S H A R Q M A S H ’ A L I
39
ФОРС
ТИЛИДА
СОДДА
ФЕ
Ъ
Л
АСОСИДА
ТУЗИЛГАН
ҚЎШМА
ФЕ
Ъ
ЛЛАРНИНГ
СТРУКТУР
ТАҲЛИЛИ
ҲОДИЕВА
НОЗИМА
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
форс
тилида
феъл
лексикасининг
ривожланиш
йўллари
кўрсати
-
лади
.
Шунингдек
,
эроншунос
олим
Л
.
С
.
Пейсиков
ва
тилшунос
М
.
Р
.
Ботининг
“
Ǜ
Ắ
Ǜ
”
ма
-
қоласидаги
феъллар
ҳақидаги
фикрлари
ўрганилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
содда
,
мураккаб
ва
префиксли
феъллар
.
Аннотация
.
В
этой
статье
рассматриваются
пути
развития
глагольной
лексики
в
персидском
языке
.
Кроме
того
изучаются
мнения
ученого
-
ираниста
Л
.
С
.
Пейсикова
и
языковеда
М
.
Р
.
Ботина
,
изложенные
в
“
Ǜ
Ắ
Ǜ
”.
Опорные
слова
и
выражения
:
простой
глагол
,
сложный
глагол
,
префиксальный
глагол
.
Abstract.
This article discusses the ways in which the lexicon of the verb language is developed in the
Persian language. Also, the findings of the lecturer LS Peysikov and the Iranian linguist M.R. Botin's "
Ǜ
Ắ
Ǜ
" are examined.
Keywords and expressions:
simple, sophisticated (complex), additional (prefix) verbs.
Форс
тилида
феъл
бошқа
сўз
туркумлари
орасида
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
У
нафақат
маъно
хилма
-
хиллиги
,
балки
шаклларининг
кўплиги
билан
ҳам
ажралиб
туради
.
Феъллар
билан
ифодаланган
ҳаракат
-
ҳолат
тушунча
-
си
замон
,
майл
,
нисбат
,
шахс
-
сон
категория
-
лари
билан
узвий
боғлиқдир
.
Булардан
таш
-
қари
,
феъллар
орқали
яна
ҳаракатнинг
ўтим
-
ли
-
ўтимсизлиги
,
бўлишли
-
бўлишсизлиги
ка
-
би
маънолар
ҳам
ифодаланади
.
Форс
тилида
феълларнинг
содда
,
мурак
-
каб
ва
префиксли
шакллари
мавжуд
.
Ҳозирги
вақтда
форс
тилида
бирор
ҳара
-
кат
ёки
ҳолатни
ифодалаш
учун
(
агар
илгари
мазкур
ҳаракат
-
ҳолат
учун
сўз
мавжуд
бўл
-
маган
бўлса
)
янги
содда
ёки
префиксли
феъл
ясалмайди
,
балки
қўшма
феъл
ясалади
.
Форс
тилида
феъл
лексикасининг
қуйидаги
ривожланиш
йўллари
ажратилади
: 1)
содда
феълларнинг
префикслар
билан
бирикуви
на
-
тижасида
янги
маъно
касб
этиши
; 2) «
исм
®
феъл
»
модели
асосида
от
(
ва
сифат
)
дан
феъл
ясалиши
; 3)
фразеологик
моделлаштириш
асо
-
сида
қўшма
феъл
ясалиши
.
Ю
қорида
келти
-
рилган
усуллардан
қўшма
феъл
ясалиши
маҳ
-
сулдор
саналади
.
Мавжуд
префиксли
феъллар
қадимий
тип
ясалиши
1
бўлиб
,
ҳозирги
форс
тилида
маҳсулдор
эмас
.
Эроншунос
олим
Л
.
С
.
Пейсиковнинг
фикрича
, «
феъл
префикса
-
циясининг
тарихий
миссиясини
тугалланган
деб
ҳисобламоқ
зарур
»
2
.
Ҳозирги
форс
тилида
содда
ва
префиксли
феъллар
ясалмайди
3
.
Қ
ўшма
феъллар
ясалиши
феъл
ясалишининг
бошқа
усулларини
сиқиб
чиқарган
4
.
Эрон
тилшуноси
М
.
Р
.
Ботини
“
ﯽﺳرﺎﻓ
ﻢﯿﻘﻋ
نﺎﺑز
”
мақоласида
“
Ҳозирги
форс
тилида
содда
феъллар
ясалмаяпти
ва
ўтмишдан
бизгача
етиб
келган
маҳсулдор
саналган
сод
-
да
феъллар
сони
кундан
кунга
камайиб
бор
-
моқда
ва
муомаладан
чиқиб
боряпти
ва
ўз
ўрнини
мураккаб
феълларга
бўшатиб
бер
-
моқда
”,
деб
ёзади
.
