S H A R Q M A
S H ’ A L I
13
ХОЛИД ҲУСАЙНИЙ РОМАНЛАРИДАГИ
ДИАСПОРА ХУСУСИЯТИ
РУЗМАТОВА ДИЛНОЗА
таянч докторант, ЎДЖТУ
Аннотация. Диаспора адабиёти замонавий адабиётшуносликнинг энг долзарб масалаларидан
бири бўлиб, мазкур йўналишда ёзилган асарлар ўзига хос спецификалар асосида таҳлил қилиниш
заруратини кўрсатади. Мазкур тадқиқотда диаспорада ижод қилувчи ёзувчиларнинг бадиий асар-
лари ўрганилиб, уларнинг умумий жиҳатлари тадқиқ қилинди. Тил ва маданият тўқнашуви,
биографик метод тамойиллари ҳамда замон ва макон мутаносиблиги диаспора адабиётининг учта
асосий хусусияти ҳисобланади. Илмий манбаларда “диаспора” ва “экспатриант” синоним тушун-
чалар сифатида келтирилади, аммо мазкур терминлар моҳияти жихатидан бир-биридан фарқ
қилиши мисоллар ёрдамида изоҳланган. Афғонистонда туғилган америкалик ёзувчи Холид Ҳусайний
ижодини айнан мазкур диаспора адабиёти спецификаси нуқтаи назаридан таҳлил қилинса, ёзувчи
асарларининг бадиий ўзига хослиги намоён бўлади. Тадқиқот объекти сифатида ёзувчининг “Ша-
мол ортидан югуриб”, “Минг қуёш шуъласи” ва “Тоғлар ҳам садо беради” романлари танланган
бўлиб, ушбу романлар тадқиқотчи томонидан ишлаб чиқилган диаспора адабиётининг учта асосий
хусусиятлари асосида таҳлил қилинади. Шу билан биргаликда диаспора адабиётида тил бирламчи
хусусият эканлигини назарда тутган ҳолда, бошқа тадқиқотлардан фарқли ўлароқ Афғон диаспора
адабиёти ёзувчилари икки категорияга яъни инглиз тилида ва форсийда ижод қилувчиларга ажра-
тилди. Инглиз тилида ижод қилувчи Холид Ҳусайний асарларида тасниф этилган диаспора хусусият-
ларини инобатга олган ҳолда, ёзувчи миллати ва ватанининг муаммоларини умумбашарий даражада
тасвирлайди ҳамда афғонлар ҳам бошқа миллат вакиллари сингари тинчлик ва фаравонлик исташ-
ларини бадиий чизгилар асосида исботлайди. Шунингдек, ёзувчи ижодида шарққа хослик етакчилик
қилишини инглиз тилида ёзилган асарларида араб, форс ва туркий тил намуналарини салмоқли қўллаши
билан баҳолаш мумкин. Эътиборли тамони шундаки, ёзувчи шарқ алломаларининг фикрлари ва
шоирларининг байтларини қўллаши билан асар руҳиятини шарқона пафосга кўтара олади, бу ўз ўрнида
инглиз тилини била туриб ўз маданиятидан бебаҳра вояга етаётган диаспора вакилларининг ота-
боболари қандай буюк тамаддун иштирокчилари эканлигига ишора қилади.
Таянч сўз ва иборалар: диаспора, тил, маданият, биографик, метод, замон, макон, категория,
хусусият, роман, Афғонистон.
Аннотация. Литература диаспоры является одним из актуальных вопросов современного
литературоведения и показывает необходимость анализа с точки зрения особых характеристик.
Произведения авторов, которые вносят вклад в литературу по диаспоре, анализируются, и иссле-
дователь отмечает общие черты этой тенденции. Столкновение языков и культур, применение
биографических методов, соотношение времени и пространства – основные черты литературы
диаспоры. В научных публикациях термины «диаспора» и «экспатриант» используются как синони-
мы, но это исследование показывает, что они имеют отличительные особенности, основанные на
примерах. Художественные особенности работ американского писателя афганского происхож-
дения, Халеда Хоссейни, можно увидеть, если проанализировать и интерпретировать его романы в
соответствии с основными чертами литературы диаспоры, анализируемой исследователем.
Объектом исследования являются романы Хоссейни «Бегущий за ветром», «Тысяча сияющих
солнц», «И эхо летит по горам», и они анализируются с акцентом на три основные характерис-
тики литературы диаспоры. Рассматривая язык как основной фактор этой тенденции и
отличаясь от других исследований, писатели афганской диаспоры делятся на две категории:
писатели, которые пишут свои произведения на английском языке, и писатели, которые пишут
свои произведения на персидском языке. Что касается основных характеристик, обнаруженных в
S H A R Q M A
S H ’ A L I
14
этом исследовании, очевидно, что Хоссейни в глобальном масштабе описывает проблемы своей нации и
страны, более того, пытается доказать тот факт, что афганский народ также хочет иметь мир и
богатство так же, как и другие люди. Кроме того, писатель использует арабские, персидские и
тюркские слова в своих английских текстах, чтобы изобразить ориентализм в своих произведениях.
Опорные слова и выражения: диаспора, язык, культура, биография, метод, время, место,
категория, характеристики, роман, Афганистан.
