S H A R Q M A S H ’ A L I
57
Ҳозирги кунда Японияда диалектларни йўқотишга ҳаракат қилинмаяпти, аксинча, уларни
миллий қадрият деб эълон қилишган, уларни фаол ўрганишяпти, уларнинг ёзма вариантлари
архивларда сақланмоқда. Ҳаттоки, япониянинг у ёки бу ҳудудларида диалектларда тўғри
гаплашиши учун махсус дарслар киритилмоқда. Албатта, ҳар бир диалектга ўргатишнинг
иложи йўқ. Шунинг учун япон болаларига фақат бир неча ҳудудларнинг диалектларини
ўргатишади. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, кейинги пайтларда ёшлар орасида, айниқса,
қизлар орасида диалектларга хос сўзлар, ҳаттоки, диалектларга хос грамматик шаклларни
қўллаш модага айланмоқда. Баъзида ҳаттоки ўша ҳудуд учун хос бўлмаган диалектал шакллар
ҳам ишлатилмоқда (Благовещенская 2007 : 5). Бу диалектал хусусиятлар ҳудудий характерга
эга эмас, катта шаҳар шароитида бу ҳолат “ўз” тилни “ўзга” тилдан ажратиш усулидир.
Япон ҳурмат тили шаклларида ҳам “ўз – ўзга” муносабати ўртага чиқади. Бу тизимда
японча “ўз – ўзга” зиддиятига “олий, тенг – паст” иерархик қарама-қаршилик ҳам қўшила-
ди. Япон тилидаги ҳурмат шакллари тизими нафақат лексикани, балки грамматик шакллар-
ни, айниқса, феъл шаклларини ўз ичига олади. Бундай шаклларнинг қўлланилиши мураккаб
жараён бўлиб, ҳар бир япон уларнинг қайсисини қўллашини доимо ҳал қилиш муаммоси
олдида туради. Бу ҳолат, турли параметрлар – ижтимоий мавқе, руҳий омиллар ва бошқалар
билан боғлиқ. Уларни “ўз -ўзга” нуқтаи назаридан кўриб чиқиш ҳам талаб этилади.
ЯПОН АДАБИЁТИДА ЧОЙ МАРОСИМИНИНГ
БАДИИЙ ТАЛҚИНИ
(Ясунари Кавабатанинг “Минг қанотли турна” романи мисолида)
МАМАТҚУЛОВА ХОЛИДА
филология фанлари номзоди, СамДЧТИ
Аннотация. Мазкур мақола бадиий матнда этномаданий маъноларнинг шаклланиши ва улар-
нинг ифодасига бағишланган. Мақоланинг объекти бадиий матн таҳлилидан келиб чиқадиган
турғун маданий маънолар. Ясунари Кавабатанинг “Минг қанотли турна” романидаги этнонкон-
цептлар ишимизнинг асосий материали бўлиб ҳисобланади. Мақоланинг мақсади Ясунари Кава-
батанинг “Минг қанотли турна” романидаги этнонконцептларнинг аниқланган маъноларини на-
моён қилиш. Ишда асосан интегратив таҳлил ва концептуал таҳлил усулларидан фойдаланилди.
Матн орқали япон халқи маданий ҳаётининг ҳам анъана, ҳам янгилиги ўрганилиб, персонажларнинг
“чой маросими”га боғлиқ ҳар бир маълумотлари, фикрлари мазкур тушунчанинг ҳажмига қўшимча
бўёқдорлик берган жиҳатлари кўрсатилган. Шунингдек, ХХ асрнинг йирик насрий ёзувчиларидан
Ясунари Кавабата ижоди орқали япон маданиятининг ўзига хос хусусиятларидан бири бўлган чой
маросими “тядо” мисолида миллий тафаккур акс эттирилган. Япон маданияти тизимидаги қад-
риятлар, чой маросими билан боғлиқ лингвомаданий концепт майдон кузатилган. Таъкидлаш жоиз-
ки, чой маросими концептига ҳар бир япон ўзидан келиб чиқиб маъно сингдиради. Асарда чой
маросими, кимоно, маросимлар ва шу каби этноконцептлар бадиий концептлар сифатида компо-
зицион асос, миллий эстетика ва табиий фон вазифаларини ўташи аниқланган.
“Кимоно” концепти чой маросими концептининг бир бўлаги бўлганлиги ҳолида мавсум концеп-
тини бирлаштириши кузатилган. Шунингдек, Кавабата Ясунари чой маросими орқали миллий
S H A R Q M A S H ’ A L I
58
макон яратиш ва маросим билан боғлиқ муаммоларни кўрсатибгина қолмай, миллий характерлар
яратишда ҳам фойдаланганлиги аниқланган.
“Минг қанотли турна” романида ифодаланган руҳий, эстетик ва маданий анъаналар, “тядо”-
чой маросимининг асосий тамойиллари: уйғунлик, хушмуомалалик, покизалик ва тинчлик, муаллиф-
нинг матнда замон ва макон яратиш маҳорати таҳлилга тортилган. Чой маросими фонида роман
асосий қаҳрамонлари Кикужи ва Юкиконинг характерлари очиб берилганлиги кўрсатилган. Ёзув-
чининг детал яратиш маҳорати, интерьер ва нарсаларнинг мустақил композицион, маъновий аҳа-
миятлари ўрганилган. Кузатилган натижалар асосида Кавабата Ясунари чой маросими “тядо”
орқали япон миллий тафаккурини маҳорат билан ифодалай олган деган хулосага келинган.
Таянч сўз ва иборалар: Ясунари Кавабата, чой маросими “тядо”, маросим қоидаси, Юкико,
миллий тафаккур, кимоно, Реню.
Аннотация. Настоящая статья посвящена вопросу о формировании и передаче этнокультур-
ных смыслов в художественном тексте. Объектом статьи являются культурно значимые
доминантные смыслы, выявляемые на основе анализа художественного текста. В качестве пред-
мета статьи выступают этнокультурные смыслы. И хотя слово в совокупности сем передает
лишь часть концепта или этнокультурного смысла, оно помогает восстановить или реконс-
труировать последний. Материалом для статьи послужили концепты в романе Кавабаты Ясунари
“Тысячекрылый журавль”. Цель статьи – представить выявления этнокультурных смыслов на
основе анализа романа Кавабаты Ясунари “Тысячекрылый журавль”. Основным методом анализа
материала является интегративный метод анализа, а также методика концептуального анализа.
В данной статье рассматриваются традиции и новаторства культурной жизни японского народа
на материале романа Кавабаты Ясунари «Тысячекрылый журавль». Исследуются проблемы
связанные с чайной церемонией в системе японской национальной культуры. Прослеживаются
ценности японского общества, его лингвокультурная концептосфера. Наиболее ярким в данном
случае является лингвокультурный концепт “чайная церемония”, который подразумевает
жизненные идеалы носителей японской культуры как в материальном, так и в духовном смысле.
Следует подчеркнуть, что каждый японец вкладывает свой смысл в этот концепт. “Этнокон-
цепты” - чайная церемония, кимоно, ритуалы знаковые для японской культуры реализованы в худо-
жественные в романе Кавабаты Ясунари “Тысячекрылый журавль” в качестве композиционной
основы, пейзажного фона, национальной эстетики.
Наблюдается как концепт” кимоно” является сегментом интерпретационного поля концепта”
чайной церемонии” и вбирает в себе приметы национальной сезонной культуры. Кавабата Ясунари
использует чайную церемонию не только для создания национального пространства и ритуала, а как
возможность раскрытия национального характера. Анализируются психологические, эстетические и
культурные традиции, основные принципы “тядо”- гармония, почтительность, чистота и спо-
койствие, особенности организации художественного времени и пространства в романе. На фоне
чайной церемонии раскрываются образы Кикужи и Юкико. Прослеживается искусство детали в
романе. Вещь, интерьер - их самостоятельное композиционное и смысловое значение.