1
Мухамедова Н.А. Теоретическая грамматика пер-
сидского языка. –Т., 1994. –C.91.
2
Пейсиков Л.С. Очерки по словообразованию пер-
сидского языка. –М., 1973. –C.79.
3
Рубинчик
Ю
.
А
.
Основ
ы
фразеологии
персидского
яз
ы
ка
. –
М
.,
Наука
, 1981.–C.122.
4
Рубинчик Ю.А. Грамматика современного литера-
турного персидского языка. –М., 2001. –С.204.
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
م
د
ﺮﮐ
ک
ﺎ
ﭘ
ا
ر
ﻢﯿﻧ
ﺎ
ﺸﯿﭘ
ق
ﺮﻋ
ﻦﯿ
ﺘﺳ
آ
ﺮ
ﺳ
ﺎﺑ
.
Пешанамдаги
терни
енгим
билан
артдим
.
ی
ﺎ
ﮭ
ﻓ
ﺮﺣ
ﮫ
ﺑ
و
م
د
ﺮﮐ
ﯽ
ﻣ
ه
ﺎ
ﮕﻧ
ا
ر
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ﮫ
ﺘ
ﺨ
ﺗ
ﻢ
ﺘ
ﺷا
د
ی
ر
ﺪﯿﺣ
ی
ﺎ
ﻗآ
م
د
ا
د
ﯽ
ﻣ
ش
ﻮ
ﮔ
.
)
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﻣﺮﮐ
ی
د
اﺮﻣ
.
ﮫ
ﺼ
ﻗ
ﺪﯿ
ﺠ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
.
-
ص
.
15
(
Доскага
қараб
турардим
ва
Хайдарий
жа
-
нобларининг
гапларига
қулоқ
солардим
.
ﯽﺑ
ﯽﺑ
ﯽ
ﻨﮐ
ﯽ
ﻣ
ﮫﯾﺮﮔ
اﺮﭼ
.
1
Буви
нега
йиғлаяпсиз
?
К
елтирилган
мисолларда
ن
ﺪﯿﮐ
ﺎ
ﭘ
)
ی
د
اﺮﻣ
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﻣﺮﮐ
.
ﺪﯿ
ﺠ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
ﮫ
ﺼ
ﻗ
.
-
ص
.
18
(
феъли
ўз
ўрни
-
ни
ﭘ
ند
ﺮﮐ
ک
ﺎ
феълига
,
ند
ا
د
ش
ﻮ
ﮔ
-
ن
ﺪﯿﺷ
ﻮ
ﮔ
،
ﻦ
ﺘ
ﺴﯾﺮﮔ
-
ند
ﺮﮐ
ﮫﯾﺮﮔ
феълларига
берган
.
Жоле
Рўстампур
ҳам
ўзининг
نﺎﺑز
ﯽ
ﯾ
ﺎ
ﯾا
ز
ﯽﺳرﺎﻓ
“
Форс
тилининг
маҳсулдорлиги
”
мақо
-
ласида
юқорида
зикр
этилинган
Доктор
Боти
-
нийнинг
фикрларини
тасдиқлайди
ва
ҳозирги
форс
тилида
оддий
усул
орқали
от
ёки
сифат
-
дан
содда
феъл
ясалмаётганлигини
,
содда
феъл
ўрнига
мураккаб
феъл
ясаш
тенденсия
жараёни
бораётганлигини
таъкидлайди
.
Доктор
Хонларий
ҳам
ўзининг
نﺎﺑز
ﺦ
ﯾ
رﺎﺗ
ﯽﺳرﺎﻓ
“
Форс
тили
тарихи
”
китобида
форс
ма
-
тнларида
такрорий
равишда
учраган
содда
феълларнинг
рўйхатини
келтиради
.
У
нда
277
та
содда
феъл
қайд
қилинган
.
У
лардан
баъзи
-
лари
ҳатто
муомаладан
чиққан
бўлиб
,
ҳозирги
кунда
адабий
тилда
ва
ҳатто
оғзаки
нутқда
ҳам
ишлатилмаётганлигини
айтиб
ўтади
.
Ю
.
А
.
Рубинчикнинг
кўрсатишича
, «
сўз
ясалиши
»
терминининг
феълларга
нисбатан
қўлланилиши
шартли
,
чунки
содда
ва
пре
-
фиксли
феъллар
сўз
ясалишида
иштирок
эт
-
майди
ва
синхрон
планда
ёпиқ
гуруҳ
ҳисоб
-
ланади
.
Қ
ўшма
феълларнинг
сони
эса
юқо
-
рида
келтирилган
«
от
(
исм
) +
феъл
»
типида
-
ги
фразеологик
модел
асосида
тўхтовсиз
ор
-
тиб
бормоқда
2
.
