
)
катталик
деб
аташимиз
,
ўзгармас
катталиклар
билан
у
ёки
бу
комбинацияда
учрайдиган
ўз
-
гарувчан
ёки
факультатив
катталик
туркумига
киритишимиз
мумкин
.
Шундай
аснода
,
тончибанаши
эртакла
-
рига
олтита
фукция
ва
иккита
иккинчи
дара
-
жали
элементлар
ажратилиб
берилган
.
Так
-
лиф
қилинаётан
конструтив
элементлар
рўй
-
хати
тўлиқ
бўлмаслиги
,
фольклор
материал
-
лар
кўпроқ
келтирилган
ҳолларда
янги
функция
ва
янги
элементларни
ажратиб
кўрсатиш
имконияти
юзага
келиши
мумкин
.
Барибир
,
матнларни
тадқиқ
қилиш
тон
-
чибанаши
эртаклари
шаклларининг
қисқали
-
ги
ва
функцияларининг
камлиги
билан
ажралиб
туради
,
деган
фикрга
келишимизга
замин
яратади
.
Тончибанаши
–
бу
сюжет
-
лари
реал
кундалик
ҳаётдан
олиниб
,
оқилона
тузилган
лавҳалардир
.
Шу
билан
бирга
,
тон
-
чибанаши
эртаклари
сеҳрли
эртаклардан
фарқли
ўлароқ
,
кўп
сонли
персонаж
ва
улар
-
нинг
ғаройиб
саргузаштлари
билан
мурак
-
каблаштирилмайди
.
Мазкур
эртак
қаҳрамон
-
лари
деҳқон
,
ҳунарманд
,
хизматчи
каби
оддий
одамларни
ташкил
этади
.
Уларнинг
анта
-
гонистлари
сифатида
бой
феодал
,
самурай
,
ер
эгаси
,
ибодатхона
бош
руҳонийси
каби
етарли
даражада
реал
образлар
зидлантирилади
.
Тэн
-
гу
,
узун
бурунли
ва
қанотли
махлуқ
,
каппа
,
япон
сув
махлуқлари
,
одам
тусига
кира
ола
-
диган
ҳайвонлар
каби
афсонавий
жонзотлар
антагонист
ролида
камдан
-
кам
қўлланилади
.
Бироқ
,
мазкур
фантастик
персонажлар
сеҳрли
эртакларда
одамларни
алдаб
,
лақиллатиб
кет
-
са
,
тончибанаши
эртакларида
ўринлар
алма
-
шиб
қолади
ва
уларнинг
ўзи
одамларга
мағлуб
бўлади
.
Доимий
қаҳрамонлар
доирасига
фақат
бош
қаҳрамон
билан
антагонистни
киргизиш
мумкин
.
Шуни
айтиб
ўтиш
жоизки
,
бош
қаҳрамон
мутлақ
эзгулик
,
антагонист
эса
S H A R Q M A S H ’ A L I
68
ёвузлик
тимсоли
бўлган
сеҳрли
эртаклардан
фарқли
равишда
,
тончибанаши
эртакларида
бош
қаҳрамоннинг
“
ижобийлиги
”
антаго
-
нистнинг
“
салбийлиги
”
каби
нисбий
тушун
-
чадир
.
Тончибанаши
эртакларида
яна
бир
персонаж
мавжуд
бўлиб
,
у
ақлли
ва
аҳмоқ
ўртасидаги
беллашувда
ҳакам
образига
яқинроқ
бўлган
ролни
бажаради
.
У
ўзининг
соддалиги
ва
аҳмоқона
хатти
-
ҳаракати
билан
бош
қаҳрамоннинг
ақллилиги
ва
зийрак
-
лигини
алоҳида
таъкидлаб
кўрсатади
.