Опорные слова и выражения: Ясунари Кавабата, чайная церемония “тядо”, правила ритуала,
Юкико, национальное сознание, кимоно, Реню.
Abstract. This article is devoted to the question of the formation and transmission of ethnocultural
meanings in an artistic text. The object of the article is culturally significant dominant senses, revealed on
the basis of the analysis of a literary text. The subject of the article are ethnocultural meanings. And
although the word in its totality conveys only a part of the concept or ethnocultural sense, it helps to restore
or reconstruct the latter. The material for the article was the concepts in the novel Kawabata Yasunari
“Thousand-winged Crane”. The purpose of the article is to present the identification of ethnocultural
meanings based on the analysis of Kawabata Yasunari’s novel “The thousand-winged crane”. The main
method of analysis of the material is an integrative method of analysis, as well as the methodology of
S H A R Q M A S H ’ A L I
59
conceptual analysis. This article discusses the traditions and innovations of the cultural life of the Japanese
people on the material of the thousand-winged crane Kawabata Yasunari's novel. The problems associated
with the tea ceremony in the system of Japanese national culture are investigated. Traces the values of
Japanese society, its linguocultural conceptual sphere. The most striking in this case is the linguocultural
concept “tea ceremony”, which implies the life ideals of the bearers of Japanese culture, both in the
material and in the spiritual sense. It should be emphasized that every Japanese puts his meaning in this
concept. “Ethnoconcept” - tea ceremony, kimono, symbolic rituals for Japanese culture are implemented in
the Qawabata Yasunari novel “Thousand-winged Crane” as a composite basis, landscape background,
national aesthetics in the novel.
It is observed as a concept of "kimono" is a segment of the interpretational field of the concept of "tea
ceremony" and incorporates the signs of the national seasonal culture. Kawabata Yasunari uses the tea
ceremony not only to create national space and ritual, but as an opportunity to reveal the national
character. Psychological, aesthetic and cultural traditions are analyzed, the basic principles of “tjado” are
harmony, reverence, purity and tranquility, especially the organization of artistic time and space in the
novel. On the background of the tea ceremony, images of Kikuzhi and Yukiko are revealed. Traced the art
of detail in the novel. The thing, the interior is their independent compositional and semantic meaning.
Keywords and expressions: Yasunari Kawabata, tea ceremony “tyado”, rules of ritual, Yukiko,
national consciousness, kimono, Renu.
Кириш.
Япон халқининг онг ва тафаккури, бадиий маданияти тарихида бир даврни
ташкил этадиган буюк шахс, миллатнинг ғурури, шаъну шарафини дунёга тараннум қилган
сўз санъаткори Кавабата Ясунарининг асарларини миллий ва халқаро анъаналар контекс-
тида ўрганиш муҳим илмий-назарий аҳамиятга эга. Бугунги кунга қадар Кавабата Ясу-
нарининг қатор илмий-бадиий асарлари хорижий тилларга таржима қилинди, бу оламшу-
мул аҳамиятга эга мерос бўйича кўплаб илмий тадқиқот ишлари амалга оширилди. Аммо
ҳанузгача буюк шоирнинг ижодий услуби, адабий-эстетик тамойиллари, санъаткорлик
маҳорати ўрганилмаган қирралари мавжудлиги боис, ҳозирги замон адабиётшунослигида
долзарб масала ҳисобланади.
Хусусан, адабиётшунослар Суити Като, Накамура Митцуо Н. Федоренко, В.Овчинни-
ков, Т.Григорьева, Хуршид Даврон, З.Холов
1
ва бошқалар томонидан Кавабата Ясунари-
нинг асарлари юзасидан илмий тадқиқотлар амалга оширилган, айримларида “Минг қа-
нотли турна” қисман ўрганилган.
Тадқиқотда Шарқ мутафаккири Кавабата Ясунарининг “Минг қанотли турна” романида-
ги концептлар илк бор кенг кўламда илмий ўрганишга ҳаракат қилинди.
Тадқиқотдан кутилган асосий мақсад XX асрда Японияда муайян тарихий, маданий-
маърифий давр етиштирган ижодкор ва мутафаккир бадиий асарининг ўзига хос томон-
ларини таҳлил этиб, ўрганишдан иборатдир.
Тадқиқотда қуйидаги масалаларни ёритиш вазифа қилиб белгиланди:
- Романдаги руҳий, эстетик ва маданий анъаналарни чой маросимининг ўтказиш жараё-
нида ўрганиш;
- гуманизм ғояларини бадиий акс эттиришда сўз санъаткорининг маҳоратини аниқлаш;
1
Syuti Kato. Nixon bungaku si dzyotseetsu, ge.Tokio.1980.p.280. Nakamura Mitsuo. Contenporary Japaneses Fiction
1926-1968. Tokio.2000. p.350. Ovchinnikov V. Branch of sakuri. - M., Slovo, 2005. р.244
Grigoreva T.P. Reading Kawabata Yasunari. Foreign Literature and Modernity.-M., 2003. p.280 Xurshid Davron.
Sezgi ila anglangan falsafa. 2016 URL: http://kh-davron.uz (murojaat etilgan sana: 21.03.2019). Zohidjon Kholov.
The year when Sakura blossoms late. 2013 URL: http: //kh-davron.uz (accessed: 21.03.2019).
S H A R Q M A S H ’ A L I
60
- Романда муҳаббат мавзуси, бадиий тимсол яратиш маҳорати ва ишқ масаласига
муносабатни таҳлил этиш;
-маиший сюжетда образлар тизимидаги ранг баранг характерлар дунёсини ўрганиш;
- ижодкор услубидаги таъсирчанлик усулларини ҳамда асар бадииятини таъминлаган
омилларни ёритиш.
Тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари билан бевосита боғлиқ бўлган илмий-назарий
мулоҳазалар ҳамда амалий таҳлиллар жараёнида қуйидаги янгиликларга эришилди:
-
Ясунарининг “Минг қанотли турна” романида тавсифланган чой маросими - “тядо”
орқали ижодкорнинг адабий-эстетик тамойиллари, санъаткорлик маҳорати миллий анъана
ва жаҳон тафаккури доирасида атрофлича тавсифланди; инсон руҳий камолоти, унинг
жисмоний ҳамда ботиний баркамоллиги масаласига нисбатан таҳлил қилинди.
Замонавий филологик тадқиқотларда матнга турли жиҳатдан ёндашувлар (адабий, сем-
иотик, психолингвистик ва бошқалар) мавжуд. Уларнинг ҳар бири тадқиқотнинг мақсадига,
унинг кўп қатламли тузилишига, мазмунига, типологиясига, жанрлари кўламига, услубий
хусусиятларига ва шу кабиларга асосланади. А.А.Залевская матнга замонавий интегратив
ёндашувни тавсия қилар экан, синергетика (энегияларнинг ўзаро ҳаракатланиши) тушун-
часига мурожаат қилади ҳамда матнни тилнинг, маданиятнинг, шахсий тажрибанинг
талабларидан келиб чиққан мураккаб “диалогик” мажмуаси деб қарайди: “Матнни структу-
рали “ўз-ўзини ташкил қилиши” омиллар мажмуасидан иборат, у семиозиснинг қонуният-
лари, у ёки бу тилнинг хусусиятлари, инсоннинг(жисми ва қалбининг) физиологик ва руҳий
жараёнларининг ўзига хослиги, тил ва қомусий билимларнинг ўзаро ҳаракати, маданиятда
қабул қилинган оламни “англаш”, матннинг қурилишига ва яратилишига ҳам тегишли тар-
тиб-қоидалар тизими ва баҳолашлар томонидан йўналтирилади
1
. Япон миллий маданияти-
га, анъаналарига бағишланган бир қанча илмий, бадиий асарлар мавжуд бўлиб, Japan
Foundation маълумотларига кўра улар орасида Кавабата Ясунарининг “Минг қанотли турна”
романи алоҳида ўринда туради. Шу боис матн тадқиқотининг интегратив ёндашувига
асосланиб, “Минг қанотли” турна асарига эътиборимизни қаратдик.