Демак
,
турғун
феъл
бирикма
-
1
،
ص
15
.
1374
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﻣﺮﮐ
ی
د
اﺮﻣ
.
ﺪﯿ
ﺠ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
ﮫ
ﺼ
ﻗ
2
Рубинчик Ю.А. Грамматика современного литера-
турного персидского языка. –М., 2001. –С.204.
лари
–
феълий
фразеологик
бирликларнинг
ҳосил
бўлиши
натижасида
янгидан
-
янги
қўшма
феъллар
пайдо
бўлмоқда
.
Мохаммад
Резо
Одел
ҳам
“
نﺎﺑز
رد
ﻞﻌ
ﻓ
ﯽﺳرﺎﻓ
” (Fors tilida fe’l)
мақоласида
содда
феъллар
кундан
кунга
камайиб
,
ўрнига
мур
-
раккаб
феъллар
ясалётганлигини
ва
олиб
борган
тадқиқотида
3000
га
яқин
қўшма
феъл
йиғганлигини
,
шулардан
1056
тасида
ند
ﺮﮐ
(kardan)
феъли
ёрдамчи
феъл
вазифа
-
сида
келганлигини
айтиб
ўтади
.
Эроншунос
олим
Ю
.
А
.
Рубинчикнинг
фик
-
рича
,
қўшма
феълнинг
табиати
ва
унинг
қўш
-
ма
сўз
ҳамда
сўз
бирикмасига
муносабати
ма
-
салалари
,
қўшма
феълнинг
тил
системасида
,
яъни
грамматика
ва
фразеология
соҳасида
тут
-
ган
ўрни
ҳануз
тўла
аниқланмаган
.
Мазкур
муаммони
ўрганишда
манба
си
-
фатида
Муаддабпурнинг
ﺮﮭﭽﯾﺮﭘ
“Parichehr”
(
Теҳрон
, 1378)
романи
ва
Мўродий
К
ермо
-
нийнинг
ﺪﯿ
ﺠ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
ﮫ
ﺼ
ﻗ
“Qessehoi Majid”
асаридаги
(
Теҳрон
, 1358)
ﯽ
ھ
ﺎ
ﻣ
“Mohi”
ҳикоя
-
си
танланди
.
Ишдан
кўзланган
мақсадимиз
содда
феълларни
“
парчалаш
”
орқали
ясалган
қўшма
феъллар
моделларини
аниқлашдир
.
Форс
тилида
содда
феълларни
«
парча
-
лаш
», «
бўлиш
»
орқали
қўшма
феъллар
яса
-
лади
.
У
ларни
феълий
перифраза
(
ёки
paraf-
raza – yun. paraphrases –
тасвирий
ифода
,
тасвир
)
лар
деб
аташ
мумкин
.
Бундай
қўшма
феълларнинг
биринчи
компоненти
сифатида
ўша
асос
қилиб
олинган
феълнинг
(
ўзак
)
не
-
гизи
,
сифатдош
шакли
,
ҳаракат
номи
хизмат
қилади
.
Мазкур
қўшма
феълларни
уларнинг
ясалишига
асос
бўлган
содда
феъллар
билан
ўзаро
семантик
муносабатига
кўра
қуйидаги
гуруҳларга
ажратиш
мумкин
3
.
1.
От
(
ва
сифат
)
дан
ясалган
феъллар
-
нинг
ясовчи
асоси
+
ёрдамчи
феъл
модели
:
ن
ﺪﯿ
ﺼ
ﻗ
ر
raqsidan
–
ند
ﺮﮐ
ﺺ
ﻗ
ر
raqs kardan
«
рақсга
тушмоқ
»;
3
Alimova X. Dariy tili (morfologiya). –T.: «O‘zb
е
kis-
ton» Nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. –
Б
.108.
S H A R Q M A S H ’ A L I
41
ن
ﺪﯿﮕﻨﺟ
jangidan
–
ند
ﺮﮐ
ﮓﻨﺟ
jang kardan
«
жанг
қилмоқ
», «
урушмоқ
»;
Баъзан
қўшма
феълнинг
от
қисми
ﮫ
ﺑ
be
кўмакчисини
қабул
қилади
:
ن
ﺪﯿﻣ
ﺎ
ﺠ
ﻧا
anj
ā
midan
–
ن
ﺪﻧ
ﺎﺳر
م
ﺎ
ﺠ
ﻧا
ﮫ
ﺑ
be anj
ā
m
ras
ā
ndan
«
тугатмоқ
», «
тамомламоқ
»
каби
.
