S H A R Q M A
S H ’ A L I
85
САЙФИДДИН БОХАРЗИЙ ФАОЛИЯТИ ЧЕТ ЭЛЛИК
ОЛИМЛАР ТАДҚИҚОТЛАРИДА
НАЗИРОВА ХУРШИДА
таянч докторант, ЎзР ФА ШИ
Аннотация. Марказий Осиё тасаввуф тарихшунослигида аксарият муаммолар нақшбандия ва
яссавий тариқатлари контекстида тадқиқ этилган. Ушбу икки тариқат тарихи ва тарихшунослиги
бўйича ҳам хорижий ҳам маҳаллий ишларни кўплаб кўрсатиш мумкин. Лекин бу мулоҳазани минтақа
ижтимоий-сиёсий ҳаётида чуқур из қолдирган бошқа тариқатлар, хусусан кубровия тариқати борасида
айтолмаймиз. Масалан, ушбу тариқатнинг минтақада кенг тарқалишида муҳим рол ўйнаган Сайфиддин
Бохарзий (ваф. 659/1260), Камол Жандий (ваф. 672/1273), Ҳусайн Хоразмий (ваф. 836/1433) каби машҳур
кубровийларнинг шахсияти ва маъанавий мероси ҳақидаги илмий қарашларни умумлаштирувчи, таҳлилий
хулоса берувчи ишлар бармоқ билан санарли. Муаммонинг ана шу жиҳатини эътиборга олган ҳолда
тақдим этилаётган мақолада Сайфиддин Бохарзий шахсияти билан боғлиқ айрим муаммоларнинг тарих-
шунослик таҳлилини амалга оширишга ҳаракат қилдик. Бохарзий шахсиятини ўрганиш мустақилликдан
кейин хам давом этаяпти. Лекин уни чуқур ўрганиб таҳлил этиш ва хужжатлар асосида холи ўрганиш,
тассавуф тариқатчисининг бир издошлари сифатида таҳлил этиш бугунги давр талаби десак муболаға
бўлмайди. Ушбу шахс кўпчилик мутахассисларга О.Д.Чеховичнинг тадқиқотлари орқали таниш. Бугунги
кунда ҳам Сайфиддин Бохарзий Ўзбекистонда қабри Бухоро шаҳрида жойлашган тасаввуф намояндаси,
ўтмишда йирик вақф мулкларига эгалик қилган хонақоҳи сабаб хотирланади. Аслида ҳам шундайми?
Сайфиддин Бохарзий ва унинг фаолияти ҳақида яна нималар маълум? Мақола хорижлик тадқиқот-
чиларнинг илмий изланишларининг тарихшунослик таҳлили орқали Сайфиддин Бохарзий ва Нажмиддин
Кубро муносабатлари, Сайфиддин Бохарзийнинг шахсий ҳаёти, авлодлари ва издошлари, Бохарзий ва
Олтин Ўрда хони Беркахон муносабатлари ҳамда унинг ёзма меросининг айрим жиҳатларини очиб
беришга бағишланган. Келгусида хам Бохарзий шахсига кенгроқ этибор берилиб, унинг ёрқин шахси ва
манавий мероси кенг оммага хавола этилади деб умид билдирамиз.
Таянч сўз ва иборалар: Бохарзий, Нажмиддин Кубро, Беркахон, Фатхобод, Фирдавсия, Аврад ал-аҳбоб.
Аннотация. В суфийской историографии Центральной Азии большинство проблем изучены в
контексте тарикатов Накшбанди и Яссави. Можно привести зарубежные и отечественные
исследовании по истории этих двух дисциплин духовного усовершенствования. Однако, другие
суфийские учения, например тарикат Кубравия, который оставил глубокый след в социально-
духовной и политической жизни региона, не достаточно изучены. В том числе очень мало научных
работ которые дают аналитические выводы и обобщают научные взгляды о личности и духовном
наследии знаменитых последователей Нажмиддина Кубро Сайфиддина Бохарзи (1190–1262), Ка-
моле Жанди (672/1273) и Хусеине Харазми (836/1433), которые сыграли важную роль в распростра-
нении этой дисциплины в регионе. Рассматривая именно этот аспект проблемы в представленной
статье, мы попытались осуществить историографический анализ особенных проблем, связанных с
личностью Сайфиддина Бохарзи. Изучение личности Бохарзи продолжается и в настоящее время.
Не будет преувеличением если скажем, что проведение анализа после глубокого его изучения и
свободное изучение на основе документов, анализ в качестве одного из последователей суфизма,
требование настоящего времени.