Abstract. Diaspora literature is one of the topical issues of contemporary literary studies and it shows
the necessity for analyzing in terms of special characteristics. The works by the writers who contribute into
diaspora literature are analyzed and the general features of this tendency are pointed by the researcher.
Languages and cultures collision, biographic method application, time and space correlation are the major
features of diaspora literature. In scholarly publications the terms “diaspora” and “expatriate” are used
synonymously, but this research suggests that they have distinctive features based on the examples. The
artistic peculiarities of the woks by Afghan born American writer Khaled Hosseini can be seen obviously if
his novels are analyzed and interpreted in line with the major features of Diaspora literature investigated
by the researcher. The object of this research is the novels “The Kite Runner”, “A Thousand Splendid
Suns”, “And the Mountains Echoed” by Hosseini and they are analyzed focusing on the three major
characteristics of Diaspora literature. Considering the language as a main factor of this trend and being
different from other researches Afghan Diaspora writers are divided into two categories: writers who write
their works in English and writers who write their works in Persian. Concerning the major characteristics
found in this research it is obvious that Hosseini globally depicts the problems of his nation and country,
moreover tries to prove the fact that Afghan people also want to have peace and wealth the same as other
human beings. Moreover, the writer uses Arabian, Persian and Turkic words in his English texts to depict
Orientalism in his works.
Keywords and expressions: diaspora, language, culture, biographic, method, time, place, category,
characteristics, novel, Afghanistan.
Кириш.
Диаспора грекча сўз бўлиб, “тарқатиш”, “қочиш”, “ҳар томонга сочиш” маъноларини
англатади ва диаспора адабиёти ўзи туғилиб вояга етган юртидан бошқа давлатга кўчиб борган
ва ўша ҳудудда ижод қилган ёзувчилар асарларини ўрганади. Диаспора атамаси орқали асосан
уруш, босим, очлик, ночорлик
сабаб туғилиб ўсган юртини тарк этишга мажбур бўлган иммиг-
рант, муҳожир, ишчилар, қочоқларнинг ўзга юртларда яшаши тушунилади.
Афғон диаспораси 1970 йилларнинг бошларидаги очарчилик ва иқтисодий танглик
сабаб юзага келди, асосан Эрон ва Покистон орқали Европа ва Америка ҳудудларига
Афғонистонлик иммигрантларнинг келиб ўрнашиши бешта асосий даврда кузатилди:
1)
1971–1973-йилларда ишчиларнинг Эрон ва Ўрта Шарққа кириб келиши;
2)
1978–1979-йилларда Афғонистоннинг олий насаб вакиллари, уларни қўллаб-қув-
ватловчилар ва сиёсий иттифоқчилар гуруҳининг Покистон ва Эронга келиши;
3)
1980-йилларда деҳқон ва чўпонларнинг Афғонистондан Покистонга кириб келиши;
4)
1990-йилларда зиёлилар, юқори лавозимдаги масъуллар ва ишчилар гуруҳи иммигра-
цияси, 1996 йилда малакали техник ва мутахассисларнинг Покистонга келиши;
5)
1999–2001-йиллардаги сўнгги миграция аҳолининг барча қатламларида Афғонис-
тондаги очарчилик сабаб содир бўлди.
2001–2005-йилларда айрим афғонларнинг ўз ватанларига қайтиши кузатилса-да, дунё
бўйлаб афғон иммигрантларнинг сони ҳалигача салмоқлидир. Ота-онаси афғон миллатига
мансуб бўлса-да, аммо уларнинг фарзандлари на афғон, на америкалик ва на европалик
бўла олмасдилар. Шу боис муҳожирларни Афғонистондаги юртдошлари оддийгина
“чет
S H A R Q M A
S H ’ A L I
15
эллик афғонлар”
(Afghan-e khareejeeh)
1
деб аташарди. Эрон ва Покистон орқали афғонлар
Америка ва Европа давлатларига йўл олишди ва ўша ҳудудларда муқим ўрнашишди.
Афғон иммигрантларининг кўпчилиги Покистон, Эрон, Ҳиндистон, Германия, Голландия,
Россия, Канада, АҚШ ҳудудларида истиқомат қилишади. Олий маълумотли, юқори лаво-
зимларда фаолият юритган муҳандислар, шифокорлар, дипломатлар ватанидан ташқарида
оддий ҳайдовчилик, бозор расталарида ҳаммоллик ва ёки мезбон юртнинг ижтимоий
ҳимоясидан умидвор “ёрдам пули” кутиб навбатларда туришарди. Лекин улар учун бу энг
даҳшатли фожиа эмас эди. Америкага 80-йилларнинг бошларида кириб келган афғонларни
биринчи авлод деб атасак, уларнинг фарзандлари
иккинчи авлодга
2
мансубдирлар. Бу авлод
вакиллари ота-оналаридан фарқли ўлароқ инглиз тилида равон гапиришар, аммо афсуски
уйда инглиз-пуштун ёки инглиз-дарий тиллари қоришувидан ташкил топган оғзаки нутқда
мулоқот қилишади. Энг ачинарлиси, улар форсийда ёзишни ҳам, ўқишни ҳам билмайдилар
ва бу афғонлар учун том маънодаги маданий таназзул ҳисобланади.