Мана
шундай
образга
мисол
сифатида
ўз
хизматкори
Иккюнинг
зийраклиги
ва
топ
-
қирлигига
қойил
қолган
“
Йўлбарсни
ҳайдаб
юбор
”
эртагидаги
бош
руҳонийни
келтири
-
шимиз
мумкин
.
Тончибанаши
эртакларида
сеҳрли
эртак
-
лардан
фарқли
равишда
,
кўмакчи
(
рус
эртак
-
ларида
–
букри
от
,
бўз
бўри
,
япон
эртак
-
ларида
–
одамга
айлана
оладиган
ҳайвонлар
)
каби
персонажлар
бўлмайди
.
Бу
ерда
биз
бош
қаҳрамоннинг
абстракт
,
муайян
бир
шаклда
мавжуд
бўлмаган
кўмакчи
билан
ўзига
хос
бирлашишини
кузатамиз
.
Бу
кў
-
макчи
қаҳрамоннинг
ўз
ақли
,
эпчиллиги
,
зийраклиги
ва
зукколигидир
.
Сеҳрли
эртак
-
ларда
эса
қаҳрамоннинг
бундай
хислатлари
ўзидан
узоқлашади
ва
кўмакчи
фантастик
персонажга
айланади
.
Маиший
эртаклар
ға
-
ройиботлар
дунёсидан
реал
ҳаётга
мурожаат
қилади
ва
қаҳрамон
қўмакчини
фақат
ўзи
-
дангина
топиши
мумкин
бўлади
,
холос
.
Тончибанаши
эртаклари
мумкин
қадар
реал
ҳаётга
яқинлаштирилган
ва
бу
аҳамият
-
ли
даражада
уларнинг
ижтимоий
ҳаётга
йў
-
налтирилганлигини
белгилайди
.
Қаҳрамон
–
табақачиликнинг
паст
поғоналарига
тегишли
халқ
вакили
бўлса
,
антагонист
–
ҳукмрон
табақа
вакилидир
.
Тончибанаши
эртаклари
учун
бош
қаҳрамон
қанчалик
ижобий
ва
аксинча
,
антагонист
қанчалик
салбийлиги
муҳим
эмас
,
муҳими
натижадир
:
ижтимоий
жиҳатдан
кучсиз
қатламнинг
кучли
қатлам
устидан
ғалаба
қозониши
аҳамиятлидир
.
Шунинг
учун
мазкур
эртакларда
бой
,
шубҳа
-
сиз
,
мағлуб
бўлади
,
фақатгина
ақл
ва
топ
-
қирлик
билан
қуролланган
қамбағал
эса
ғо
-
либ
бўлади
.
Юқорида
таъкидлаб
ўтганимиздек
,
ҳайвон
-
лар
тўғрисидаги
эртаклар
ўзининг
тузилиши
жиҳатидан
тончибанаши
эртакларига
яқин
туради
.
Рус
фольклоршунос
тадқиқотчиси
Г
.
Л
.
Пермяков
ҳайвонларнинг
беллашуви
ҳа
-
қидаги
эртаклар
учун
ўн
иккита
таркибий
қисмни
ажратиб
кўрсатади
.
Уларнинг
еттитаси
–
функция
(
тончибанаши
да
олтитаси
),
бештаси
–
композициянинг
қолган
элемент
-
ларидир
. “
Мазкур
фунциялар
қуйидагиларни
ташкил
этади
:
рақиб
персонажларнинг
учра
-
шуви
,
беллашишга
келишиб
олиш
,
курашга
тайёргарлик
кўриш
,
курашнинг
кечиши
,
рақиб
-
лардан
бирининг
ғолиб
бўлиши
,
ғолибни
муко
-
фотлаш
ва
мағлубни
жазолаш
.
Композиция
-
нинг
қолган
таркибий
қисмлари
деб
,
макон
ва
замон
бўйича
ориентир
олиш
,
иштирокчилар
-
нинг
тавсифи
,
беллашувнинг
такрорланиши
ва
этиологик
момент
”
1
.