Эта личность известна отечественным специалистам по исследованиям О.Д.Чехович, посвя-
щенным вакфному имуществу в Бухаре. На насегоднящний день Сайфиддина Бохарзи, могила кото-
рого находится в Бухаре, в Узбекистане вспоминают как представителя суфизма, религиозного
деятеля владевщего вакуфным имуществом в прошлом. Это действительно так? Что еще мы
знаем о Сайфиддине Бохарзи и его деятельности? Эта статья посвящена именно раскрытию
особенных аспектов отношений Сайфиддина Бохарзи и его наставника Нажмиддина Кубро, личной
жизни, потомков и последователей, отношений Сайфиддина Бохарзи с ханом Золотой Орды Берка-
S H A R Q M A
S H ’ A L I
86
ханом а также его письменного наследия на основе историографического анализа научных изданий
зарубежных исследователей. Надеемся, что и в будущем будет уделено широкое внимание на
личности Бохарзи, а его яркая личность и духовное наследие получат широкое признание.
Опорные слова и выражения: Бахарзи, Наджмитдин Кубра, Беркахан, Фатхабад, Фирдавсия, Аврад ал-аҳбаб.
Abstract. In the Sufi historiography of Central Asia, most of the problems are studied in the context of
the teachings of Naqshbandiya and Yassaviya orders. According to the history and historiography of these
two teachings of spiritual improvement, the works of both foreign and local researchers can be shown.
However, we cannot say that these reflections have left a strong sense in the socio-spiritual life of the
region like other teachings, including the Kubraviya order. For example, there are very few scientific works
that give analytical conclusions and summarize the scientific views on the personality and spiritual heritage
of Najmiddin Kubra’s famous followers as Sayfiddin Bokharzi (1190-1262), Kamal Zhandi (672/1273) and
Husayn Khorezmi (836/1433) who played an important role in the dissemination of this discipline in the
region. Considering this aspect of the problem in the present article, we tried to carry out a
historiographical analysis of the particular problems associated with the personality of Sayfiddin Bokharzi.
The study of the identity of the Bokharzy also continues after independence. It would not be an
exaggeration if we say that conducting an analysis after in-depth study of it and free examination on the
basis of documents, analysis as one of the followers of Sufism, is a requirement of the present.
This person is known to many local specialists by O.D.Chekhovic's researches, which devoted to waqf
properties in Bukhara. Today, Sayfiddin Bokharzi, whose grave is in Bukhara, is remembered in Uzbekistan
as a representative of Sufism, a religious leader who owns pious endowments in the past. Is it really so?
What else do we know about Sayfiddin Bokharzi and his activities? This article is devoted especially to the
disclosure of Sayfiddin Bokharzi’s relation with the his preceptor Najmiddin Kubro, the personal life,
generations and disciples of Sayfiddin Bokharzi, the relations of Bokharzi with the Berka Khan the ruler of
Golden Horde and his written heritage in the base of published works of foreign researchers. We hope that
in the future wide attention will be paid to the personality of Bokharzy, and his bright personality and
spiritual legacy will receive wide recognition.
Keywords and expressions: Bakharzi, Najmiddin Kubra, Berkekhan, Fathabad, Firdawsii, Awrad al ahbab.
Кириш.
Кубровия тариқати ва унинг тасаввуф тарихида тутган ўрни ҳақида қатор тад-
қиқотлар эълон қилинган. Шунга қарамай, ушбу тариқатнинг йирик вакили Сайфиддин
Бохарзийнинг (586/1190-659/1260) Мовароуннаҳрда мўғуллар истилосидан кейинги энг
оғир даврдаги маданий-маънавий ҳаётдаги фаолияти батафсил очиб берилмаган. Тасав-
вуфга оид асарларда Сайфиддин Бохарзийнинг Бухорога келиши ва у ердаги фаолияти,
издошлари ҳақида берилган маълумотлар тарқоқ ва уларда қарама-қарши фикрлар учрайди.
Биз Бохарзийни Нажмиддин Кубронинг таълимотини Ўрта Осиёда тарғиб қилган муриди ва
мўғуллар орасида шайх ул-олам номи билан шуҳрат топган мутасаввиф сифатида биламиз.