2001 йил 11 сентябрь воқеалари башариятнинг афғон миллатига қўрқув билан қарашга,
афғон деганда “террор” сўзини беихтиёр эслашларига сабаб бўлди. Бундай фожиани бутун
бир миллат вакиллари билан боғлаш, уларни бесабаб айблаш, инсониятнинг энг катта
хатоси эканлиги, аслида афғонлар бетакрор маданий тамаддуннинг яратувчилари ва ишти-
рокчилари эканликлари Холид Ҳусайний асарларида бетакрор ифодасини топди. Ёзувчи
таъкидлашича,
“Турли урушлар, гиёҳванд моддалар савдоси, терроризм билан боғлиқ воқеа-
ларда Афғонистон бош мавзу бўлиб келмоқда. Афғонлар, уларнинг маданияти, анъаналари,
ўз юртларида қандай шароитда яшаганликлари-ю ва нима сабаб ватандан чиқиб кет-
ганликлари ҳақида жуда ҳам кам мунозара қилинади”.
3
Муаллиф ёзган асарлари воситасида
афғонларга инсон сифатида қараш ва уларнинг ҳам тинч юртда яшаш истаги бошқалар-
никидан кам эмаслигини исботлай олишига ишонади.
Холид Ҳусайний 1965 йил Афғонистоннинг Қобул шаҳрида туғилган, онаси қизлар мак-
табида форс тили ва тарихдан дарс берган ва отаси Афғонистоннинг ташқи ишлар вазирли-
гида дипломат сифатида фаолият олиб борган. Оилавий муҳит Ҳусайнийнинг ёзувчи
сифатида шаклланишида ва ўз юртининг аянчли тақдирига бефарқ қарамасликка туртки
бўлди. Ҳусайнийлар бир муддат Теҳронда ва ундан кейин Парижда отасининг дипломатик
миссияси сабабли истиқомат қилишган. Афғонистондаги сиёсий беқарорлик ва доимий
қўпорувчилик ҳаракатлари сабаб, америкалик дўстларининг ёрдами туфайли Франциядан
Калифорнияга кўчиб кетишади ва у ердаги мухожирлар жамиятига қўшилишади. Сан Хосе
шаҳри Ҳусайний вояга етган ва таълим олган маскан бўлиб, у бу ерда дастлаб биологиядан,
кейин тиббиётдан ҳам амалий, ҳам назарий билим ва кўникмаларни эгаллади.
Серқирра иқтидор эгаси Холид Ҳусайнийнинг ёшлигиданоқ ҳикоялар ёзишга ихлоси
баланд эди, ёзувчи бу ҳақида Washington Postга берган интервюсида укалари ва жиянла-
ридан ўзи ёзган кичик драмаларини ижро этишлари учун уларга совғалар улашганини
кулиб таъкидлайди. Ёзувчининг нашр этилган ҳар учала романи ҳам дунё китобхонлари
томонидан юксак даражадаги адабий қизиқиш билан қабул қилинди. Муаллифнинг “Шамол
ортидан югуриб” (“The Kite Runner”), “Минг қуёш шуъласи” (“A Thousand Splendid Suns”)
1
Mir Hekmatullah Sadat. “The Afghan Experience: An Exploratory Study of Societal Realities Through the Lenses of Afghan
Diasporic Literary Works.” PhD diss., Claremont Graduate University and San Diego State University, 2006. p143
2
Ibid. p. 150.
3
Ibid. p. 151.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
16
ва “Тоғлар ҳам садо беради” (“And the Mountains Echoed”) романлари дунёнинг қирқдан
ортиқ тилларига таржима қилинганлиги Холид Ҳусайний ижодига бўлган юксак дара-
жадаги эътирофни намоён этади.
Холид Ҳусайний асарларида инсоний муносабатларни ўзига хос адабий чизгилар ёрдамида
тасвирлайди ва ўз адабий аҳолиси орқали бугунги куннинг глобал муаммоларини очиб беради.
Ҳусайний “Шамол ортидан югуриб” , “Минг қуёш шуъласи”, “Тоғлар ҳам садо беради” роман-
лари билан том маънода диаспора адабиётининг ривожига салмоқли ҳисса қўшди.
Афғон тарихи ва маданияти бўйича Навал олий мактаби маърузачиси Мир Ҳекматуллоҳ
Садат Афғон диаспора ёзувчиларини уч категорияга ажратади:
1)
Афғонистонда туғилиб, ўрта ёшларида юртини тарк этган муҳожир ёзувчилар;
2)
болалигиданоқ Афғонистондан кетган муҳожир ёзувчилар;
3)
Афғонистондан бошқа юртда таваллуд топган муҳожир ёзувчилар;
1
Садат биринчи категорияга Акром Осман, Раҳнавард Зарияб, Спозмаи Зариябларни;
иккинчи категорияга Холид Ҳусайний, Муҳаммад Ҳусейн Муҳаммадий, Атиқ Раҳимий ва
Асеф Султонзодаларни киритади, аммо ҳанузгача учинчи категория вакиллари шакллан-
маганлигини таъкидлайди. Маданий таназзул, яъни кейинги авлод ёшларининг афғон
маданиятидан бебаҳра вояга етаётганлиги бунинг асосий омили деб ҳисоблаймиз. Садат
афғон ёзувчиларини замон-макон нуқтаи назаридан таснифласа, ундан фарқли ўлароқ тил
хусусиятларининг бирламчи ҳодиса эканлигини назарда тутган ҳолда, афғон диаспора
адабиёти ёзувчиларини қуйидагича гуруҳладик:
1)
форсий (форсий-пуштун, форсий-дарий) тилида ижод қилувчи афғон диаспора
ёзувчилари;
2)
инглиз тилида ижод қилувчи афғон диаспора ёзувчилари.