Г
.
Л
.
Пермяков
ҳайвонлар
беллашуви
тўғрисидаги
эртаклар
учун
иккита
рақиб
,
рақиблардан
бирининг
ўринбосари
ва
ҳакам
каби
тўртта
асосий
образни
ажтариб
кўрсатади
.
Япон
эртакларида
охирги
иккита
образ
мавжуд
эмас
,
икки
рақиб
ўртасидаги
баҳс
ҳакам
ва
ўринбосарнинг
ёрдамисиз
ечи
-
мини
топади
.
Мана
шундай
япон
эртаклари
-
нинг
номланишида
ҳам
,
одатда
,
икки
рақиб
қаҳрамоннинг
исми
учрайди
.
Масалан
, “
Бурга
ва
бит
”, “
Бўрсиқ
ва
шиллиқ
қурт
”, “
Йўлбарс
ва
тулки
”, “
Мушук
ва
қисқичбақа
”
каби
эртаклар
шулар
жумласидандир
.
Пермяков
томонидан
ҳайвонлар
белла
-
шуви
тўғрисидаги
япон
эртакларига
таклиф
қилинган
функциялар
рўйхатида
,
одатда
,
иккита
–
курашга
таёргарлик
кўриш
ва
мағ
-
лубни
жазолаш
функцияси
мавжуд
эмас
.
Бунинг
сабаби
,
рақибларнинг
бирортаси
ҳам
режаларини
келишиб
олиши
керак
бўлган
ўринбосарга
эга
эмаслиги
,
мағлуб
мағлу
-
биятининг
ўзи
унинг
учун
жазо
ҳисобланган
-
лигида
бўлса
керак
.
Қуйида
ҳайвонлар
беллашуви
тўғрисидаги
иккита
япон
эртагининг
структур
таҳлили
келтирилади
.
1
Пермяков
Г
.
Л
.
Проделки
хитрецов
. –
М
., 1972. –
С
.
11–12.
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
“
Бурга
ва
бит
”
Қадим
-
қадим
замонда
бурга
билан
бит
бўлган
экан
.
Бир
куни
улар
югуриш
бўйича
беллашув
ўтказишга
аҳд
қилибди
:
гуруч
даласидан
Санно
-
сама
мабудаси
олдигача
ким
биринчи
югуриб
борар
экан
.
“
Пён
-
пён
,
пён
-
пён
,
бурга
тезлик
билан
сакраб
кетибди
,
бит
бўлса
унинг
ортидан
имиллаб
борибди
: “
модзи
-
модзи
”.
Бурга
мен
деярли
ғолиб
бўлдим
дея
,
озгина
дам
олиб
,
мизғиб
олиш
учун
йўлида
чойхонада
тўхтаб
ўтибди
.
Бу
пайтда
бит
Санно
-
сама
мабудаси
ол
-
дига
биринчи
бўлиб
етиб
борибди
ва
ғолиб
бўлибди
.
Санно
-
сама
мабудаси
эса
ҳиммат
билан
,
ғолибга
ёзаётган
қўлининг
учида
дам
олишига
ижозат
берибди
Шундан
бери
бит
қора
рангда
экан
.
Вақт
бўйича
ориентир
олиш
Беллашишга
келишиб
олиш
Курашнинг
бориши
Икки
рақибдан
бирининг
ғалабаси
Ғолибни
мукофотлаш
Этиологик
момент
Бу
эртакда
беллашувнинг
бўлажак
ғоли
-
би
ҳеч
қандай
ҳийлани
ишлатмайди
,
икки
рақиб
ўртасидаги
курашда
тўғрилик
ва
мақ
-
садга
эришишга
интилувчанлик
,
дангасалик
ва
манманлик
устидан
ғалаба
қозонди
.
“
Бўрсиқ
ва
шиллиқ
қурт
”
Бу
воқеа
қадим
-
қадим
замонда
бўлган
экан
.