Бохарзий шахсиятига оид Ўзбекистондаги илмий муҳит ва аҳоли орасидаги маълумотлар
кам, борлари ҳам бир ёқламадир. Хусусан, совет тарихшунослигида Ўрта асршунос
О.Д.Чеховичнинг ишларида асосий эътибор Бохарзийнинг Фатхободдаги хонақоҳи ва унинг
набираси Абулмуфаҳҳар Яҳё Бохарзий томонидан бошқарилган вақф мулкларига қаратил-
ган. Шунингдек, Бохарзийнинг мўғуллар даврида Олтин Ўрда хони Беркахонинг мусулмон
бўлишида унинг ўрни катта аҳамиятга эга бўлгани ҳақида ҳам ўзининг айрим мулоҳаза-
ларини билдириб ўтган. Бохарзий Нажмиддин Кубронинг издоши, Бухорода мақбараси
жойлашган бир мутасаввиф сифатида танилди. Бохарзий деганда яна унинг набираси
Абулмуфаҳҳар Яҳё асос солган йирик хонақо ва унинг Бироқ хорижий тадқиқотчиларнинг
ишларида Бохарзий шахсияти янада кенг қиррали, ўз даври учун биз англаганимиздан-да
таниқлироқ сиймо эканлиги маълум бўлади. Ушбу мақолада биз Бохарзий ҳаёти ва фао-
лиятига оид хорижий тадқиқотчиларни таҳлили асосида унинг шахсиятини яқинроқ очиб
беришни мақсад қилиб олдик.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
87
Мақсад ва вазифалари
. Сайфиддин Бохарзий ва унинг фаолияти ҳақида яна нималар маъ-
лум? Мақола хорижлик тадқиқотчиларнинг илмий изланишларининг тарихшунослик таҳлили
орқали Сайфиддин Бохарзий ва Нажмиддин Кубро муносабатлари, Сайфиддин Бохарзийнинг
шахсий ҳаёти, авлодлари ва издошлари, Бохарзий ва Олтин Ўрда хони Беркахон муносабатлари
ҳамда унинг ёзма меросининг айрим жиҳатларини очиб беришга бағишланган.
Тадқиқот усуллари
. Ушбу мақолада тарихшунослик усуллари ва таҳлиларидан кенг
фойдаланилди.
Сайфиддин Бохарзийнинг тўлиқ исми Абу-л-Маолий Сайид ибн Мутаҳҳар ибн Сайид
ибн Али ал-Бохарзий бўлиб, Нишопур билан Ҳирот орасидаги Бохарз мавзесида туғилган
1
.
Турк тарихчиси С.Кўкбулут Нажмиддин Кубро ва Бохарзий муносабатларига кенг
тўхталган тадқиқотчилардан биридир. Унинг “Avârifü’l-Maârif” асарига таяниб ёзишича,
Бохарзий авваллари сўфий ва авлиёларни менсимайдиган ўқимишли бир ўспирин бўлган.
Бир мажлисда буни ўз кўзи билан кўрган ва эшитган Нажмиддин Кубро “Алҳамдуллилаҳ,
бу ёш нақадар жуда қобилиятли” деб мажлисни тарк этган. Бундай таърифни эшитган
Бохарзий мажлисдан сўнг Нажмиддин Куброни қидириб, ортидан боради. Ана шу тариқа
Бохарзий ва Нажмиддин Кубро ўртасида илиқ муносабатлар бошланган
2
. Бохарзийни Наж-
миддин Кубронинг ишончли ва яқин муридларидан бири бўлишини қуйидаги маълумотдан
билиб олишимиз мумкин. Бир куни Нажмиддин Куброга Хитойдан жориялар келтиришади
ва Кубро муридларига бу кеча барчангиз роҳат олиб дам олинг деб изн беради. Лекин Бо-
харзий кечани уйқу дам олиш билан эмас қўлида бир даста кўза сув билан Нажмиддин Куб-
рони остонасида тонг оттиради. Нажмиддин Кубро бу ҳолатни гувоҳи бўлгандан сўнг унга
нима сабабдан унинг остонасида тонг оттирганини сўрайди. Шунда Бохарзий унга устозини
кутишдан ортиқ лаззатлироқ нарса йўқлигини айтади. Нажмиддин Кубро, унга кўрсатган
ҳурматидан мамнун бўлиб, Бохарзийга унинг ортидан султонлар юришини башорат қил-
ган
3
. Хусусан Мангу хоннинг вазири мўғуллар даврида мовароуннаҳр бошқарувчиси Бурҳо-
ниддин Маъсуд ибн Маҳмуд Яловоч PPшайхга чексиз хурмат кўрсатган
4
.