Биринчи туркумга мансуб ёзувчилар:
Акром Осман, Раҳнавард Зарияб, Спозмаи Зарияб,
Атиқ Раҳимий ва Асеф Султонзода. (Akram Osman
“Our Alley”, “Real Men Keep Their Word:
Tales from Kabul, Afghanistan”
; Rahnaward Zariab
“Qalandar Nama”, “The Beauty Sleeping
under Earth”, “The Purse Thief”, “Shama-e-dar shabistane”, “Gulnar-o-abina”
; Spojmai Zariab
“The man from Kabul”, “Babylon reconquered”, “When Cats Turn Human”
; Atiq Rahimi
“Earth
and Ashes”, “The Patience Stone”;
Asef Soltanzadeh
“Inan Denmark”, “Dar Goriz Gom
Mishawim”, “Nowroz Faqat Dar Kabul Ba Safa Ast”
)
Иккинчи туркумга мансуб ёзувчилар:
Холид Ҳусайний, Мир Тамим Ансарий,
Фарука
Гавҳарий (биринчи Афғон-Америка адабиёти аёл ёзувчиси)
(2,6), Саид Ҳайдар Акбар,
Марям Қудрат Асил, Нилуфар Пазира, Масуда Султан. (Khaled Hosseini
“The Kite Runner”,
“A Thousand Splendid Suns”, “And the Mountains Echoed”
;Mir Tamim Ansary
“West of Kabul,
East of New York”, “Road Trips, Becoming an American in the Vapor Trail of the Sixties”,
“Games without Rules: the Often Interrupted History of Afghanistan”
;Farooka Gauhari
“An
Afghan Woman’s Odyssey”, “Searching for Saleem”
;Said Hyder Akbar
“Come Back to Afghanis-
tan: A California Teenager’s Story”
;Maryam Qudrat Aseel
“Torn between Two Cultures: an
Afghan American Woman Speaks out”
;Nilofar Pazira
“A Bed of Red Flowers: In Search of My
Afghanistan”
; Masuda Sultan
“My War at Home”
.)
1
Mir Hekmatullah Sadat. “The Afghan Experience: An Exploratory Study of Societal Realities Through the Lenses of
Afghan Diasporic Literary Works.” PhD diss., Claremont Graduate University and San Diego State University, 2006.
p154
S H A R Q M A
S H ’ A L I
17
Мақсад ва вазифалар.
Диаспора адабиёти замонавий адабиётшуносликда қизиқиш бил-
дирилаётган соҳалардан бири бўлиб, у уруш, нотинчлик, очарчилик каби муаммолар сабабли
пайдо бўлган демографик кўчишлар натижасида ўз юртини тарк этган ёзувчилар ижодини
ўрганади. Ўз навбатида диаспора адабиётида ижод қилувчи ёзувчиларнинг асарлари, бошқа
турдаги асарлардан тил ва мавзу жиҳатидан фарқ қилади. Мазкур тадқиқотнинг мақсади ҳам
айнан диаспора адабиётининг ўзига хос хусусиятларини Америкадаги Афғон диаспораси
мисолида аниқлаш ва бу мақсадга эришиш учун илмий ишнинг вазифаларига Афғонистондан
туғилган Америкалик ёзувчи Холид Ҳусайний асарларини тадқиқ қилинган диаспора адабиё-
тининг уч асосий хусусияти: тиллар ва маданиятлараро тўқнашув, биографик метод истеъмоли,
замон ва макон мутаносиблиги нуқтаи назаридан таҳлил қилиш киради.
Усуллар.
Холид Ҳусайнийнинг “Шамол ортидан югуриб”, “Минг қуёш шуъласи” ва
“Тоғлар ҳам садо беради” романлари
контекстуал ва қиёсий
усулларидан фойдаланилган
ҳолда таҳлил қилинади ва шуниггдек мазкур методлар диаспоранинг учта асосий хусусияти
яъни
тил ва маданият тўқнашуви, биографик метод тамойиллари
ҳамда
замон ва макон
мутаносиблиги
нинг
ёзувчи ижодида тутган ўрнини кўрсатишда етакчи ўринни эгаллайди.
Натижалар ва мулоҳазалар.
Форсийда ёзилган ҳикоя, романлар Европа ва Осиё
тилларига, инглиз тилида ёзилган асарларнинг кўпчилиги Осиё тилларига, асосан, форсийга
таржима қилинган. Нафақат Америкадаги афғон диаспораси, балки барча ҳудудлардаги ди-
аспора адабиётига мансуб асарлардаги умумий жиҳатларни назарда тутган ҳолда, диаспора
адабиётининг учта муҳим ҳусусияти аниқланди:
1.
Тиллар ва маданиятлараро тўқнашув.
2.
Биографик метод тамойиллари.
3.
Замон ва макон мутаносиблиги.
4.1. Тиллар ва маданиятлараро тўқнашув.