Ясунари Кавабата (1899-1972) ХХ асрнинг йирик насрий ёзувчиларидан бири,
1968 йилда “ёзувчилик санъати билан япон тафаккурининг моҳиятини ифодалагани” учун
Нобель мукофоти совриндори. Кавабатанинг Нобелъ нутқи ҳақли равишда бутун япон
адабиёти моҳиятини акс эттирган ва бу моҳият мазмуни бўлган гўзалликка, гўзалликдан
туғиладиган муҳаббатга, муҳаббатгина яратишга қодир ҳаётга бағишланган қасида, адиб-
нинг кейинги авлодларга васиятномаси сифатида баҳоланади
2
. 1949 йили Ясунари
Кавабатанинг бутун фаолияти учун ягона «калит» бўлувчи мавсум бўлди, десак янглишмай-
миз. Чунки шу йилда унинг икки машҳур романи - «Тоғ фарёди» ҳамда «Минг қанотли
турна» нашр этилиб, миллионлаб ўқувчиларни ром айлади. Гарчи ёзувчининг ўзи «Мей-
жин» романини ҳаётида катта бурилиш ясаган асар, деб ҳисобласа-да, кейинроқ яратилган
«Минг қанотли турна» романи уни бутун дунёга машҳур қилиб юборди
3
.
Ясунари Кавабатанинг иқтидори шундаки, адиб бир вақтнинг ўзида япон халқи ҳаёти-
нинг ҳам анъана, ҳам янгилигини кўрсата олган. Илк асари ”Ўн олти ёшлининг кундалиги”
деб номланади. Асар ёлғизлик ва маъюслик кайфияти билан суғорилган. Бу ҳолат ёшлигида
1
Zalevskaya A.A. Word. Text. The selected works M., «Gnozis», 2005. p.142.
2
Vejbitskaya A. Yazik. Kultura. Poznaniye.-M., «Russkiye slovari», 2000. p.7
3
Zohidjon Kholov. The year when Sakura blossoms late. 2013
S H A R Q M A S H ’ A L I
61
ота-онасидан барвақт етим қолганлигининг асорати эди. Қариндошлари қўлида катта бўл-
ган Кавабатанинг тарбияси билан бобоси шуғилланган. Талабалик йиллари Токио универси-
тетида ўтган Кавабата япон ва инглиз филологиясини ўрганган. Япония ва Европанинг
йирик ижодкорларининг асарлари билан танишув унга тажриба мактабини ўтаган. 1920 йил
Ясунарининг анча сайқал топган “Уруш қурбонлари хотирасига чизгилар” ҳикояси универ-
ситет битирувчилари томонидан чоп этилган “Янги йўналиш” номли талабалар адабий-
бадиий журналида босилган.
Университетни тугатгач, “Янги йўналиш” журналида таҳрир муҳаррири бўлиб фаолият
кўрсатган ижодкор, ўн тўрт нафар ёзувчини неосенсуализм - синканкакуха - янги маҳорат
мактаби вакили сифатида бирлаштириб, Европа модернизмининг янги ғояларини ўзлаш-
тирган. Европача услубни синчиклаб ўрганган ва Гертруда Стайн, Жеймс Жойснинг
асарларидан таъсирланиб бир қатор асарлар ёзган. Масалан, “Биллур хаёл” (1930) номли
ҳикоясида “тафаккур оқими” техникасини қўллагани, Европа модернизмининг забардаст
вакиллари Жойс ва Пруст анъаналаридан таъсирланганлигини асослайди. Бу ҳақда ёзувчи
шундай дейди: “Ғарбнинг замонавий адабиётига қизиқишим ва баъзан унинг тимсолларига
тақлид қилишга уринганим рост. Бироқ мен борлиғим билан шарқликман ва ҳеч қачон ўз
йўлимни назардан қочирмаганман”.
Ёзувчининг ўзига хослиги “Идзулик раққоса” (1926), “Қорли мамлакат” (1937) қиссала-
рида, “Минг қанотли турна” (1949) “Тоғ фарёди” (1954), “Кўҳна пойтахт” каби романлари
ҳамда ҳикояларида яққол намоён бўлган. Ижодкор ижоди давомида гўзалликни мадҳ этар
экан, инсон руҳиятининг билимдони сифатида гавдаланган. Одам ва табиат уйғунлигини
оддий ва табиий тарзда акс эттирган. Япон урф-одатлари, кундалик турмушнинг оддий-
лигидан ҳам гўзаллик топа олган. “Минг қанотли турна асари” ҳам гўзаллик ҳақида. Мазкур
асар 1952 йилда Япония санъат академиясининг мукофотига сазовор бўлган.
Ясунари Кавабата “Минг қанотли турна” романига японча ҳиссиётни, шарқона ақлу
шуурни, куч-шижоатни, жозибани сингдирар экан, гўзал табиат тавсифи, лирика уйғунли-
гида воқеалар орасига бутун япон миллатининг узоқ йиллардан буён яшаб келаётган
қадриятларини усталик билан жойлаштирди
1
. Роман қадимий миллий маросим чой мароси-
мига асосланган. Зеро, японлар санъат даражасига кўтарган маросим моҳияти нафақат чой
ичишдан лаззатланиш, балки қалб гўзаллигига, унинг покланишига интилишдир. Инсон-
нинг кундалик ташвишлардан ҳоли бўлиши, тақдири ҳақида ўйга толиши, табиат билан
уйғунлигини ёдга олишига имконият яратиш жараённинг муҳим жиҳатидир. Анъанага кўра
чой маросимининг қоидаси мавжуд. 1. Уйғунлик. Мавжудлик шарти. Асослар асоси. Инсон
гўзалликка интилиб, олам билан уйғунлигини мукаммаллаштиради. 2. Хушмуомалалик.
Инсонлар ўртасидаги муносабатларнинг самимийлиги, қалблар ҳамоҳанглиги, зеро инсон
қалби гўзалликда ва табиийликда эзгуликка интилади. 3. Покизалик. Сўзнинг луғавий
маъносидан ҳиссиётларгача, фикрларгача мутлақо поклик лозим. 4. Осойишталик. Уй ҳар
бир халқ маданиятининг макон ва онтологик концептлари сирасига кирадиган тушунча. Уй
кенг кўламли самовий маънога эга рамзлардан ҳисобланади. Бир томондан коинотнинг
кичиклаштирилган модели бўлса, иккинчи томондан бешта сезги органлари мажуд инсонга
тенглаштирилади. Уй- ўзлаштирилган, бўйсундирилган, “хонакилаштирилган” макон. Биз у
ерда туғилганмиз, қаерга кетишимиздан қатъий назар албатта, уйимизга қайтамиз. Уйда ҳар
ким ўзини бехавотир сезади. Чой уйида муҳими – “қалблар” суҳбати учун руҳий
1
Grigoreva T.P. Reading Kawabata Yasunari. Foreign Literature and Modernity.-M., 2003. Р.4.