Д.Девизнинг ёзишича, Бохарзий Нажмиддин Кубронинг ҳузурига келишидан аввал бош-
қа бир мутасаввиф Шайх Тожиддин Маҳмуд Ал-Ушнуҳийдан хирқа кийган
5
. Лекин кейин-
роқ Хивага келиб Нажмиддин Кубро хизматига кирган. Мўғуллар истилосидан олдинроқ
пирининг кўрсатмаси билан Бухорога келиб, қирқ йил давомида кубравия тариқатини тар-
ғиб қилган
6
. Бохарзий умрининг охиригача Бухорода яшаган. Фатҳободда 658/1259 ёки
659/1260 йилда вафот этган ва ўша ерда дафн этилган
7
.
Манбаларда Бохарзийнинг уч ўғли бўлгани қайд этилган. Катта ўғли Жалолиддин
Муҳаммад (в. 661/1263) бўлиб, отасининг вафотидан сўнг Бухорода унинг ишларини давом
эттирган. У XIII асрнинг 1260 йилларида Олтин Ўрда ва Чиғатой хонлари ўртасидаги ўзаро
жанглар пайтида ўлдирилган
8
. Иккинчи ўғли Сайид исми билан танилган Бурхониддин
1
Algar H. Nadjm al-Dīn Kubrā // Enciklopedia of Islam. Vol. V. – P. 300-301.
2
Gökbulut S. Necmeddîn Kübrâ ve Kübrevîlik. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. – İzmir, 2009 P. 148
3
Algar H. Nadjm al-Dīn Kubrā // Enciklopedia of Islam. Vol. V. – P. 300-301
4
İslâm Ansiklopedisi. 4. Cildi. TDV.- Istanbul 1991. –S. 474-475
5
D.Deweese
The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi: A fifteenth-century Sufi commentary on the
Qasidat al-Burdah in Khorezmian Turkic. - Indiana University. PhD. 1985. –P.29
6
. Djomi A. «Nfoxat al-uns». – Tashkent 1915. – Str. 412
7
Algar H. Nadjm al-Dīn Kubrā // Enciklopedia of Islam. Vol. V. – P. 300-301
8
Bartold V.V. Sochineniya II ch.1. Izdatelstvo Vostochnoy literaturi. Moskva 1963.– Str 120
S H A R Q M A
S H ’ A L I
88
Аҳмад (в. 696/1297). Хулагулар маликаси Теркен Хотун таклифи билан Кермонга келиб,
жануби–шарқий Эронда кубровийликнинг тарқалишига сабабчи бўлган. Унинг ўғли
Абулмуфаҳҳар Яҳё Бохарзий (в. 736/1335) эса амакиси Жалолиддин Муҳаммад вафотидан
сўнг бобосиниг ишларини давом эттириш учун Кермондан Бухорога келган. Тадқиқот-
чиларнинг фикрича, унинг Кермондан кетиши кубровийликнинг заифлашувига сабаб
бўлган. Бохарзийнинг кичик ўғли Мазҳаруддин Мутаҳҳар бўлиб, у отасининг кўрсатмаси
билан Мавлоно Румийни зиёрат қилиш мақсадида Куния шаҳрида бўлган. Отаси Жалло-
лиддин Румийнинг рубоийларини ўқиб унга ғойибона мухлис бўлганини ва ул зотни топиш
учун темирдан чориқ қўлига асо олиб бўлса ҳам Мавлонони топишни буюради. У буюк
зотни суҳбатида бўлишни фарз амалини бажариш билан баробар деб билган
1
. Лекин унинг
Мавлоно Румий билан кўришган ёки кўришмаганлиги ҳақида аниқ маълумотлар йўқ.
Абулмуфаҳҳар Яҳё Фатхободда Бохарзийнинг мақбараси ва ҳонақосининг асосчиси
сифатида тарихда қолди. Араб саёҳатчиси Ибн Баттута ўз кундаликларида Фатхободдаги
Бохарзий хонақоҳида меҳмон бўлгани, бу ерда шаҳарнинг энг обрўли кишилари билан
йиғилиб суҳбатда бўлганини эслаб ўтган
2
. Абулмуфаҳҳар Яҳё ўзининг “Аврад-ал-Аҳбаб”
номли асарида Бохарзийнинг маноқиби ҳақида ёзиб қолдирган. У асос солган Бохарзий
мозори вақф мулклари XX аср бошига қадар фаолият юритди
3
. Яна шуни таъкидлаш лозим
Бухоро амирлари тахтга ўтиришдан аввал шайхнинг қабрини зиёрат қилишган
4
. Бохарзий
вақфи ва Фатхободдаги хонақоси XVIII асргача мавжуд бўлганини кубровий шайхлардан
бири бўлган Абд ал- Қаюм Хўжа (1255/1839) бўлиб, у Фатхободда яшаб ижод қилгани
маълум
5
. Шундан кўришимиз мумкинки Бохарзий авлодлари ва унинг издошлари Ўрта
Осиёда анча вақтгача ўз ўрнини ушлаб турган.