Диаспора адабиётининг асосий хусусияти
бўлиб, бу йўналишда ижод қилувчилар “экспатриант” (expatriate – муҳожир, қочоқ) ёзув-
чилар саналади ва туғилиб ўсган юртига нисбатан уларда ижобий муносабат кузатилмайди.
Шу боис диаспора тушунчаси “экспатриант”га қараганда ижобий маъно англатади. Диас-
пора асарларида ҳар иккала географик ҳудуд, яъни ёзувчи туғилган ва ёзувчи ижод қилаёт-
ган макон истиқболи етакчи ўринни эгаллайди. Муаллиф ўз ватанини соғинади, уни ҳар
томонлама тараққий этишини хоҳлайди ва шу билан биргаликда унга бошпана берган
юртдан ҳам миннатдор. Ҳар бир асарида ёзувчи ҳар иккала тил ва маданият унсурларини
қўллайдики, “гибридлаш” жараёни юзага келади. Гарчи Холид Ҳусайний асарлари инглиз
тилида ёзилган бўлса ҳам, афғон фарзанди сифатида
Allah-u-akbar, naan, аgha, saratan,
zakat, hadj, namaz, qiyamat, chapandaz, mast, padar, bachem, zendagi migzara, Baba jan,
sherjangi
каби бир қатор сўзларни маҳорат билан қўллайдики, бу адабий техника асар
таъсирчанлигини янада оширади. Тил ва маданият ўзаро чамбарчас ҳолатда асардаги афғон-
ларга хослик, яъни миллий калоритни шакллантиради. Айниқса Фирдавсий “Шоҳнома”-
сидан келтирилган парчалар, Саъдий Шерозий, Соиб Табризий сатрлари китобхонга шарққа
хосликни таъкидлаб тургандек туйилади:
Чўлғонур ҳар томи беҳад моҳитоб анворида,
Минг қуёшнинг шуъласи порлайди ҳар деворида!
1
(Соиб Табризий)
Э воҳ! Ке Эшқ осон намуд аввал, вале афтод мушкилҳол!
1
Минг қуёш шуъласи:роман. Холид Ҳусайний/Таржимонлар Рустам Жабборов, Мунира Норова. –
Тошкент:Янги аср авлоди, 2017. – 110-бет.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
18
(Кўринди аввал ишқ осон-у, сўнгра тушди мушкуллар!
1
(Шерозий)
Кўруб бўйла бозуйи пайвастини,
Шукуҳи қавий, қомат-у бастини,
Дуосида тилни санохон этиб,
Тамошо ҳамул сунъи яздон этиб...
2
(Фирдавсий)
И. Тен бадиий асарга ёндашишда "ирқий" асосларга таяниш кераклиги ғоясини ҳам ил-
гари суради. Бу ёндашув тарзига кўра, бадиий таҳлил учун бирор бадиий асарда муайян
миллатнинг туғма темпераменти, яъни психологик ўзига хослиги, ўша халқ ҳаёт кечи-
раётган жуғрофий муҳит, яъни табиий иқлими, ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳолати,
тараққиёт босқичи, яъни этнос эришган маданий даража ва таянадиган ижодий анъана-
лари, бошқача айтганда, шу вақтга қадар юзага келган бадиий тажрибаларга хос хусу-
сиятлар қандайлиги ҳам жуда муҳим деб қаралган.
3
Диаспора адабиётида бўлса, И. Тен таъкидлаган миллат темпераменти, жуғрофий
муҳит, тараққиёт босқичи ва ижодий анъаналарда ёзувчи туғилган, вояга етган ва у ижод
қилган маконларнинг таъсир доираси кузатилади.
Реалистик принциплардан келиб чиқувчи миллийлик қаҳрамонни ҳаққоний, индиви-
дуаллашган ҳолда кўрсатишга имкон беради. У умуминсонийлик билан ҳам боғлиқ ва
образнинг ички ҳамда ташқи шахсий маданиятини кўрсатишни талаб этади, миллийлик тур-
муш тарзи, одат, хулқ характерда кўринади. Ғарб адабиётида аниқлик кучли, аксинча, Шарқ
адабиётида бадиий тўқима, муболаға, декоративлик, ўткир ва нозик дидлилик, шаклий
гўзалликка ишқибозлик рўйи рост сезилиб туради. Лекин Ғарб адабиётида ҳам, Шарқ
адабиётида ҳам ўзига хос ғалатилик бор. Бошқа адабиёт миллий адабиётга ҳар бир асардаги
мазмун ва шаклнинг муайян бириккан тарзи сифатида кириб келади.
4.2. Биографик метод истеъмоли.
Муайян асарни ёзаётган пайтдаги муаллиф шахси
билан уни ёзгунча ёки ёзиб бўлгандан кейинги шахсни бир-бирининг ўрнини тўла боса
оладиган шахс деб қараб бўлмайди. Негаки, айни асарни ёзаётган пайтда илҳом ва яратиш
жўшқинлиги оғушида бўлган муаллиф шахси шундай ҳолга келгунча ёки ундан чиқиб
кетгандан кейин тамомила бошқа шахсга – ижодкорга эмас, ҳамма қатори одамга айланади.