S H A R Q M A S H ’ A L I
62
мутаносиблик, тинчлик, осойишталик. Чой уйи - тинчлик ва осойишталик гўшаси. У ерда
ёвуз фикрлиларга ўрин йўқ.
“Минг қанотли турна” – гўзалликка мадҳия, инсон ҳаётига мазмун бағишлайди, руҳлан-
тиради. Романда Кавабата Ясунари маҳорат билан ёш йигит Кикужининг изтиробларини
япон маданиятининг тушунчалари, биринчи навбатда чой маросимининг ифодасида
тасвирлайди. Чой маросими серқирра ҳодиса. Асар асосий қаҳрамонлари – Кикужи ва Юки-
конинг учрашуви ҳам қадимий шаҳар Камакурадаги ибодатхонада чой маросимида содир
бўлади. Маросим орқали персонажларнинг ўтмиши ва бугуни боғланади. Ҳар қайси халқ
ёки миллатнинг тафаккури, турмуш тарзи, маънавий қарашлари ўз - ўзидан, бўш жойда
шаклланиб қолмайди. Уларнинг вужудга келиши ва ривожланишида аниқ тарихий, табиий
ва ижтимоий омиллар асос бўлади. Муаллиф чой маросимидан “ретроспектив” усул (ўт-
мишни хотирлаш) сифатида фойдаланади. Маросим “отанинг павилионида” ўтказилади.
Мазкур жой миллий буюмларга (миллий макон, идиш, мавсумий гулларга тўла гулдонлар,
иштирокчиларнинг кийимлари) тўла. Бутун ҳикоя давомида ёзувчи чой маросимининг
вазифасини, унинг турли қаҳрамонлар ҳаётидаги ўрнини, аҳамиятини аниқлайди, тўлдира-
ди, ривожлантиради. Романда ҳеч бир образ йўқ-ки маросим ўтадиган жой ёки Кикужининг
отаси билан боғлиқ бўлмаса. Масалан, Юкико меҳмонхонада альбомни варақлайди, унда
чой маросими ўтадиган павилион тикланишининг чой маросими билан боғлиқ босқичлари
берилган бўлиб, у “Кангепу кулбаси чой уйи”да ўтган барча маросимлар билан боғланган.
Маълумки, замонавий япон насри турли-туман мавзулар эвазига бойиши билан бирга
композицион жиҳатдан ҳам мукаммаллашиб бормоқда. Зеро, композиция шакл билан
боғлиқ ҳодиса. Мазмун шаклсиз кемтик. Албатта, шаклга мувофиқ мазмун ҳам зарур. Яъни
шакл мазмунни ифодалашга хизмат қилади. Шу муносабат билан Кавабатанинг романи
анъанавий усул-воқеалар баёнидан иборат бўлиб қолмасдан ўзига хос “касаллик тарихига
ўхшайди”. Кикужининг руҳияти ва жисмидаги ҳар бир ўзгариш ҳам қайд этилган. О. Балзак
фикрича асардаги бош қаҳрамон бутун роман тизимининг “қуёши” яъни унинг атрофида ҳамма
нарса, ҳамма персонажлар ҳаракат қилади, бадиий компонентлар шунга бўйсундирилади”
1
.
Асар шу талабларга жавоб беради. Асар композицияси, мазмун-моҳияти, образлар дунёси
билан ажралиб туради. Чунки унинг марказида инсон ва унинг дунёси масаласи туради. Шу
ўринда мазкур асарнинг ўзбек тилига таржимаси йўқлигини, япон адабиётининг ёрқин вакил-
ларидан бири Кавабатанинг адибга машҳурлик келтирган “Минг қанотли турна” асари ўзбек
китобхонларига етказиш учун ўз таржимонини кутаётганлигини таъкидлаш жоиз.
Маросим матн баёнида қаҳрамонлар ҳаракатида, жиҳозларда, миллий маконда кўрсати-
лади. Шу маънода чой маросими қаҳрамонларни икки гуруҳга бўлади. В. Овчинников
“Сакура новдаси” китобида “Чой маросими, миллий характерга бусидодан кам бўлмаган
даражада калит... Иштирокчилар бештадан кам бўлмайди. Маросим ўтказиладиган хона
гўзаллик ҳақидаги мумтоз тасаввурни ўзида мужассам қилган ажабтовур оддийлик билан
безалади”- дея таъкидлайди
2
. Кавабата Ясунари Нобель мукофотини олганида қилган
маърузасида “Сиз агар мени “Минг қанотли турна” асарида чой маросимининг тасвирини ва
қалб гўзаллигини ифодалашни истаган десангиз, ундай эмас – аксинча, ҳозирги кунда чой
маросимларидаги лўттибозликлардан огоҳлантирмоқчиман” деб айтган эди. Шу ўринда
1
Grigoreva T.P. Reading Kawabata Yasunari. Foreign Literature and Modernity.-M., 2003. Р.248.
2
Aleksandrovich N.V., Conceptosphere of a work of art and the means of its objectivity. M., Flint: “Science”,
2009.р.5.
S H A R Q M A S H ’ A L I
63
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентиннинг қуйидаги фикрларини келтирсак:
“Ҳозирги вақтда кўз ўнгимизда дунёнинг геополитик, иқтисодий ва ижтимоий, ахборот-
коммуникация манзарасида чуқур ўзгаришлар рўй бераётган, турли мафкуралар тортишуви
кескин тус олаётган вазиятда, барчамизга аёнки, фикрга қарши фикр, ғояга қарши ғоя,
жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш ҳар қачонгидан кўра муҳим аҳамият касб
этмоқда”
1
. Эзгулик томонида туриб, жаҳолатга ва ёвузликка қарши курашиш ҳам санъатга
хос жиҳат. Санъат инсонларни эзгуликка, ҳалолликка, тинчликка, шунингдек огоҳликка ва
хушёрликка давъат этишда катта ёрдам беради.
Муаллиф миллий концептлар ёрдамида миллий макон яратибгина қолмасдан миллий
характерни ҳам кўрсатишга уринади. Миллий заминда туриб умуминсоний фикрларни ёзиш
ёзувчи маҳоратидан далолатдир. Кикужининг ҳаракатларида жонкуярлик, атрофдагиларга
қалбдан ачиниш ифодаси мавжуд. Маълумки, қаҳрамоннинг руҳий ҳолати асосида унинг
характерини очиш ёзувчига жонли, табиий ҳаёт манзараларини яратиш имконини беради.
Кавабата қаҳрамонлари руҳий ҳолатидан келиб чиқиб иш кўради. “Руҳий таҳлил ҳар хил
бўлиши мумкин, - деб ёзади Н.Г. Чернишевский. Бир шоирни характерларнинг хислатлари
қизиқтиради; иккинчи шоирни ижтимоий муносабатлар ва турмушдаги икир-чикирларнинг
характерларга таъсири қизиқтиради; Кавабатани руҳий жараённинг ўзи, унинг қонунлари,
аниқ атама билан айтадиган бўлсак, руҳ диалектикаси кўпроқ қизиқтиради”
2
. Чой мароси-
мининг раҳбари ва ўқитувчиси Тикако ташқи кўринишдан чиройли эмас, “эркакшода ва
овози йўғон”. Аммо, айнан у анъаналар етказувчиси: ”Биласиз-ку чой маросимига ҳар қан-
дай йўловчи кириши мумкин. Одатларимиз шунақа”
3
. Гўзал Юкико эса барча ҳаракатларга
мос келадиган қўшимча образ. “Ўчоқ узра енгилгина буғ кўтарилди. Буғ қуюқлашар эди.