Бохарзий муридлари бир қанча бўлиб бизгача етиб келганлари учта.
Улардан дастлабкиси Саъдиддин Хоразмий бўлиб, унинг номи “Аврад ал-Аҳбоб” да ҳам
номи зикр қилинган. Иккинчиси Бурҳониддин Бухорий бўлиб, у хақидаги маълумотларни Ра-
шиддин (1247/1318) асарларида учратамиз. Бурҳониддин Бухорий насронийлар тарафидан бўҳ-
тонга дучор бўлиб Манзига ( Жанубий Хитой) сургун қилиниб ва ўша ерда вафот этган.
Ғиёсиддин Хондамирнинг “Ҳабиб ус-сияр” асарида ҳам учратамиз, унга кўра Бурхониддин
Бухорий пойтахт Хонбалиқда яшаган ва у ернинг ҳавосидан заҳарланиб ўлганини ёзиб қол-
дирган. Шубхасиз кубровийлик Хитойда маълум муддат яшаганида бу шаҳсни ўрни бўлган
6
.
Яна кўзга кўринган ва кубровийликни Хиндистонда анча муддат бўлишига сабабчи бўл-
ган муриди Бадриддин Самарқандий (в.1316) бўлиб, силсила ундан машҳур Шарофиддин
Аҳмад ибн Яхё Манирийга, ундан шайх Руҳиддин Фирдавсийга ўтган. Руҳиддин Фирдавсий
ва унинг акаси Низомиддинлар оталари тарафидан Бадриддин Самарқандийга илм олишга
топширилади
7
. Ана шу тариқа Кашмир ва Делида кубровийлик тариқати кенг ёйилади.
Яна қизиқарли маълумотлардан бири бу Али Сафийнинг (1461-1532) асари “Рашахот айн
ал-хаёт” да Бохарзийнинг нақшбандия тариқатига мансуб бўлган икки шайх билан танишуви ва
учрашганидир. Хожа Ғариб ва шайх Ҳасан Булғорийлар билан суҳбатда бўлган
8
.
1
Gökbulut S. Necmeddîn Kübrâ ve Kübrevîlik. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. – İzmir, 2009
2
Chexovich O.D. Buxarskie dokumenti XIV veka. T.: Fan, 1965– S. 8
3
Ўша асар. – Б. 9
4
N.B. Nemtsova Xanaka Sayf ad-dina Baxarzi v Buxare. Buxoro.2003. – Str. 14
5
D.DeWeese The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi–P.37
6
Ўша асар. – Б. 37
7
Origin delopment Firdausi order and its expansionin India/ chapter II. – P.55
8
DeWeese.D The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi – P.32. Яна қаранг: ...
S H A R Q M A
S H ’ A L I
89
Бохарзий шахси тадқиқотларнинг энг қизиқарли ва баҳсли нуқта бу Бохарзий ва Олтин
Ўрда хони Беркахонинг муносабатларидир. Бохарзий фаолияти ҳақидаги ҳикояларнинг кул-
минацион нуқтаси бу Олтин Ўрда хони Беркахоннинг Бухорога келиши ва Бохарзий қўлида
исломни қабул қилишидир. Жамол Қарший Беркахонинг мусулмон бўлганини ва Бухорога
шайхдан дуо-фотиҳа олиш учун келганини ёзиб қолдирган.
1
Замонаваий эрон тарихчилари
И.Афшар ва С.Нафисийлар Беркахоннинг мусулмон бўлишида Бохарзийнинг ролини инкор
қилшади
2
. Жумладан Жузжоний Беркехонни шайхни қўл остида исломни қабул қилган деб
кўрсатган. Жузжоний фақатгина Беркахонни болалигида Хўжанд уламолари тарафидан Қуръон
каримдан таҳсил олганини қайд қилган. Ибн Холдун ва Қошақандийлар фикрига кўра Беркахон
ислом динини қабул қилишида айнан Бохарзийни ўрни бўлганини тасдиқлашган.