ک
ﺎ
ﭘ
ﻮ
ﺷ
ﺎ
ﮭﮑﺷا
،ﺪﺷ
م
ﻮ
ﻤ
ﺗ
ش
ﺎ
ﻋ
د
ﮫﮐ
ﻦﯾا
ز
ا
ﺪﻌ
ﺑ
ﺖﻔﮔ
و
ﺖﺸﮔ
ﺮ
ﺑ
ﻦﻣ
فﺮﻃ
ﮫ
ﺑ
و
د
ﺮﮐ
1
.
Дуоси
тугаганидан
кейин
,
кўз
ёшларини
артди
ва
мен
томонга
ўгирилди
ва
деди
.
ﺮﮐ
ﮏﺸﺧ
ق
ﺮ
ﺑ
ور
م
ﮫﭽ
ﺑ
دﻮﺑ
ه
د
2
.
Боламни
ток
урган
эди
.
2.
Содда
феълнинг
ҳозирги
замон
негизи
-
дан
ясалган
-
е
суффиксли
от
+
ёрдамчи
феъл
модели
:
ن
ﺪﯾﺪﻨﺧ
xandidan
-
ند
ﺮﮐ
هﺪﻨﺧ
xande kardan
“
кулмоқ
”
ﻦ
ﺘ
ﺴﯾﺮﮔ
geristan
-
ﮫﯾﺮﮔ
ند
ﺮﮐ
gerye kardan
(
ﮫ
ﺑ
ندﺎﺘﻓ
ا
ﮫﯾﺮﮔ
be gerye oft
ā
dan) “
йиғламоқ
”
каби
.
م
د
ﺮﮐ
ﯽ
ﻣ
ﮫﻟ
ﺎ
ﻧ
.
ز
ا
ﺮﮔا
ﻮ
ﮕ
ﺑ
ﯽ
ﻟ
و
م
دز
ﯽ
ﻣ
ی
ر
اا
ز
؟
ﺪﻣآ
ﯽ
ﻣ
رد
اﺪ
ﺻ
ﮓﻨ
ﺳ
3
.
Нола
қилардим
,
зорланардим
лекин
айт
,
тошдан
садо
чиқармиди
?
ﻮ
ﻨﻣ
م
ر
ﺪﭘ
ﮫﮐ
ﺪﺷ
ﺚ
ﻋ
ﺎﺑ
ﻦﯿﻤھ
م
د
ﺮﮑﻧ
ﮫﯾﺮﮔ
ﻦﻣ
ﯽ
ﻟ
و
ﮫﻧﺰ
ﺑ
ﺮ
ﺘ
ﺸﯿ
ﺑ
4
.
Аммо
мен
йиғламадим
.
Отам
мени
кўп
-
роқ
урушига
шу
нарса
сабаб
бўлди
.
3
.
Содда
ва
префиксли
феълларнинг
ўт
-
ган
замон
негизи
+
ёрдамчи
феъл
модели
ن
ﺪﯾﺮﺧ
xaridan
–
ند
ﺮﮐ
ﺪﯾﺮﺧ
xarid kardan
“
сотиб
олмоқ
”;
ﻦ
ﺘﻓﺎﺑ
b
ā
ftan
–
ند
ﺮﮐ
ﺖ
ﻓﺎﺑ
b
ā
ft kardan
“
тўқимоқ
”;
каби
.
ﻦﮑﻧ
ﯽ
ھ
ﺎﺗﻮ
ﮐ
ﺰﯿﭼ
ﭻﯿھ
ز
ا
،
دﺎ
ھﺮ
ﻓ
.
ﮫ
ﺑ
ﮫﮐ
ل
ﻮ
ﭘ
ی
ر
ا
د
ﯽﻓﺎ
ﮐ
ه
ز
اﺪﻧا
.
ﯿ
ﺑ
ب
ﺎ
ﺴﺣ
ت
رﻮ
ﺻ
ﻦﻣ
ور
نﺎﺘﺳرﺎ
ﻤ
ﻢﻨﮐ
ﯽ
ﻣ
ﺖﺧا
د
ﺮﭘ
ﺎ
ﺠ
ﻨﯾا
ز
ا
.
5
1
م
،
رﻮ
ﭘ
ب
د
ﺆ
ﻣ
.
ﺮﮭﭽﯾﺮﭘ
.
-
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
ﺶ
ﯾﺪﻧا
ﻮ
ﻧ
ﻞﺴﻧ
1378
.
ص
-
568
.
2
م
،
رﻮ
ﭘ
ب
د
ﺆ
ﻣ
.
ﺮﮭﭽﯾﺮﭘ
.
-
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
ﺶ
ﯾﺪﻧا
ﻮ
ﻧ
ﻞﺴﻧ
1378
.
ص
-
404
.
3
Ўша
асар
, 136-
б
.
4
Ўша
асар
, 63-
б
.