“Бадиий ижод моҳиятини, ижодкор психологиясини, бадиий асар илдизларини очишда
муҳимдир аммо, уни таржимаи ҳолдан иборат деб тушунмаслик керак. ... Биографик
метод ёзувчи ва бадиий асар жуфтлигига асосланади. Ижодкорнинг шахсий ҳаётига,
яшаган муҳитига, руҳий-психологик ҳолатига, шахсий қизиқишларига, асарни ёзишга турт-
ки берган илҳом факторларига, ижодкор лабораториясига ва шу каби қатор тарихий-
индивидуал масалаларга жиддий эътибор беради. Биографик метод адабиётни шундай
ўрганиш усулики, бунда ёзувчи биографияси ва шахсиятига бадиий ижодининг асосий
белгиловчи моменти тарзида қаралади.
4
Ҳар бир
асарни ёзган реал ҳаётдаги одам – бир муаллиф, айни асарнинг концепциясини
белгилаб, унга ўзидаги маънавий, руҳий, интеллектуал сифатларни кўчирган ижодкор шахс
–бошқа бир муаллиф, баъзи асарлардагина бўй кўрсатиб, бевосита ўз номидан гапириб,
1
Минг қуёш шуъласи:роман. Холид Ҳусайний/Таржимонлар Рустам Жабборов, Мунира Норова. –Тошкент:
Янги аср авлоди, 2017. – 400-бет.
2
Ўша асар – 294-бет.
3
Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асослари. –Тошкент: «Камалак», 2016. – 352- бет.
4
Баҳодир Карим. Руҳият алифбоси. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016. –
166- бет.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
19
ўқирман билан юзма-юз дардлашадиган киши образи –учинчи бир муаллиф бўлиши мумкин
экани ҳисобга олингандагина бадиий асар тўғри тушунилади ва тадқиқ қилинади
.
1
Ҳусайний ҳам ёзувчи, ҳам фарзанд сифатида ўз ватани ҳақида, афғонларнинг ҳам
тинчлик исташини ўз интервюларида бир неча бор таъкидлайди. Романида ҳам буни
шундай эслатиб ўтади:
“Бизнинг шўрлик халқимиз, бечора Ватанимизнинг, унинг бошига
тушган кулфатларни ҳам ёзгин, ўғлим!”
2
Биографик метод нуқтаи назаридан ёзувчи асосан ўзини ёзади, бадиий образларига ўз
қарашларини, эстетик идеалларини жойлаштиради. Абдулла Қодирий фикрича
"Ёзувчининг,
гарчи шахсан танилмаса ҳам, асарларини ўқиб, қандай табиатли шахс эканини ғойибона би-
лиш, тасаввур қилиш мумкин. Чунки у асарларида асосан ўз табиатини, руҳини тасвирлайди".
3
Замон ва макон мутаносиблиги.
Диаспора адабиётининг яна бир хусусияти бу замон ва
макон
мутаносиблигидир. Афғонлар гарчи ватанда ё ватандан ташқарида бўлишмасин, уларни
ватанпарварлик туйғуси бирлаштириб туради. Лекин, уларнинг қон-қонига сингиб кетган
табақалаштириш афғон тарихидаги энг кечирилмас хато эди.
“Адабиётда бадиий ўзлаш-
тирилган замон ва макон муносабатларининг ўзаро муҳим алоқасини биз хронотоп (замон
макон) деймиз, – деб таърифлайди М.М.Бахтин. – ... Хронотопни биз адабиётнинг шакл-
мазмун категорияси, деб тушунамиз. Адабий-бадиий хронотопда замон ва макон белгилари
англанган ва аниқ яхлитликда уйғунлашуви кўзга ташланади. Бунда замон тиғизлашади, зичла-
шади, бадиий сезиларли бўлади, макон эса замон, сюжет, тарих ҳаракатларига интенсив-
лашади, тортилади. Замоннинг кўриниш белги-аломатлари маконда намоён бўлади, макон эса
замон орқали англанади ва ўлчанади”. Айнан шу сабабдан ҳам бадиий асарда замонни макон-
дан ёки аксинча, маконни замондан, гарчи улар алоҳида-алоҳида мустақил адабий-эстетик
ҳодиса-категориялар ҳисобланса-да, устуворликда қараш мумкин эмас. Чунки бадиий асарда
замон ва маконнинг ҳам шакл, ҳам мазмун жиҳатдан аҳамиятлари бир хил. Яхлит макон
оламида замонни кўриш қобилиятини М.М. Бахтин ҳақиқий сўз санъаткорининг энг қимматли
фазилатларидан бири ҳисоблайди. Бадиий асар замонининг ўзига хослиги унга воқеликдаги
ўзгаришларни, шаклланиш, ривожланиш жараёнларини бериш имконини туғдиради
.
4
Тарихийлик нуқтаи назаридан Хусайний романларининг эътиборли томони шундаки, ёзув-
чи ҳатто афғон тарихчилари унутган ва ёки истамаган “хазоралар” ҳақидаги маълумотларни
келтирадики, афғон этник манзараси ёрқин намоён бўлади. Ёзувчи “Шамол ортидан югуриб”
романи ҳақида шундай ёзади:
“ Мен мавзуни танламадим, тарихни танладим. Бироқ ҳикоя
ҳаёлимда айнан шу каби муаммолар билан етилган эди. Назаримда бадиий асардан кўзлана-
диган мақсад ҳам ўқиганда китобхонни ларзага соладиган ва уларни уйғота оладиган тарзда
ёза олишдир. Ҳеч ким бахтли одамларнинг тинч ҳаёти ҳақидаги китобларни ўқимайди. Бадиий
асар одамлар бемалол муҳокама қила олмайдиган мавзуларни муҳокама қилиши керак.”