3
Заҳабийнинг қайд қилишича, Беркахон Шайх Боҳарзийни зиёрат қилиш учун Саксиндан
(Волга яқинидаги тарихий шахар) Бухорога келади
4
. Ундан ташқари Бохарзийни намоз
вақтида мўғуллар тарафидан олиб қочиб кетилгани ва уни Бухоро шаҳри ташқарисидаги
мўғулларга тегишли бўлган лагерда маълум муддат ушлаб турилган. Хулагунинг вазири ва
маслаҳатчиси Насриддин Тусийнинг (1201/1274) Бохарзий шахсиятига қарши рубоий ёзга-
ни ҳақида ҳам қарашлар бор
5
. Беркахон мусулмонларни ҳимоя қилиш мақсадида Хула-
гунинг ички сиёсатларига аралашган
6
. Шундан сўнг Олтин Ўрдада Ислом дини жадаллик
билан ёйилади. Бохарзий ва Беркахон муносабатлари нафақат маҳаллий агиографиялар
учун муҳим мавзу бўлди. Балки мўғул задогонларининг Бохарзий шахсиятига мойилигини
ҳам оширди. Бундан ташқари, Бохарзий маълум даражада сиёсатга таъсир кўрсата оладиган
шахслардан эди. Сайфиддин Бохарзий вазири Қутбиддин Ҳабаш Амидга (в. 658/1260) шеъ-
рий тарзда ёзилган қуйидаги мисраларни юборади. “Сарой минбарга айланиб бораётганда,
минбарнинг умуман бўлмагани яхши”
7
. Вазирни қаттиқ танқид қилган ва фаолиятига ара-
лашмасликга чақирган
8
. Бохарзий Ҳабаш Амидни Юсуф Саккокий ва Бехаддинларнинг
ўлимида айблаган
9
. Юқоридаги тадқиқотларни ўрганиш натижасида шуни кўришимиз
мумкинки Беркахон болалигидан ислом илмидан таҳсил олган. Бироқ айнан Бохарзийнинг
дуосини олиш учун Саксиндан келган ва бу унинг шайхга бўлган чексиз хурматини кўрса-
тади. Беркехон расман ислом динини давлат дини даражасига кўтарган. Д.Девиз Бохар-
зийни Беркахонни ислом динини қабул қилишидаги ўрнини икки гуруҳга ажратиб ёзган.
1.
Беркахонни мусулмон бўлишида Бохарзийнинг ўрни;
2.
Беркахоннинг болалик чоғларидан ислом муҳитида вояга етгани
10
.
Лекин Ж.Ричард илмий тадқиқотида Беркехониниг ислом динини қабул қилишида
Бохарзийнинг ўрни бўлган ёки бўлмаганлигини катта эътибор бермаган. Унинг асосий
мақсади илмий ишида Беркахонинг болалигидан ислом муҳитида ва отаси Жучининг
буйруғи билан Қуръон илмидан таҳсил олгани, Бохарзийнинг таъсири мавжуд эмаслигини,
1
Abuseitova M.X. Istoriya Kazaxstana v persidskix istochnikax. Djamal al-Karshi. Tom 1. Dayk-Press, 2005. –Str. 120
2
DeWeese.D.The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi. – P.26
3
Ўша асар. – Б.28
4
Zehebî, Târihu’lslâm, XLV. – s.191.
5
D.DeWeese The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi: –P.31
6
Shpuler B.Zolotaya Orda mongoli v Rossii 1223-1502 gg. –Kazan, 2006. – S. 66.
7
Bartold V.V. Sochineniya II ch.1. Izdatelstvo Vostochnoy literaturi. Moskva 1963. – Str 62
8
Chexovich O.D. Buxarskie dokumenti XIV veka. T.: Fan, 1965-S.18
9
Bartold V.V. Sochineniya II ch.1. Izdatelstvo Vostochnoy literaturi. Moskva 1963. – Str 148
10
D.DeWeese The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi. –P.27
S H A R Q M A
S H ’ A L I
90
лекин кейинчалик Ж.Ричард қисман бўлса ҳам ўрни борлигини тасдиқлайди. Бунга
Жузжонийнинг ёзма манбаъси “Табоқоти Насир”да Хулагу амакси бўлмиш Беркахонинг
Бохарзий бошчилигида ислом динини қабул қилганини айтган. Хоразмшох Жалолид-
диннинг тарихчиси Насавийнинг маълумотларига ҳам таяниб билдирган мазмундаги фикр-
ларни илгари суради
1
. Эронлик тадқиқотчилар Беркахонинг мусулмон бўлишида Бохарзий-
ни ролини инкор қилади. Бохарзий ҳақида даставвалги ёзма маълумот Жувайнинг 1250
йилда ёзилган “Тарихи жахонгушой”да, Чингизхонинг тўртинчи ўғли Тўлайнинг аёли Сўр-
қоқтаний (в. 649/1252) насроний бўлишига қарамай, 1000 болиш кумуш сарфлаб, мадраса ва
ҳонақолар қурдирган. Мадрасаларни бошқариш эса Сайфиддин Боҳарзийга топширган.