5
Ўша
асар
, 531-
б
.
Фарҳод
,
ҳеч
нарсадан
тортинма
,
етарли
даражада
пулинг
бор
.
К
асалхона
харажатини
мен
бу
ердан
тўлайман
.
ﯽ
ﻨﮐ
ﺪﯾﺮﺧ
ﻢھ
ﯽ
ﻤﮐ
د
ا
ﻮ
ﺧ
ﯽ
ﻤﻧ
ﺖﻟ
د
6
؟
Озгина
харид
қилишни
хоҳламайсанми
?
4.
Содда
феълнинг
ҳозирги
замон
неги
-
зидан
ясалган
ش
-
еš
суффиксли
от
+
ёр
-
дамчи
феъл
модели
ندﻮ
ﻣ
ز
آ
ā
zmudan
–
ند
ﺮﮐ
ﺶ
ﯾ
ﺎ
ﻣ
ز
آ
ā
zm
ā
ye
š
kardan
“
синамоқ
”, “
текширмоқ
”;
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ر
آ
ā
r
ā
stan
–
ند
ﺮﮐ
ﺶ
ﯾا
ر
آ
ā
r
ā
ye
š
d
ā
dan
“
ясатмоқ
”, “
безатмоқ
”;
каби
.
ﻢھ
ﺎﺑ
ﻞﻣ
ﺎ
ﮐ
نﺎ
ﺴﻧا
ﺎﺗ
ود
ﻞ
ﺜ
ﻣ
ﻢﯿﻧ
ﻮﺗ
ﯽ
ﻣ
ﺎ
ﻣ
ﮫﮑﯿ
ﺘ
ﻗ
و
ر
ا
د
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﮑﺷا
ﮫﭼ
ﻢﯿﻧﺰ
ﺑ
فﺮﺣ
ﻢﯿﻨﮐ
ﺶ
ﯾ
ﺎ
ﻣ
ز
آ
رﺎ
ﺒﮑﯾ
ﮫﮐ
ه
هﺮ
ﺑ
ﻦﯿ
ﺑ
ز
ا
ﺎ
ھ
ت
رو
ﺪﮐ
ﻦﯾا
ﺪﯾ
ﺎ
ﺷ
7
؟
Икки
комил
инсон
каби
гаплаша
олсак
ва
бир
марта
синаб
корсак
буни
нима
айби
бор
,
шояд
гина
кудратлар
йўқолиб
кетса
?
5
.
Содда
ва
префиксли
феълларнинг
ўт
-
ган
замон
сифатдоши
+
ёрдамчи
феъл
мо
-
дели
.
ﻣآ
ﻦ
ﺘ
ﺨ
ﯿ
ā
mixtan
–
ﮫ
ﺘ
ﺨ
ﯿﻣآ
ند
ﺮﮐ
ā
mixte kar-
dan
«
аралаштирмоқ
»;
ﺮ
ﺑ
ندرو
آ
bar
ā
vardan
–
ﺮ
ﺑ
ه
درو
آ
ند
ﺮﮐ
bar
ā
varde kardan
«
амалга
оширмоқ
»
каби
.
ﻢ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
ﺪﻧ
و
اﺪﺧ
ز
ا
ﺐ
ﻠﻗ
ﻢﯿﻤ
ﺻ
ز
ا
ﮫﻀﺤﻟ
نو
ا
رد
ﮫﻨﮐ
ه
درو
آ
ﺮ
ﺑ
ور
ﮫﻤھ
ی
وزر
آ
ﮫﮐ
8
.
Ўша
лаҳзада
чин
қалбдан
худодан
ҳамма
-
нинг
орзуси
ушалашини
сўраган
эдим
.
ه
درو
آ
ﺮ
ﺑ
ور
ش
وزر
آ
ﻦﯾﺮﺧآ
ﮫﮐ
دﺎ
ھﺮ
ﻓ
ﻢﻧ
ﻮ
ﻨﻤﻣ
ی
د
ﺮﮐ
9
!
“
Хурсандман
,
Фарҳод
,
охирги
орзусини
рўёбга
чиқардинг
!”
6.
Маъно
жиҳатидан
бир
-
бирига
яқин
ёки
синоним
сўзларни
-
о
-
тенг
боғловчиси
орқали
бирикуви
+
ёрдамчи
феъл
модели
.
ﻮ
ﮐ
و
ﯽ
ﻌ
ﺳ
ﺶ
ﺷ
say-o-ku
š
e
š
kardan
–
ن
ﺪﯿﺷ
ﻮ
ﮐ
ku
š
idan
“
ҳаракат
қилмоқ
”;
6
Ўша
асар
, 548-
б
.
7
Ўша
асар
, 60-
б
.
8
Ўша
асар
, 179-
б
.