...Унинг соясида Инамуранинг қизалоғи самимий беғуборлик билан чой тайёрлаш мароси-
мини бажарар эди”. Романда асосий ҳикоячи Кикужи бўлганлиги боис айнан унинг кўз
қарашлари саҳна бўёқдорлигини таъминлар, маросим урф – одатлари вақт давомийлигида
намойиш қилинарди: “Маросимда барча қоидаларга амал қилди... У ҳаммасини оддий ва
табиий бажарди”. Шунингдек, чой маросимининг нозик жиҳатлари ҳам Тикаконинг
сўзларидан аниқланади: “Сиз Митани - санга бир пиёла чой таклиф қилдингизми? Биз бугун
сизнинг усулингиздан баҳра олмадик”.
В.Г.Белинский бадиий асар ҳақида фикр юритар экан, унинг тузилишини инсон орга-
низмининг тузилиши билан чоғиштиради: “Табиатнинг ҳар қандай асарида, унинг энг паст,
кичик узви-минералдан тортиб то олий организм инсонгача – ана шуларнинг ҳаммасида ҳеч
қандай етишмовчилик ҳам, ортиқчалик ҳам йўқ, балки, ҳатто, оддий кўзга кўринмайдиган
ҳар қандай орган, ҳар қандай томир, зарурий ва ўз жойидадир. Худди шундай санъат
асарларида ҳам ёки тугалланмаган ёки нуқсонли ёки ошиқча ҳеч нарса бўлмаслиги керак;
ҳар бир белги, ҳар бир образ зарурий ва ўз ўрнида бўлиши лозим”
4
.
Шу нуқтаи назардан романга ёндашсак, ёзувчининг ҳар бир кичик деталга ҳам санъат-
корона муносабатда бўлганлигини, қисмларни жойлаштириш, иштирок этувчи шахсларни
гуруҳлашда, ҳаёт лавҳаларини яратишда маълум бир меъёрга амал қилганлигини кўрамиз.
1
Karimov I.A. High Spirituality-Invincible Force. – Tashkent: Ma’naviyat, – 2008. p.119.
2
Ovchinnikov V. Branch of sakuri. - M., Slovo, 2005.244 р.76.
3
Kavabata Yasunari. Perevod s yaponskogo na russkiy yazik Z.Raximova. Tisyachekriliy juravl. -M.,
«Progress»,1971. Р. 65. ( Кейинги мисоллар шу манбадан келтирилади, фақат саҳифаси кўрсатилади.
Мисолларнинг таржимаси муаллифга тегишли.)
4
Aleksandrovich N.V., Conceptosphere of a work of art and the means of its objectivity. M., Flint: “Science”,
2009.р.200.
S H A R Q M A S H ’ A L I
64
Чой маросими анъанавий тарзда ўз жиҳозларига эга, улар ҳам япон маданияти билан
чамбарчас боғлиқ. Биринчи навбатда идишлар. Бироқ буюмлар дунёси характерлар ҳарака-
тини тўсиб қўймайди. Баён руҳий таҳлил билан суғорилади ва юқори даражадаги бадиий
маҳорат билан ажралиб туради. Ижодкор доимо сўз аниқлигини, тимсолларни ҳис қилиб
туради. Тимсоллар ва рамзлар тилида гапиради. Романда ёритилишича ота “ўртоғи чой
идишларининг” савдоси билан шуғилланади, маросим учун қалағай қозон керак. Айнан шу
жойда Кавабата Ясунари ҳақиқий санъаткор сифатида япон анъанавий “мавсумий” эстети-
касини назардан четда қолдирмайди:” Чойни ичиб бўлгач, Кикужи пиёлани томоша қила
бошлади. У қора орибе эди. Рассом бир томонига навниҳол чирмовуқни қора рангда тасвир-
лаган. Анъаналарнинг билимдони ва асровчиси Тикако Кикужига шундай дейди: “Ястанган
қирқулоқлар тоғни ёдга солади, пиёла илк баҳор учун жуда мос”. Таъкидлаш жоизки,
Кавабата Ясунари нафақат “Минг қанотли турна” романида, балки барча асарларида
табиатни инсон ҳаёти билан узвий боғлаб кўрсатган. Ҳайратланарлиси шундаки, мазкур
боғлиқлик ёзувчи таассавуридагина эмас, биринчи навбатда воқеликда мужассам. Айнан шу
ердан бўлинмас, ягона табиатнинг ибтидосига қайтилади. Инсон руҳиятининг ўзлиги,
табиатнинг яратувчанлиги англашилади. Коинот қалбининг уриши, табиат қонунларини
чуқур англаш, уларни бузмай, ҳамнафас бўлиб яшаш шу ердан бошланади. Роман табиатга
бағишланган мисраларга жуда бой. Баъзан улар қаҳрамонлар ҳаётига безак сифатида
қўлланилса, баъзан мустақил маъно касб этади. Муаллиф гўё китобхонни табиатнинг
ўрганилмаган сирларини англашга чақиради. Зеро, табиат билан мулоқотда инсоннинг
маънавий, эстетик мукаммаллигининг ўзига хос йўлларини кўради.
Муаллиф романда чой маросимига бағишланган кенг кўламдаги ягона лавҳа яратмайди,
унга таалуқли нарсаларни маҳорат ва эҳтиёткорлик билан матннинг миллий маконини
бузмасдан асар бўйлаб тарқатади. Кикужи ва Фумиконинг йўлдаги чойхўрлиги учун ҳам
махсус мосламалар керак бўлади. Асарда қўлланилган аксарият миллий концептлар бадиий
концептларга айланиб, мулоҳаза учун маълумот вазифасини ҳам бажарган. Япон миллий
маданиятида жуфт пиёлалар эр-хотинларга тегишли бўлиб, уларнинг яқинлигини билдира-
ди. Асарда бундай пиёлалар Кикужининг ғашини келтиради, унга салбий таъсир кўрсатади,
отасининг онасига хиёнатини ёдига солади. Шунингдек, муаллиф матнда турли ҳолатларни
яратишда жиҳозлардан фойдаланади. Масалан, мазкур пиёлалар ғилофларда сақланади:
“Фумико ўрамани ўзи томон суриб қўйди, қоғозни ёйди ва пиёлани ғилофдан олди”. Ёки:
“Оппоқ бўёқ... қизил ранг эса сезилар сезилмас. Қизил ранг қандайдир ичкаридан туртиб
чиққандай. Гирдлари енгил жигар рангда. Бир жойида оч жигар ранг қуюқлашган”.
Отасининг маҳбубасининг пиёласини ҳис қилиши Кикужининг қалбида турли ҳиссиётларни
уйғотади: ”Лаб бўёғининг ранги юқиб қолган...Сўлаётган қизил атиргул ранги... Ва қон
ранги... Пиёлага қандайдир майсанинг катта-катта барглари кўкимтир қора рангда чизилган
эди”. Муаллиф шу тарзда чой маросимининг оддий буюмидан ҳам бадиий ҳолатларни
яратишда маҳорат билан фойдаланади. Кавабата Ясунари чой маросимининг нозик
қирраларигача кўрсатиб Кикужининг таассуротларини кучайтиради. В.Овчинниковнинг
эътирофига кўра: “Маросимда бешдан ортиқ киши қатнашмайди. Маросим ҳатто кундузи
ўтказилса ҳам хона ним қоронғу бўлиши керак. Ҳар бир буюмда вақт муҳрланган. Икки
нарса мустасно-зиғир толасидан қилинган қордай оппоқ рўмол ва арраланган бамбук
бўлагидан қилинган чўмич, улар мутлақо янги бўлишлари лозим
1
. Таъкидлаганимиздек,
1
Aleksandrovich N.V., Conceptosphere of a work of art and the means of its objectivity. M., Flint: “Science”,
2009.р.44.