2
Ундан кейинги маълумотни ўрта аср таихчиси Жузжоний Абу Умар Минхожиддин Усмон
ибн Сирожиддиннинг (1193-1262) “Табақоти Носирий” (“Носир туркумлари”)тарихий аса-
рида кўрамиз. Жузжоний асарида Олтин Ўрда хони Беркахонинг мусулмон бўлишида
Бохарзийнинг сабабчи бўлганини кўрсатган.
Бохарзий фақатгина мутасаввиф зохид эмас балки форс тасаввуфий адабиётида ҳам
кўзга кўринган шахс бўлгани ва ўз даврнинг етук ижодкор шахс сиймосида кўришимиз
мумкин. Бугунги кунгача тасаввуфшунос олимлар Бохарзий қаламига мансуб бир қанча
асарларини аниқлашга муввафақ бўлганлар. Улар қуйидагилардир.
1.
Шарҳ ал-асмо ал- ҳусно (Аллоҳнинг гўзал исмлари шарҳи)
2.
Рисола дар Ишқ (Ишқ ҳақида рисола)
3.
Воқеаи хилват (Хилватдаги воқеа)
4.
Рубоиёт
5.
Рўзнома
6.
Васиятнома
3
.
Шарҳ ал-асмо ал-ҳусно ва Васиятнома асарлари сақланиб қолмаган, лекин Аврад ал-
аҳбобда номи зикр қилинган. Воқеаи хилват (Хилватдаги воқеа) араб тилида ёзилган қўлёз-
маси бўлиб, у “Leiden” университетида сақланади. Ф.Майер томонидан ўрганилиб чоп
этилган. Ушбу асарда Бохарзийнинг Нажмиддин Кубро томонидан олган тажрибалари ва
илк сўфийлик ҳаёти ҳақида ёзилган. Рисола дар Ишқ (Ишқ ҳақида рисола) форс тилида
бўлиб Эронлик олим И.Афшар томонидан тадқиқотлар олиб борилиб Теҳронда чоп этилган.
Рубоиёт асарида тўртликлар ва тасаввуфий шеърлар битилган. Яна иккита асари бўлиб,
афсуски бизгача етиб келмаган. Улардан бири “Сирли кундалик” номли асари бўлиб ундан
набираси Абулмуфаҳҳар Яҳё бобосини маноқибини ёзишда кенг фойдаланган. Иккинчиси
“Бутхана” бўлиб Қутбиддин Хабаш Амидга номига ёзилган хатларидан иборат бўлган.
4
Бохарзийнинг ижоди билан биз унинг набираси Абулмуфаҳҳар Яхёнинг асари “Аврад ал-
Аҳбоб” асари орқали ҳам яқиндан танишимиз мумкин. Хуросонда мутасаввуф уламолар
минбарларда туриб ваъз ўқишган. Уламоларнинг ваъзларини қайд қилиб ёзиб боришган ва
шу бунинг натижасида ҳар бир уламонинг муридлари бўлган. Бохарзий ҳам ўша даврда ва-
зиятга қараб хонларнинг топшириғи билан масжид минбарларида ваъз маърузалар қилган.
Аммо унинг маърузаларини биронта муриди ёзиб олмаган. Биз унинг ёзганларини набираси
ёзиб қолдирган асардан топамиз. Абулмуфаҳҳар Яҳё китобида алоҳида бўлим ажратиб,
1
J.Richard. Berke han'ın islam'a girişi ve altınordu hanlığında islamiyetin yayılışı. (Tercüme: Dr. Abdulkadir Yuvalı)
/Türk kültürü. -. Ekim 1988. Sayı 306. -S
2
J.A.Boyle. The history of the world-conqueror. Manchester university press. PhD. vol II. 1985. -P.552
3
D.DeWeese The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi –P.32
4
Ўша асар.– Б. 33
S H A R Q M A
S H ’ A L I
91
аҳлоқ нормаларига алоҳида урғу берган. Бохарзий хусусан ночор-бечораларга ва сўфий-
ларга ҳалим муносабатда бўлиш кераклигини, хаттоки душманлар билан ҳам аҳлоқ норма-
сидан четга чиқмаган ҳолда муомила қилиш зарурлигини уқтирган. “Аврад ал-Аҳбоб”да
Бохарзийнинг шеърлари асосан қуръон оятларини ўқигандан сўнг ёзилган дейилади.