5
1
Баҳодир Карим. Руҳият алифбоси. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016. –
50-51- бетлар.
2
Минг қуёш шуъласи:роман. Холид Ҳусайний/Таржимонлар Рустам Жабборов, Мунира Норова. –
Тошкент:Янги аср авлоди, 2017. –350-бет.
3
Баҳодир Карим. Руҳият алифбоси. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016. –
170- бет.
4
Тўраева Б.Б. Тарихий романларда бадиий замон муаммоси (О.Ёқубов ва П.Қодиров романлари мисолида):
Филол. фан. ...фалсафа д-ри дисс. – Тошкент, 2018. – 15-16- бетлар.
5
Mir Hekmatullah Sadat. “The Afghan Experience: An Exploratory Study of Societal Realities Through the Lenses of Afghan
Diasporic Literary Works.” PhD diss., Claremont Graduate University and San Diego State University, 2006. p193
S H A R Q M A
S H ’ A L I
20
Муаллиф “Шамол ортидан югуриб” романида ретроспекция қонунларига таянган ҳолда
ривоячи Амир ўтмишини эслаб, биринчи шахс тилидан гапиради ва унинг болалигига қайтади.
Аҳамиятли томони шундаки, ҳар учала “Шамол ортидан югуриб”, “Минг қуёш шуъласи”,
“Тоғлар ҳам садо беради” романларида урушдан олдинги фаровон Афғонистон уруш даври ва
урушдан сўнгги ракурсда тасвирланади ва башариятнинг энг фожиавий саҳнасига айланиши
очиб берилади. Мазкур романлар ёзучининг олам ва одам, замон ва макон ҳақидаги фалсафаси,
ижодкор борлиғида роса етилган тафаккур, дунёни англаш концепцияси ёки ёзувчининг руҳий-
маънавий-интелектуал даражаси ифодасидир. Асарларда тахминан 1973-2001 йиллар орали-
ғидаги воқеалар бадиий тўқималар ёрдамида баён етилган.
Макон ҳусусида ёзувчи фақат Афғонистон билан чегараланмайди, “Шамол ортидан
югуриб”да Афғонистон, Эрон, Покистон, Америка, “Минг қуёш шуъласи” асарида Афғо-
нистон, Эрон, Покистон ва “Тоғлар ҳам садо беради” романида Афғонистон, Эрон, Покис-
тон, Франция, Америка масофавий йўналишида ҳаракатланади. Ҳар бир давлат ҳудудида
ёзувчи реалистик оқим тарафдори сифатида гавдаланади ва мезбон мамлакатларга хос
белгиларга ҳам тўхталиб ўтади. “Тоғлар ҳам садо беради” асарида Парининг исмини фран-
цузлар
Paris
(Пағи), яъни ўзларининг пойтахт шахрининг номи сифатида тушунишади ва
шу тарзда талаффуз қилишади. Лекин бу сўз аслида Франция пойтахти Париж эмас, балки
“фаришта, малак, пари” эканлиги Пари ва уни асраб олган онаси Нила Ваҳдати томонидан
тушунтирилади.
“Тоғлар ҳам садо беради” романидаги Парининг қуйидаги ҳолати:
“Бироз ўтиб, Пари
ёмғир пўшини эгнига илиб, Шапел булвари томон яёв юриб кетди. Ҳаво рутубатли бўлиб,
ёмғир томчилари деразалар ва йўлкаларни аямай саваларди. Ёдида, болалигида турган-
битгани савол эди: “Ойи, Қобулда амакиваччаларим борми? Бобом, бувам-чи? Нега улар
бизникига меҳмон бўлиб келишмайди? Уларга хат ёза оламизми? Уларникига борсак бшл-
майдими?”
;
1
ёки “Минг қуёш шулъаси”даги Лайлонинг тинч Покистондан эндигина осо-
йишталик қарор топаётган Афғонистонга интилишини акс эттирувчи
“Қачонлардир отаси
айтган эди: “Сен ким бўлишни истасанг, албатта бўла оласан. Ишонаман. Қачондир бу
беъмани урушлар тугайди ва сен ана шунда Ватанга керак бўласан!” Гоҳида онасининг бир
гапи ҳам тез-тез қулоғига чалинади: Ватанимиз озодликка. Тинчликка эришган кунни ўз
кўзим билан, болаларимнинг кўзлари билан кўраман”
2
, -деган нолалари ҳамда “Шамол
ортидан югуриб” асаридаги
“Айтиш жоизки, Америкада эски буюмлар савдоси муҳожир
афғонлар учун энг сердаромад иш саналардию Шу боис, ушбу бозорнинг асосий сотув-
чилари ҳам афғонлар эди. Савдо сусайган пайтда сотувчилар бир пиёла чой устида бир-
бири билан ўтмиш ҳақида кўрган-кечирганлари ҳақида, бу ердаги таниш-билишларнинг
шахсий ҳаёти ҳақида (афғонлар ғийбатни ёқтиришади) гурунглашиб ўтиришарди. Бу
“эскифурушлар” орасида чилангар ва тикувчиларни ҳам, собиқ элчилар, жарроҳлар ва про-
фессорларни ҳам учратиш мумкин эди”
3
каби бир қатор эпизодларда Ҳусайний бадиий
асарда замон ва макон мутаносиблиги аҳамиятини очиб беради.