S H A R Q M A S H ’ A L I
65
баён Кикужининг таассуротлари асосида бўлаётганлиги боис чой маросимининг лавҳаси
ҳиссий марказига эга: “Чой маросими унга ҳақиқий роҳат бағишлагандай туюлган эди. Ҳа,
унинг қоматида, ҳар бир гавда ҳолатида самимий оддийлик мавжуд эди... Афтидан чой
маросими учун хона керагидан ортиқ ёруғ эди... Матнда бир неча марта идиш ҳақида
мулоҳаза юритилиб, уларнинг ҳар бири маълум маънода қаҳрамонларни тавсифлайди.
Пиёла нафақат суҳбат мавзуси бўлмасдан сюжетни ҳам буриб юборади, зеро пиёла
қаҳрамоннинг отасига тегишли эди. Суҳбатда пиёлани ясаган устанинг номи ҳам
келтирилади: “Момояма даврида уста Рикю томонидан ишланган”. Суҳбат маданиятшу-
носларнинг диалоги бўлмасдан, персонажларнинг бундай суҳбатлар матнда кўплаб учрай-
ди. Улар япон халқи ўз маданияти усталарини эъзозлашларини намоён қилган. Қаҳрамон-
ларнинг тил индивидуаллигига жиддий эътибор берилган. Қаҳрамонлар тили характер
мантиғига мос тушган ва асардаги драматизмни чуқурлаштиришда, эстетик таъсирчанликни
оширишда, ички дунёсида содир бўлаётган ҳолатларни чуқурроқ ҳис этишда муҳим аҳа-
мият касб этган. Кавабата асарларининг тили-япон услубининг намунаси сифатида намаён
бўлиб, улар қисқа, сермаъно, чуқур, тимсолларга бой, истиораларнинг кутилмаган ва бетак-
рорлиги кабилардан иборат. Адибнинг услубий маҳорати шундаки, муайян ҳолатда персо-
нажнинг нутқига керакли оҳангни сингдиради, ундов белгиларининг ҳеч бирини ноўрин
ишлатмайди, ғояни таъкидлаб, ҳолатнинг моҳиятини чертиб кўрсатади, “ички бир туйғу
билан, ҳайратланарли даражада у ёки бу қаҳрамонининг қаерда қай ҳолатда бўлишини ҳис
қилади”, натижада уларнинг тили, нутқ оҳанги табиатларига мутаносиб тушади. Шунинг-
дек, роман композициясида лирик монологлар ва диалогларнинг мавжудлиги ҳам алоҳида
аҳамиятга эга. Ёзувчи лирик монологларда қаҳрамонларининг ички дард, ҳаяжон ва изти-
робларини, қайғу-ҳасратларини, қалб интилишларини ифодалайди. Бундан ташқари, қаҳра-
монларнинг ички дунёси кенг очилади. Шунингдек, диалоглар ўзларининг моҳияти ва
мантиқи жиҳатидан асардаги умумий фикр ва ғояни тўлдиришда муҳим аҳамиятга эга.
Асар чой маросими билан бевосита боғлиқ бўлган лавҳаларга бой. Улар асарнинг сюжет
чизиғини ҳам ташкил қилади. Таъкидлаш жоизки, персонажларнинг “чой маросими”га
боғлиқ ҳар бир маълумотлари, у ҳақидаги фикрлари мазкур тушунчанинг ҳажмига қўшимча
бўёқдорлик бериб уни бойитиб боради. Кавабата қаҳрамонлари жамиятнинг ўртаҳол зиёли-
лари. Улар идишнинг қийматини ҳамда лаъли устидаги даражасини етарлича баҳолай била-
дилар:”...Цилиндрсимон икки пиёла турар эди, бири қизилга бўялган, иккинчиси қорага.
Фумико Кикужининг олдига қора пиёлани қўйди. Чой кўк чой эди. У оддий бўлиб, чой
маросимида ишлатиладиган кукун тарзида эмас эди”. Мазкур ҳолат махсус ишлатиладиган
“кукун чойга” биринчи қўшимча эди. Иккинчи қўшимча қаҳрамонларнинг ақлий, маданий
даражасини ва мавқеини белгилайди:”Кикужи пиёлани баланд кўтарди, унинг остига
пастдан қараб, кескин сўради: Кимнинг иши? -Реню бўлса керак”.
Асарда чой маросимининг барча идишлари: гулдонлар, пиёлалар, чойнаклар – барчаси-
нинг ўтмиш билан боғлиқ ўзига хос ҳаётлари мавжуд эди. Масалан, Кикужи отасининг
таърифида “эр-хотинларнинг жуфт пиёлалари” муҳим. Улар матнда отанинг Оота билан
“шармандали алоқасини” таъкидлайди. Пиёлаларга бадиий жиҳатдан назар солсак : Пиёлада
устанинг тамғаси бор эди, шу боис асарда япон маданияти учун қадрли бир нечта
усталарнинг номи келтирилган. Асрий қадимий буюмлар инсон ҳаётининг ўткинчилигини
четга сурадилар. Ўзларида йиллар донолигини мужассамлаштириб қадриятларнинг ўткинчи
эмаслигини ёдга соладилар. Шу ўринда япон маданиятининг яна бир кўриниши “декоратив
қовоқ”нинг матнда келтирилишига эътиборимизни қаратамиз. У кўп қатламли бўлиб,
S H A R Q M A S H ’ A L I
66
серқирра вазифаларни бажаради. Биринчи навбатда миллий маросимларда фойдаланилади
ва “сибуй” эстетикасини намойиш қилади. “Сибуй”-табиийлик гўзаллиги бўлиб, муайян
жисмларнинг борлиғида акс этади. Шунингдек, муаллиф матнда япон маданиятига хос
“ваби”, “саби” тушунчаларига кенг ўрин беради-ки, бу қаҳрамонларнинг нарсаларга, гул-
ларга ва бошқаларга жонли деб қарай билишларининг ўзидаёқ намоён бўлади. Cўз
санъаткорининг эстетикасидаги туб масалалардан бири бадиий асардаги инсонни қандай
тасвирлашдир. Қадим юнон мутафаккири Аристотель бу масала хусусида тўхталиб, ўша
давр юнон адабиётига суянган ҳолда “Поэтика” асарида қуйидагиларни ёзган эди: “Харак-
терларга келсак, улардан тўрт мақсад кўзда тутилади: Биринчи ва асосийси: характерлар
яхши бўлиши керак. Аввал айтганимиздай, шахс агар ўзининг гаплари ва ишларида
қандайдир мақсадга амал қилса, характерга эга бўлади. Агар шахс яхши мақсадларни
кўзласа, характери ҳам яхши бўлади. Иккинчидан, характерлар ўзига хос бўлиши керак;
характер мардона бўлиши мумкин, аммо аёл кишига мардлик билан кучлилик ярашмайди.
Учинчидан, характерлар ҳаққоний бўлиши керак; бу юқоридаги айтилгандан мутлақо
бошқача бўлиб, уларни яхши ёки ярашиқли қилиб тасвирлаш керак деган гап эмас. Тўртин-
чидан, характерлар изчил бўлиши керак; ҳатто тасвирланган шахс ноизчил бўлиши, шу
характернинг барча ишларига ноизчиллик хос бўлиши мумкин. Аммо характернинг мана
шу ноизчиллиги ҳам изчил бўлиши зарур”
1
.