9
Ўша
асар
, 601-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
ند
ﺮﮐ
ﮫﻟ
ﺎ
ﻧ
و
ﮫﯾﺮﮔ
gere-o-n
ā
le kardan
–
ﻦ
ﺘ
ﺴﯾﺮﮔ
geristan
,
ن
ﺪﯿﻟ
ﺎ
ﻧ
n
ā
lidan
“
йиғламоқ
”,
“
ҳўнграб
йиғламоқ
”;
каби
.
ﻦﻟ
ﺎﺳ
ﺮﮕﯾ
د
ﮫﺷ
ﻮ
ﮔ
رد
ﻢھ
ﺎ
ﮭﻤﻧ
ﺎ
ﺧ
ﮫﯿﻘ
ﺑ
ﺎﺑ
م
ردﺎ
ﻣ
ﺪﻧﺪﺷ
دﻮ
ﻨﺷ
و
ﺖﻔﮔ
ل
ﻮ
ﻐ
ﺸﻣ
1
.
Онам
қолган
аёллар
билан
бошқа
хонанинг
бурчагида
гаплашиш
билан
машғул
эдилар
.
7.
Содда
феълнинг
ҳозирги
замон
си
-
фатдоши
+
ёрдамчи
феъл
модели
ن
ﺪﯾﺪﻨﺧ
xandidan
–
ن
ﺪﺷ
ن
اﺪﻨﺧ
xand
ā
n
š
odan
“
кулмоқ
”;
ﻦ
ﺘ
ﺨ
ﯾ
و
آ
ā
vixtan
–
ند
ﺮﮐ
ن
اﺰﯾ
و
آ
ā
viz
ā
n kardan
“
осмоқ
”, “
осиб
қўймоқ
”;
каби
.
...
و
ﻼﻃ
ر
ﺪﻘﭼ
ﺪﻧ
د
ﺮﮐ
ﯽ
ﻣ
ن
اﺰﯾ
و
آ
نﺎ
ﺷ
دﻮ
ﺧ
ﮫ
ﺑ
ﺮھا
ﻮ
ﺟ
2
.
“…
Ўзларига
қанча
тилла
-
ю
жавоҳир
та
-
қардилар
”.
ﻢﻧاﺮﮕﻧ
تاﺮ
ﺑ
و
م
ر
ا
د
ﺖ
ﺳود
ورﻮﺗ
،ﻢﺷ
ﺎﺑ
ﮫﮐ
ﺎ
ﺟ
ﺮھ
ﻦﻣ
3
.
“
Мен
қайерда
бўлсам
ҳам
,
сени
яхши
кўраман
ва
сен
учун
қайғураман
”.
8.
Содда
феълнинг
ҳозирги
замон
негизи
+
ёрдамчи
феъл
модели
.
ندرز
آ
ā
zordan
–
ند
ا
د
ر
ا
ز
آ
ā
z
ā
r d
ā
dan
,
ر
ا
ز
آ
ن
ﺪﻧ
ﺎﺳر
ā
z
ā
r ras
ā
ndan
“
озор
бермоқ
”, “
хафа
қилмоқ
”;
ﻦ
ﺘ
ﻔﯾﺮ
ﻓ
feriftan
–
ند
ا
د
ﺐ
ﯾﺮ
ﻓ
ferib d
ā
dan
“
алдамоқ
”, “
фириб
бермоқ
”;
Баъзан
қўшма
феълнинг
от
қисми
ﮫ
ﺑ
бе
олд
кўмакчисини
қабул
қилади
:
ن
ﺪﯿﺷ
ﻮ
ﺟ
ju
š
idan
–
ﻮ
ﺟ
ﮫ
ﺑ
ن
ﺪﻣآ
ش
be ju
š
ā
madan
“
қайнамоқ
”; “
ҳаяжонланмоқ
”
каби
.
ﺪﻧ
دﻮﺑ
ﮫ
ﺘﻓر
ش
و
ﺮ
ﻓ
ب
ﻮ
ﺧ
ﺖﻤﯿﻗ
ﮫ
ﺑ
ﺎ
ھ
ﮫﭽﯿﻟ
ﺎ
ﻗ
م
ﺎ
ﻤ
ﺗ
4
.
Барча
гиламчалар
яхши
нархда
сотилган
эди
.
ﺖﻔﮔ
و
د
ا
د
نﻮ
ﮑ
ﺗ
یﺮ
ﺳ
ﺮﯿﭘ
ﻢﻧ
ﺎ
ﺧ
5
.
К
екса
аёл
бошини
силкитди
ва
деди
.
9.
Содда
феълнинг
ҳам
ўтган
,
ҳам
ҳозирги
замон
негизлари
+
ёрдамчи
феъл
модели
.
1
Ўша
асар
, 46-
б
.