Бўрсиқ
шиллиқ
қуртни
бирга
Исэ
ибо
-
датхонасига
таъзим
қилгани
боришга
чақи
-
рибди
.
Улар
бир
неча
кун
йўлда
бўлишибди
ва
буюк
ибодатхонага
етиб
келганларида
,
шиллик
қурт
шундай
дебди
:
–
Жаноб
бўрсиқ
,
биз
намунча
имиллама
-
сак
?
Сенинг
жонингга
тегмадими
?
Буюк
ибодатхонагача
ким
ўзарга
беллашмаймизми
?!
–
Майли
,
қизиқ
бўларди
, –
деб
,
бўрсиқ
рози
бўлибди
ва
югуришга
тайёрланибди
.
Шиллиқ
қурт
чиғаноғининг
четларини
очиб
,
билинтирмаган
ҳолда
бўрсиқ
думи
-
нинг
учига
ўрнашиб
олибди
.
Бўрсиқ
югурибди
.
–
Қандайдир
шиллиқ
қуртга
ютказиб
бўлибман
! –
дея
,
бўрсик
қадамларини
тез
-
лаштирибди
.
Тез
орада
у
ибодатхона
эшигига
етиб
келибди
.
Вақт
бўйича
ориентир
олиш
Замон
бўйича
ориентир
олиш
ва
рақиб
қаҳрамонларнинг
учрашуви
Композицияни
боғловчи
элемент
Беллашишга
келишиб
олиш
Курашга
тайёргарлик
кўриш
.
Рақиблардан
бирининг
ғолиб
бўлиши
S H A R Q M A S H ’ A L I
70
–
Мана
,
мен
ғолибман
!
Бўрсиқ
ҳурсанд
-
лигидан
думини
қоқиб
,
тошга
уриб
олибди
,
–
шунда
“
чиқ
”
деган
овоз
эшитилибди
.
Бўрсиқ
думининг
учига
жойлашиб
олган
шиллиқ
қурт
чиғаноғининг
ярми
кўчиб
ке
-
тиб
,
ерга
тушибди
.
Бироқ
шиллиқ
қурт
оғриққа
бардош
берган
ҳолда
,
дебди
: “
Ҳой
,
жаноб
бўрсиқ
,
сен
кечикдинг
!
Мен
аллақачон
шу
ерда
эдим
.
Кўряпсанми
,
мен
ҳатто
дам
олиш
учун
чиғаноғимдан
ҳам
чиқиб
олдим
”.
Наҳотки
,
айёр
шиллиқ
қурт
мағлуб
бўл
-
ганини
тан
ола
олар
эди
?!
Мағлубнинг
жазоланиши
Мағлубнинг
расмий
ғалабаси
Расмий
ғолибнинг
айёрлигини
таъкид
-
лаб
кўрсатувчи
якунловчи
жумла
Мазкур
эртакда
кучсиз
,
айёр
ва
ўзининг
эп
-
чиллигига
қаттиқ
ишонган
шиллиқ
қурт
кучли
ва
содда
бўрсиқ
устидан
расмий
ғалабани
қўлга
киритди
,
амалда
эса
ҳийласи
учун
жазоланди
.
Юқорида
берилган
намуналар
ҳайвонлар
беллашуви
тўғрисидаги
япон
эртаклари
учун
адолатнинг
ғалаба
қозониши
мавзуси
муҳим
аҳамият
касб
этишидан
далолат
беради
.
Уларда
ҳийлагар
,
айёрлар
ҳар
доим
ҳам
ғалаба
қозона
-
вермайди
.
Агар
беллашув
сабабчиси
кучсиз
,
бироқ
манман
ва
айёр
бўлса
,
у
мағлуб
бўлади
(“
Бўрсиқ
ва
шиллиқ
қурт
”).