Кавабата тадқиқотимиз объекти бўлмиш “Минг қанотли турна” ҳамда бошқа асарларида
бетакрор характерлар яратар экан, юнон файласуфи айтган фикрларни амалда кўрамиз. Шу
боис уларнинг асарларида киши эсида қолмайдиган бирорта персонажни учратмаймиз. Бош
қаҳрамонлардан тортиб, кичик эпизодик образларгача, ҳаммаси ўзига хос хусусият ва
характерга эга бўлиб, ўқувчида ажойиб таассурот қолдиради.
Романда воқеаларни ҳаракатга келтирувчи куч – зиддиятдир, яъни севги билан ҳирс,
садоқат ва мунофиқлик, хайрихоҳлик билан худбинлик, мушфиқлик билан зўравонлик,
адолат ва разолат, олижаноблик билан қабоҳат ўртасида қаттиқ кураш. Шу кураш бароба-
рида “асардаги образлар икки тоифага бўлинади. Ижодкор асарда Юкиконинг образига ҳам
катта аҳамият берган. Романнинг бошида қизнинг мислсиз гўзаллигини таъкидлайди. Унинг
мафтункорлигини чой маросимининг бориши билан уйғунлаштиради. Чой маросимини
нозиктаъб Юкико томонидан олиб борилишида гўзалликнинг анъанавий тарзда нафислик,
нозиклик ва оддийлиги тушунчалари сингдирилган: Унинг фукусаси аланга мисол алвон
рангда бўлиб, жимжимадор эмас эди, аксинча ёш баҳорий гўзалликни кучайтирарди. Гўё
қўлида қизил гул очилгандай эди. Яна бир дақиқа-қизнинг атрофида минглаб қордай оппоқ
митти турналар айланишардилар. Турналар тимсоли рамзий. Маълумки, рамз барча халқлар
фольклори ва адабиётида қадимдан мавжуд. Рамзий образлар муайян тизимни ташлик этади
ва айрим ҳолларда кўпчилик халқлар адабиёти ва санъатида муштарак мазмунни
ифодалайди. Масалан: шер – мардлик, тулки – маккорлик, бўри – очкўзлик ва бошқалар
2
.
Турналар умид, тўкинлик ва бахт тимсоли. Қирмизи фонда оппоқ қушларнинг сурати чуқур
маънога эга. Юкико бахтли тақдирга эга бўлиши керак. Бахт ҳақидаги орзулар асарнинг
етакчи ғояларидан десак янглишмаймиз. Муаллиф қизнинг тимсолида япон гўзаллигини
англашнинг нозик қирраларини таъкидлайди. Бунда кўриш қобилиятининг нозик-
1
Aristotel. Poetika. - Toshkent: G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1980. Р.152
2
Zarubejnaya literatura XX veka: Praktikum. Sostavleniye i obsh. Redaksiya Mixalskoy N.P. i Dudovoy L.V.-M.,
Flinta: “Nauka”, 1999. Р.247
S H A R Q M A S H ’ A L I
67
таъблигидан, ёруғлик ва соянинг таъсир доираларидан фойдаланади. Юкиконинг Кикужи
ҳаётига кириб келиши ҳар сафар миллий эстетика латофати “комиллигининг сурати”ни
эслатади: “Кикужига қиздан ожизгина нур таралиб кенг хонанинг ўртасидаги қоронғуликни
ёритгандай туюлди. Ясси гулдон токонамасида гулсафсарлар турардилар. Қизнинг
белбоғидаги гуллар ҳам қизил гулсафсарлар эди... ахир гулсафсар баҳор мавсумининг жуда
кенг тарқалган рамзику”. Матнда кўплаб рамзлар мавжуд бўлиб, улар қаҳрамонларнинг
хатти – ҳаракатларини тушунишимизга ёрдам беради. Одатда энг кўп муҳокама қили-
надиган рамзлар табиат ва чой маросими билан боғлиқ. Рамзий объектлар муҳим аҳамият
касб этади ва уларнинг таҳлили Кикужининг ички оламидаги ўзгаришларни аниқлаб
беради. Бошқача айтганда, рамзлар асарнинг тузилишида муқаррар маъно англатади.
Рамзни бутун ишга боғлаб муҳокама қилмасдан тўлиқ тушуниш мумкин эмас, акс ҳолда
маъно умумийлигини йўқотади”.
Таъриф вақт билан боғлиқ бўлмаган, лирик бўёқлардаги иборат бўлиб, бунда шарқ
гўзалининг тимсолини кўрамиз. Гўзаллик тимсолини яратар экан ижодкор маҳбуба гўзалли-
гини бўрттириш, янада кучайтиришни мақсад қилиб олган Кавабата ўзининг тасвир доира-
ларининг эҳтирос дарёсига инсоний эҳтироснинг ғоятда тиниқ, жуда ҳам сермавж тўлқин-
ларини олиб кирган, унинг гўзаллик бобидаги баркамоллигидан ҳайратланган. Бу ҳолат-
портрет чизиш-жуда катта сўз усталиги билан безалганлигида, маъшуқа вужуди латофати-
нинг муболағали тасвирида кузатилади. Адиб ажиб топқирлик билан Юкикони таърифлар
экан ранг ва ҳаракатга кўпроқ эътибор беради. Санъаткор қатор реалистик деталлар
келтиради-ки, улар ёрқинлиги ва ажойиб руҳий нозиклиги билан ўқувчини ҳайратга солади.
Ташбиҳлар, бўрттирувчи сифатлашлар лирик муболағалар билан уйғунликда асосий
фикрни намоён қилишда фойдаланилади. Шартлилик, батафсиллик устиворлигини кўрамиз.
Бир сўз билан айтганда ижодкор сиймосида фавқулодда заковатли рассом мужассам эди,
деб айта оламиз. У қаҳрамонларини ўзига хос қирраларини ёритишда мазмунан ва шаклан
мутаносибликка эришган, шу мақсаднинг поэтик ифодаси учун имкон берувчи тимсоллар-
дан юксак даражада фойдаланган, ташбиҳлари учун реалистик характердаги деталларни
муболағали тарзда қўллаган. Қаҳрамонларининг ички руҳий ҳолатига ҳам асосий ўрин
берган. Кавабатадаги маҳорат инсон образини, унинг ички ва ташқи борлиғини атрофлича
чуқур, бадиий гавдалантира билишида намоён бўлади. Инсон характерларини яратар экан,
қувонч ва аламларини ҳис қилиш қобилиятига таянади.
Гулларга муҳаббат – япон маданиятининг яна бир қирраси. Японлар ҳаётларини гуллар-
сиз тасаввур қилмайдилар. Ҳамма жойга қарабсиз-ки гул
1
. Мавсумий эстетика тўғридан-
тўғри чой маросими билан боғлиқ. Шу боис маросим билимдони Тикако пиёладаги суратга
изоҳ беради:”Пиёла илк баҳор учун жуда мос”; “Пиёла илк баҳорга мўлжалланган, уни нега
қишда олиб келдиларинг”? Кавабата роман давомида Юкико образини унинг шеъриятни
севиши ва билиши билан тўлдириб боради. Зеро, жойида мумтоз япон шеърияти севимли
шоирларининг шеърларидан келтириш япон мулоқоти хусусиятларидан биридир.
Меҳмонхонадаги саҳна бунинг ёрқин мисолидир: “Рухсат берсангиз сёджини сурсам...
Балиқчи қушлар қишги қушлар..., шунинг учун мен шунақа кимонони хоҳладим...