Хулоса.
Диаспора адабиёти ёзувчи туғилиб вояга етган ва ҳозирда истиқомат қилаётган
ҳудудларнинг тил ва маданиятини биографик метод асосида макон ва замон мутаносиб-
1
Минг қуёш шуъласи:роман. Холид Ҳусайний/Таржимонлар Рустам Жабборов, Мунира Норова. –Тошкент:
Янги аср авлоди, 2017. – 580-бет.
2
Ўша асар – 254-бет.
3
Ўша асар – 350-бет.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
21
лигида акс эттирувчи бадиий асарларни ўрганади. Диаспора ёзувчилари ўз асарларида она
юртини қўмсайдилар ва ватанига ҳамда унга бошпана берган юртга тенг равишда тинчлик
ва фаровонлик тилайдилар. Афғон диаспора адабиётининг ёрқин намоёндаси Холид Ҳусай-
ний “Шамол ортидан югуриб”, “Минг қуёш шуъласи” ва “Тоғлар ҳам садо беради” роман-
ларига тадқиқот давомида аниқланган диаспора адабиётининг уч асосий хусусияти тиллар
ва маданиятлар аро тўқнашув, биографик меътод истеъмоли ҳамда макон ва замон мута-
носиблигини шундай мужассамлаштириши мутолаа давомида муаллифнинг ҳар икки
давлатга, ҳар икки миллатга ва ҳар икки маданиятга мансублигини намоён этади.
Ҳақиқий ижодкорларнинг руҳи, табиати, идеаллари ўз қаҳрамонлари ортига яширинган
бўлади. Бадиий асар ижодкор шахсида бутунлашади. Бадиий асардан ёзувчи табиатига хос
хусусиятларни англаш, ҳис этиш ижодкор яшаган ижтимоий ва оилавий муҳитни, маънавий-
руҳий, эътиқодий дунёқарашини англаш орқали юзага келади. Гарчи аччиқ ҳақиқат бўлса-да,
афғон диаспорасининг бутун дунё бўйлаб тарқалишига, бетакрор асарларнинг яралишига
Афғонистондаги нотинчлик, террор ҳужумлар оқибатида ватанни тарк этиш сабаб бўлган.
ХИТОЙ ТИЛИДАГИ ИБОРАЛАР ВА УЛАРНИ
КЛАССИФИКАЦИЯ ҚИЛИШ
АКИМОВ ТАИР
ўқитувчи, ТошДШИ
Аннотация. Фразеологик иборалар халқ оғзаки ижодиётининг маҳсули бўлиб, халқнинг асрий
ҳаёти, дунёқараши,ўткир фикрлари, панд –насиҳатлари асрдан-асрга сайқаллашиб, авлоддан -
авлодга мерос бўлиб келмоқда. Фразеологик ибораларда нутқ таъсири кучайтирилиб халқ томон-
дан ўзлаштирилиб, инсонлар онгига чуқур сингиб кетган бўлиб, халқнинг урф-одатлари, анъаналари,
маданияти ва тарихи акс этирилгандир.
Халқ кундалик ҳаётида фразеологик ибораларни ҳам кўп қўллайди, айниқса ёзувчилар, адабиёт-
шунослар, шоирлар ибораларни ўз ўрнида ишлатиб,ўз асарлари билан ўқувчиларни ўзларига жалб
қилиб келмоқда .
Доно фикрни, ўткир хақиқатни, теран мазмунни ўзида мужассам этган фразеологик иборалар
нутқимизнинг экспрессив (яъни, таъсир этувчи, ҳис-ҳаяжон уйғотувчи) воситалари орасида энг
таъсирчан, кишини уйлашга,фикр мулоҳаза юритишга беихтиёр мажбур қилувчи кучга эгадур.
Хитой тилидаги
熟语
shuyu фразеологик ибораларга -
成语
chengyu-турғун бирикмалар;
谚语
yanyu-мақоллар;
俗语
suyu(
俗话
suhua)-маталлар;
格言
geyan-ҳикматли сўзларлар;
歇后语
xiehouyu-
ишора, охиргача айтилмаган сўз, яъни топишмоқ шаклида келади (
盲人骑瞎马
mang ren qi xia ma-
кўр сўқир отга мингандек ; хатарлик);
惯用语
guanyongyu-қўп қўлланиладиган сўз бирикмалари, уч
иероглифдан ташкил топган, одатда оғзаки нутқда кўпроқ ишлатилади (
走后门
zou hou men –орқа
эшикдан чиқмоқ; пора олмоқ,
吹牛皮
chui niu pi лоф урмоқ; катта гапирмоқ ) лар киради.
成语
chengyu- тилдан-тилга ўтиб сайқал топган панд-насиҳат руҳидаги чуқур мазмун, ихчам
шакл, таъсирчан ифодага эга бўлган халқ ҳикматидир.
Хитой тилидаги турғун иборалар ёзувда асосан 96% тўрт иероглифдан ташкил топган , 4%
эса 3-14 та иероглифлардан ташкил топган бўлади.