Ўз
кучига
ишонган
,
аҳмоқ
ташаббускор
ҳам
мағлуб
бўлади
(“
Йўл
-
барс
ва
тулки
”),
кучли
ва
айёр
тўғри
ва
кучсизга
енгилади
(“
Қурбақа
ва
маймун
”).
Айёрлик
ёрда
-
мида
куч
эмас
,
манманлик
,
мақтанчоқлик
ва
такаббурлик
жазо
топади
.
Бироқ
,
айёрлик
билан
тўғри
,
интилувчан
ва
мардни
енгиб
бўлмайди
.
Шубҳасиз
,
кўп
умумий
композицион
ва
структур
элементларга
қарамай
,
тончибанаши
ва
ҳайвонларнинг
беллашуви
тўғрисидаги
эртаклар
ўзида
турли
хил
ғоявий
вазифани
ифодалайди
.
Бу
ҳодисани
фольклор
транс
-
формациясининг
намунаси
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Тончибанаши
эртаклари
–
ҳайвонлар
беллашуви
тўғрисидаги
анча
қадимги
сюжет
-
ларнинг
трансформацияси
,
ҳайвон
образлари
-
нинг
тегишли
мантиқий
трансформацияга
уч
-
раган
одамлар
билан
алмашинуви
ва
аҳлоқий
-
эстетик
урғуларнинг
қоришмаси
натижаси
бў
-
лиши
мумкин
.
Тончибанаши
эртаклари
келиб
чиқиши
бўйича
сеҳрли
эртаклар
(
масалан
,
жаҳлдор
қайнота
куёвини
хотинидан
ажратиб
юбориш
мақсадида
,
унга
мураккаб
вазифалар
-
ни
юклайди
)
билан
узвий
боғлиқ
бўлиши
эҳти
-
молдан
ҳоли
эмас
.
Генезис
билан
боғлиқ
маз
-
кур
алоқаларни
аниқлаш
япон
тончибанаши
эртакларининг
бундан
кейинги
тадқиқоти
учун
мавзу
бўла
олиши
мумкин
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтишимиз
мум
-
кинки
,
япон
халқ
эртаклари
мазкур
халқнинг
маданий
ҳаёти
,
миллий
менталитети
,
анъана
-
лари
ва
дунёқарашини
ёрқин
намоён
этувчи
маънавий
мерос
ҳисобланади
.
Уларда
кўтарилаётган
ғоя
ва
мавзуларнинг
қизиқ
ҳамда
турли
хил
сюжетлар
орқали
очиб
бе
-
рилиши
япон
халқ
эртакларининг
нақадар
ранг
-
баранг
эканлигини
кўрсатади
.
Айёрлар
тўғрисидаги
япон
халқ
эртакларининг
рус
фольклоршуноси
В
.
Я
.
Пропп
таклиф
қилган
метод
бўйича
бевосита
таҳлил
қилиниши
шуни
кўрсатадики
,
япон
фольклори
ўзигаги
-
на
хос
хусусиятлардан
ташқари
,
бошқа
халқ
-
лар
фольклорида
мавжуд
типологик
жиҳат
-
дан
умумий
сюжетларни
ҳам
мужассамлаш
-
тиради
.
Япон
халқ
эртаклари
тузилиш
жи
-
ҳатидан
бошқа
халқ
эртакларидан
айрим
белгилари
билан
ажралиб
турса
-
да
,
мутлақо
ўхшаш
томонларга
эга
эмас
деган
хулосага
келиш
ҳам
тўғри
эмас
.
Япон
эртакларидаги
айнан
мана
шу
ўзига
хослик
уларни
янада
изчилроқ
тадқиқ
қилишни
талаб
этса
,
ўх
-
шашликлар
ва
умумийлик
эса
япон
халқ
эртакларини
жаҳон
фольклори
контекстида
ўрганиб
чиқиш
кераклигини
яна
бир
бор
ис
-
ботлайди
,
десак
муболаға
бўлмайди
.