Адашмасам, бундай сурат “Оқшомги тўлқинларда балиқчи қушлар” деб аталади. Сиз
“Қанотли балиқчи қушлар оқшомги тўлқинларда” деган шеърни эслайсизми”? Кикужи
Хитаморонинг шеърини ўқиди.
1
Grigoreva T.P. Reading Kawabata Yasunari. Foreign Literature and Modernity.-M., 2003. p. 273.
S H A R Q M A S H ’ A L I
68
Кузатувларнинг нозиклиги, жўшқинлик, сермазмунлик ижодкорнинг маҳоратини таъ-
минлайдиган омиллар хисобланади. Асарнинг бадиий нафосатини оширишга сабаб бўлган
воситалардан бири унда пейзажнинг қуюқ ва майин тасвирланишидир. Муаллиф доимо
табиат билан инсон ўртасида қандайдир умумийлик кўради ва кўпинча уларни бир-бирига
тамсил тарзида тасвирлайди.
“Минг қанотли турна” асари ҳиссиётларга тўлиб тошган. Чой маросими билан боғлиқ
тушунчалардан бири миллий кийим. Японлар кундалик турмушда ғарб андазаларида
кийингунларича миллий кийимлари мавсумни ифода этган. Кийимнинг ранги, безаклари
жамиятда эгаллаган мавқеси ва мавсумга қараб танланган. Масалан, олунинг нозик ранги
қишнинг тугаётганлигини билдирган. Шунинг учун бундай расмли кийимни эрта баҳор
кийишган, сакура баҳорнинг рамзи, оппоқ нилуфар ёзни ҳамда покизалик ва доноликни,
олтинранг хризантема кузги кайфиятга монандликни англатади Сакура новда сурганидан
баҳор келганлиги билинади. Японлар сакура гуллашини байрам қиладилар. Зеро, сакура-
нинг тез гуллаб тугаши инсонларга дунё ўткинчилигини ёдга солади. Хризантема ҳам
японларнинг севимли рамзларидан бири. Унга аталган байрам Кику-но секу деб номланади.
Байрам тўққизинчи ойнинг тўққизинчи кунига тўғри келади. Шу тарзда японларнинг
гўзалликка бўлган муҳаббатлари заминида табиатга бўлган муносабатлари ётади. Син-
тоизмнинг ҳам асосини табиатга таъзим ташкил қилади. Японлар табиий офатлардан
қўрққанларидан эмас, аксинча табиатни севиб, ундан ҳайратланганларидан таъзим қилади-
лар. Бу хусусият япон санъати ва адабиёти замирида акс этибгина қолмай унга кўрк
бағишлайди. Натижада ўсиб келаётган ёш авлод миллий япон маданияти тарихи, ўзига хос
анъаналари, жанрлари, бадиий асарларнинг энг нодир намуналари билан, тасвирий санъат-
нинг эса бадиий-эстетик дид масаласи билан яқиндан танишиш имкониятига эга бўладилар.
Бадиий-эстетик дид — инсоният томонидан яратилгaн гўзал мукаммал нарсаларни танлай
олиш, бадиий етук ва саёз намуналарни бир-биридан фарқлай олиш, уларга баҳо бериш, ўз
муносабатини билдириш, қадрига етиш, гўзалликни яратилишига ҳайриҳоҳлик билдириш
ва уни яратишга иштиёқманд бўлиш ҳисларини ўз ичига олади.
Тадқиқотимизда биз, Кавабата Ясунарининг “Минг қанотли турна” асари мисолида япон
маданиятининг мураккаб ва гўзал бадиий тафаккур дунёсига киришга уриндик. Асарда чой
маросими билан боғлиқ ҳолат тасвирланган лавҳалар ниҳоятда кўп бўлиб, муаллиф бу
кечинмалар ифодасида экспрессия усулларидан унумли фойдаланади, руҳий ҳаракатлар-
нинг оқимини яратар экан инсон руҳиятининг билимдони сифатида гавдаланади. Экспрес-
сив образлардан: жисмоний хатти - ҳаракатлар, гавда ҳолати, ранг ўзгариши ва шу каби-
лардан - белгилар тилини яратади. Шуни таъкидлаш жоизки, романнинг энг ёрқин
бўёқларини она-табиатдан, табиат гўзалликларидан қидириб топган, ҳассос ижодкор бадиий
сайқал беради, классик поэтиканинг турли-туман бадиий санъатларини кичик бир лавҳада,
ҳатто ягона бир жумлада жамулжам этади. Воқеалар силсиласи ривожида реал топографик
жойлар танланади. Географик образлар тизими сюжет чизиқлари ҳамда таърифу тавсифлар
ёрдамида бир – бири билан узвий боғланади, натижада ўзгарувчан майдон ҳосил бўлади.
Сўз санъаткори қалами остида табиатда мавжуд бўлган қарийб барча нарсалар, инсон
жисмининг мукаммал гўзаллиги ва латофати, руҳиятининг хилма-хил лаҳзалардаги ҳолат-
лари ҳам фикрни бадиий ифодалашда имконият бўлиб хизмат қилади, бадиий усул ва
санъатлар ғоявий мазмун ва моҳият билан уйғунликда истифода этилади. Реал топографик
тафсилотлар юксак бадиий маҳорат билан тасвирланади, шунинг баробарида ўзгача маъно
касб этиб, маънавий нуқталари бутун оламни қамраб олади. Макон қатъий чегара-
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
ланганлиги, аниқ бир жой олинганлиги билан тушунча кенгайтирилади, унинг ҳар бир
ифода образига муайян умумфалсафий маънолар сингдирилади, бадиий маконнинг тасвир-
ларшда, тасвирнинг босқичли усулини қўллайди. Бу тасвир усулининг моҳияти шундан
иборатки, ижодкор ўз ғоя-мақсадини бадиий макон орқали босқичма-босқич ривожлантира
боради. Асарда марказий географик образлардан бири - чой маросими ўтказиладиган жой.
Унинг атрофида асосий сюжет чизиқлари мавжудлиги, мураккаб ва кўп маъноли
бўлганлиги боис, бошқа географик образларга таъсир қилади ҳамда ўзига хос бадиий макон
яратади. Бу макон қатъий чегараланган, аммо моддий чегараларни бузишга йўналтирилган.
У севишганларнинг учрашув маскани.
Кавабата Ясунарининг чой маросими каби қадимий анъаналарга, урф -одатларга
унсурма - унсур эътибори замонавий давр муаммоларидан мутлақо узоқлаштирмайди.
Аксинча, икки жаҳон урушини, Хиросима ва Нагасаки фожиаларини, япон-хитой уруш-
ларини бошидан кечирган ижодкор учун тинчлик, гўзаллик ва уйғунлик билан боғлиқ
анъаналар алоҳида қадрли. У инсонлар қалбини ёвузликдан асрашга ҳаракат қилган. Насри-
нинг назмийлиги, ёзувчилик маҳорати, инсонга ва табиатга, япон миллий санъат
анъаналарига оқилона, гуманистик ёндашувлари Кавабата Ясунари ижодини япон ва бутун
жаҳон адабиётида бетакрорлигини таъминлаган.
Ижодкор ўз таассуротлари, фикр ва кечинмаларини ёрқин, образли шаклда ифодалашда,
борлиққа муносабати, мавжудот ва ҳодисалар орасидаги нозик боғланишларни идрок эта
билиш қуввати, ўзига хос усулига эга эканлиги ижодида яққол кўринган. Ясунари Кава-
батага аталган эътироф - халқаро Нобель мукофоти япон миллатига, япон адабиётига жаҳон
миқёсида қўйилган жуда катта ҳайкал бўлди.