2
م
،
رﻮ
ﭘ
ب
د
ﺆ
ﻣ
.
ﺮﮭﭽﯾﺮﭘ
.
-
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
ﺶ
ﯾﺪﻧا
ﻮ
ﻧ
ﻞﺴﻧ
1378
.
ص
-
566
3
Ўша
асар
, 568-
б
.
4
Ўша
асар
, 421-
б
.
5
Ўша
асар
, 29-
б
.
ند
ﺮﮐ
ﻮ
ﮕ
ﺘ
ﻔﮔ
goft-o-gu kardan
–
ﻦ
ﺘ
ﻔﮔ
goftan
“
гапирмоқ
”, “
суҳбатлашмоқ
”,
ند
ﺮﮐ
ﻮ
ﺸ
ﺘ
ﺴﺷ
š
ost
š
u kardan
-
ﻦ
ﺘ
ﺴﺷ
š
ostan
“
ювинтирмоқ
”.
ﻞﺴﻏ
ﺮ
ﺨ
ﺘﺳ
ا
نﻮ
ﻤھ
ی
ﻮﺗ
ور
م
رد
اﺮ
ﺑ
ﮫﮑﻨﯾا
ز
ا
ﺪﻌ
ﺑ
ﺪﻧ
د
ﺮﮐ
ﺶ
ﻨ
ﻓد
غ
ﺎﺑ
ﮫ
ﺗ
ﺪﻧ
د
ا
د
ﻮ
ﺸ
ﺘ
ﺴﺷ
و
ﺪﻧ
د
ﺮﮐ
.
6
У
камни
ўша
ҳовузда
ғусл
қилдилар
ва
ювинтирганларидан
сўнг
,
боғнинг
ичкариси
-
га
дафн
қилдилар
.
10.
Икки
содда
феълнинг
ўтган
замон
негизлари
+
ёрдамчи
феъл
модели
و
ﺖ
ﻓر
ﻢھ
ﺎﺑ
ﯽﺗ
ﺪﻣ
ﺎ
ﮭﻧ
و
ا
ﮫﮐ
ﺪﯾﺪ
ﺑ
ه
زﺎ
ﺟا
ﺪﯾ
ﺎﺑ
ﺎ
ﻤﺷ
ﺪﻨﺷ
ﺎﺑ
ﮫ
ﺘ
ﺷا
د
ﺪﻣآ
.
У
лар
қандайдир
муддат
бир
-
бирлари
билан
учрашиб
туришлари
учун
сиз
рухсат
беришингиз
керак
.
11.
Қўшма
фелънинг
ҳозирги
замон
негизи
+
ёрдамчи
феъл
модели
.
ﻦ
ﺘﻓﺎﺑ
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﻗ
q
ā
li b
ā
ftan
ند
ﺮﮐ
ﯽﻓﺎﺑ
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﻗ
q
ā
li b
ā
fi
kardan
“
гилам
тўқимоқ
”
ﻦ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
ر
ﺬ
ﻋ
ozr x
ā
stan
ند
ﺮﮐ
ﯽ
ھا
ﻮ
ﺧ
ر
ﺬ
ﻋ
ozr
x
ā
hi kardan
“
узр
сўрамоқ
”
каби
.
ﻢ
ﺘ
ﻔﮔ
ﺶ
ﮭ
ﺑ
نز
ﮫﮑﻨﯾا
ز
ا
ﻞﺒﻗ
ﻦﻣ
،تﺰﻋ
ﯽ
ﻧ
ود
ﯽ
ﻣ
م
د
ﺮﮐ
ﯽ
ﻣ
ﯽﻓﺎﺑ
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﻗ
،ﻢﺸ
ﺑ
ﮫﻟاﺮﻣا
.
7
У
нга
айтдим
,
биласанми
Иззат
,
Амруллоҳга
эрга
текгунимча
гиламдўзлик
қилардим
.
12.
Префиксли
феълларнинг
ҳозирги
замон
негизи
+
ёрдамчи
феъл
модели
ﻦ
ﺘ
ﺨ
ﯾ
ر
ا
و
v
ā
rixtan
-
ند
ﺮﮐ
ﺰﯾ
ر
ا
و
v
ā
riz
kardan
“
пул
тўламоқ
”.
ﻦ
ﺘ
ﺷا
د
ا
و
v
ā
d
ā
š
tan-
ند
ﺮﮐ
ر
ا
د
ا
و
v
ā
d
ā
r
kardan
“
мажбурламоқ
”
каби
.
ب
ﺎ
ﺴﺣ
ﮫ
ﺑ
ن
اﺮﯾا
رد
ﻶ
ﺒﻗ
ا
ر
نﺎﺘﺳرﺎ
ﻤﯿ
ﺑ
ﮫﻨﯾﺰھ
ﻢﯾ
دﻮﺑ
ه
د
ﺮﮐ
ﺰﯾ
ر
ا
و
8
.