Бохарзийнинг ижоди ва маърузаларини айрим муридлари ёзиб қолдиришган, биз уларни
учта манбадан билиб олишимиз мумкин
1
.
1.
Яҳё Бохарзийнинг “Аврад ал-Аҳбоб”.
2.
Абу-л-Мажда Муҳаммад ибн Маъсуд ибн Музаффар Табризийнинг “Сафинаи
Табризий” асари (721-723/1321-1323)
2
.
3.
Джунг-и Маҳдави
3
Ушбу асарлар орқали Бохарзийни шеърияти ва маърузалари билан қисман бўлса ҳам
яқиндан танишимиз мумкин. Бохарзий ўзи шеър ёзгани билан, ўзини ижод маҳсули деб
айтолмаймиз. Чунки Хуросон мистика муҳаббат “тасаввуф ошиқона мазҳаби” мактабига
мансуб бўлган. Милодий V аср ва VI аср бошларида Шарқий Хуросон, Нишопур, Тус, Хирот
ва унинг атрофидаги шаҳарларда вужудга келди. Қитъа, рубои ва ғазаллардан иборат бўлиб
бошқа заминларга етиб борди. Айнан Бохарзий мазкур ишқ мактабининг Бухорода кенг
ёйилишига сабабчи бўлди. Бохарзий ишқ-муҳаббат нафақат Аллоҳ билан одамлар ўртасида,
балки инсонлар ўртасидаги муҳаббатни ҳам тараннум этган. Бохарзий ҳақиқий муҳаббатга
мурожат қилмоқчи бўлганда, яъни инсоннинг Аллоҳга бўлган муносабти. У қуръонга
юзланган. Унинг фикрича қуръон бу – ўз ичидаги яширин китобдир. Шайх ул-олам инсонлар
ҳайвонларни севолмаса улар ҳақиқий ишқ таъмини унутганлардир деб таърифлаган. Ишқсиз
муҳаббатсиз инсонларни эшак билан қиёслаган
4
. Бохарзий тасаввуф ишқ
Хулоса
. Бохарзий ўз даврининг кўп қиррали шахсларидан эди. Кубровийлик тариқати-
нинг XIX асргача яшаб келишига ҳисса қўшган кубровий шайхларидандир. Мўғуллар
истилоси даврида маълум даражада сиёсатга ҳам ижтимоий ҳаётга ўз таъсирини ўтказа
олган мутасаввуфлардандир. Хорижий тадқиқотчиларнинг ишларини ўрганганимизда Ол-
тин Ўрда хони Беркахонинг мусулмон бўлишида Бохарзийнинг таъсирини инкор қилишган.
Аммо буткул инкор қилишолмаган. Чунки Бохарзий ҳақиқатан ҳам мўғул хонларига ва
вазирларига ўз сўзини ўтказа олган шайхлардан бири бўлган. Тадқиқотларга таянган ҳолда
қисман бўлса ҳам Беркахон болалигидан ислом муҳитида вояга етган бўлиши мумкин,
лекин айнан Бохарзийни қўлидан ислом динини қабул қилиб мўғуллар ўртасида ислом
динини давлат дини даражасига кўтаргани ойдек равшан. Беркахонинг ислом динига ўтиши
мусулмон бўлишига сабабчи бўлган шайхлардан деб ва мўғуллар ўртасида шайх ул-олам
даражасига етиши таҳсинга лойиқ. Бохарзий Марказий Осиёдаги таниқли мутасаввуф-
лардан бири. Унинг асарлари, аниқроғи адабий мероси Эрон, Туркия ва Ҳиндистонда бир
мунча ўрганилган. Лекин кубровий шайхи сифатида Мовароуннаҳрдаги фаолияти чуқур ўр-
ганилмаган. Бу йўналишдаги тадқиқотлар Кубровия тариқати тарихи ҳақидаги тасаввур-
ларимизни бойитишга хизмат қилади.
1
Purdjavadi N. Koranicheskie izyashestva na sobraniyax Sayf ad-dina Baxarzi (per. na russ. yaz. A.A.Xismatulin) /
Sufizm v Tsentralnoy Azii. – Sankt-Peterburg. 2001. – S.83.
2
Ўша асар. -Б. 86.
3
Ўша асар. -Б. 317.
4
Ўша асар. -Б.89.