К
асалхона
харажатларини
олдиндан
Эрон
-
да
тўлаб
қўйган
эдик
.
م
ﺎ
ﻨ
ﺑ
ور
ﮫﻧ
ﻮ
ﺧ
ﻦﯾا
ﮫﮐ
م
دﻮﺑ
ه
د
ﺮﮐ
ر
ا
د
ا
و
ور
ﮫﻟاﺮﻣا
ﮫﻨﮐ
تﺰﻋ
9
.
6
Ўша
асар
, 86-
б
.
7
Ўша
асар
, 408-
б
.
8
Ўша
асар
, 536-
б
.
9
Ўша
асар
, 460-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
43
Бу
уйни
Иззатнинг
номига
ўтказиб
бе
-
ришга
Амруллоҳни
мажбурлаган
эдим
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
қўшма
феъллар
префиксли
ва
отдан
ясалган
феъллар
каби
муайян
бир
ҳаракатни
билдиради
.
У
ларнинг
шаклланиши
ўрта
форс
тили
давридан
бош
-
ланади
ва
тилнинг
ҳозирги
босқичида
миқ
-
дор
жиҳатидан
устунлиги
шубҳасиз
.
Қ
ўшма
феълларнинг
ясалиш
структура
-
сини
текшириш
уларни
икки
гуруҳга
ажра
-
тиш
имконини
берди
:
А
)
Содда
феълларни
«
парчалаш
»
орқали
ясалган
қўшма
феъллар
.
Б
)
Исм
+
ёрдамчи
феъл
типидаги
қўшма
феъллар
.
Содда
феълларни
«
парчалаш
»
орқали
ясалган
қўшма
феълларнинг
12
модели
аниқ
-
ланди
.
От
қисми
от
сўз
туркумига
оид
сўз
-
лар
билан
ифодаланган
қўшма
феъллар
энг
катта
гуруҳни
ташкил
этади
.
Ю
қорида
кел
-
тирилган
содда
ва
улардан
ясалган
қўшма
феълларнинг
синонимлик
даражаси
бир
хил
эмаслиги
аниқланди
.
У
лардан
баъзилари
-
нинг
маънолари
ўзаро
тўлиқ
бир
-
бирига
мос
тушса
,
айримларининг
маънолари
баъзи
жи
-
ҳатлардагина
тенглашади
.
От
+
феъл
типидаги
қўшма
феълларга
от
,
сифат
,
равиш
ва
бошқаларнинг
ёрдамчи
-
ясовчи
феъл
билан
бирикувидан
ҳосил
бўлган
феъллар
киради
.
Асосий
маъно
,
яъни
лексик
маъно
феълнинг
от
қисмида
ифодала
-
нади
.
Ё
рдамчи
-
ясовчи
феъллар
эса
маъно
-
сизланишнинг
турли
сатҳларида
бўлади
.
Материаллар
таҳлили
орқали
қўшма
феъллар
ясалиши
феъл
ясалишининг
бошқа
усулларини
сиқиб
чиқараётгани
кузатилди
.
1930-
йилда
нашр
қилинган
Содиқ
Ҳидоят
-
нинг
“
ﯽ
ﺠ
ﺑ
آ
ﻢﻧ
ﺎ
ﺧ
” “Obji x
ā
nom”
ҳикояси
ва
1999-
йилда
нашр
қилинган
Муаддабпур
-
нинг
ﺮﮭﭽﯾﺮﭘ
“Parichehr”
романидан
5
саҳифа
ҳажмида
феълларнинг
структурасини
ўрга
-
ниш
қуйидаги
натижаларни
кўрсатди
:
Асар
номи
Содда
феъл
Қўшма
феъл
ﯽﺠﺑآ
ﻢﻧﺎﺧ
60
36
ﺮﮭﭽﯾﺮﭘ
46
72
Шунингдек
,
рузнома
материаллари
таҳ
-
лили
орқали
ҳам
қўшма
феъллар
ясалиши
феъл
ясалишининг
бошқа
усулларини
сиқиб
чиқараётгани
кузатилди
.
Эронда
нашр
эти
-
линган
ا
ت
ﺎ
ﻋﻼﻃ
ва
ﺖﻣﻼ
ﺳ
рузномаларининг
икки
саҳифа
ҳажмида
феълларнинг
структу
-
расини
ўрганиш
қуйидаги
натижаларни
кўр
-
сатди
:
Асар
номи
Содда
феъл
Қўшма
феъл
ت
ﺎ
ﻋﻼﻃا
70
38
ﺖﻣﻼ
ﺳ
40
70
