S H A R Q M A S H ’ A L I
70
ÕÀË£ÀÐÎ ÌÓÍÎÑÀÁÀÒËÀÐ
ЦИНДАО
САММИТИ
:
ШҲТ
ДОИРАСИДА
ЎЗАРО
МАНФААТЛИ
ҲАМКОРЛИК
АЛОҚАЛАРИ
РИВОЖИНИНГ
ЗАМОНАВИЙ
СТРАТЕГИК
ЙЎНАЛИШЛАРИ
ИДИРОВ
УЛУҒБЕК
Сиёсий
фанлар
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолда
Шанхай
Ҳамкорлик
ташкилотининг
2018
йилнинг
9–10
июнь
кун
-
лари
ХХР
нинг
Циндао
шаҳрида
бўлиб
ўтган
Саммитида
муҳокама
этилган
долзарб
масалалар
таҳ
-
лил
қилинган
.
Шунингдек
,
муаллиф
томонидан
Саммитда
хавфсизлик
,
маданий
,
гуманитар
ҳамкор
-
лик
,
жумладан
,
ёшлар
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
бўйича
қабул
қилинган
қарорларнинг
роли
ва
аҳамияти
тўғрисидаги
фикрлар
баён
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Циндао
,
Саммит
,
хавфсизлик
,
муштарак
тақдир
ҳамжамияти
,
тинч
-
лик
,
барқарорлик
,
Саммит
иштирокчиларининг
ёшларга
мурожаати
.
Аннотация
.
В
данной
статье
проанализированы
актуальные
проблемы
,
которые
рассматри
-
вались
на
Саммите
Шанхайской
организации
сотрудничества
,
состоявшемся
9–10
июня
2018
года
в
городе
Циндао
КНР
.
Изложено
мнение
о
роли
и
значении
принятых
решений
в
сфере
безопас
-
ности
,
культурно
-
гуманитарного
сотрудничества
,
а
также
о
защите
интересов
молодёжи
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Циндао
,
Саммит
,
безопасность
,
Сообщество
стран
единой
судьбы
,
мир
,
стабильность
,
обращение
участников
саммита
к
молодежи
.
Abstract.
The topical issues, considered at the Summit of Shanghai Cooperation Organization, which
was held on June 9–10, 2018 in Qingdao are analyzed in this article. The author also outlines the role and
importance of decisions taken in the sphere of security, cultural and humanitarian cooperation, including
the protection of the interests of young people.
Keywords and expressions:
Qingdao, Summit, safety, society, countries with one destiny, steadiness,
peace, appeal to youth to members of Summit
Маълумки
,
инсоният
умргузаронлик
қила
-
ётган
янги
асрнинг
дастлабки
ўн
йилликларига
келиб
ўз
моҳиятига
кўра
,
ўтган
юз
йилликдан
кўпгина
жиҳатлари
билан
анча
фарқ
қилувчи
янги
тарихий
давр
бошланди
.
Зеро
, “
ХХ
I
аср
бошларига
келиб
рўй
бера
бошлаган
чуқур
ўзгаришлар
туфайли
,
анъана
-
вий
дунёда
тинчлик
,
хавфсизликни
таъминлаб
турган
механизмлар
эскирди
,
дунё
ўзгара
бош
-
лади
”
1
.
Мазкур
даврнинг
муҳим
хусусиятла
-
ридан
бири
шундан
иборатки
,
унда
мамлакат
-
лар
,
халқларнинг
тинч
ва
осойишта
,
ўзаро
ишонч
асосида
умргузаролик
қилиши
учун
за
-
1
Сидоров
А
.
Между
“
мягкой
”
и
“
жесткой
”
силой
:
слово
и
дело
//
Мировая
экономика
и
международные
отношения
, 2015,
№
12.
–
С
. 116.
рур
бўлган
кафолатли
шароитларнинг
яратили
-
ши
бевосита
давлатлар
ўртасидаги
ҳамкорликни
том
маънодаги
янги
асосларда
йўлга
қўйилиши
билан
кучли
даражада
боғлиқ
бўлиб
қолди
.
Бу
ўринда
асосий
гап
дунё
миқёсида
ин
-
соният
сиёсий
,
ижтимоий
,
иқтисодий
ҳаёти
-
ни
тизимли
равишда
тартибга
солинган
мус
-
таҳкам
алоқаларини
кафолатли
шакллан
-
тирилиши
устида
бормоқда
.
Шунингдек
,
глобаллашув
жараёнлари
то
-
боро
чуқурлашиб
дунё
мамлакатлари
,
халқлари
ҳаётига
ўз
таъсирини
ўтказаётган
бир
шароит
-
да
,
инсоният
ҳаётини
турли
бўҳронлардан
ас
-
раб
қолиш
,
хавфсиз
ва
барқарор
тараққиёт
заминларини
мустаҳкамлаш
борасида
янги
имкониятларни
очиб
бориш
масалалари
ўта
долзарб
аҳамият
касб
этмоқда
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
71
Ушбу
ҳолатда
давр
талаблари
,
эҳтиёж
-
ларига
нисбатан
ҳозиржавобликни
таъмин
-
лашга
,
тараққиётнинг
янги
уфқлари
сари
йў
-
налтиришга
хизмат
қила
оладиган
инновацион
сиёсатни
амалга
оширишга
қодир
мамлакат
-
ларгина
ривожланишнинг
кенг
истиқболла
-
рини
очиб
бориш
лаёқатига
эга
бўла
олишини
жаҳон
тажрибалари
тасдиқлаб
турибди
.
Мазкур
умумсоциологик
қонуният
халқаро
ташкилотлар
фаолиятига
ҳам
бевосита
дахл
-
дор
.
Глобаллашувнинг
ҳозирги
даврдаги
етак
-
чи
тенденцияларидан
келиб
чиқаётган
турли
ва
ҳар
доим
ҳам
инсоният
манфаатларига
мос
келавермайдиган
,
баъзи
ҳолларда
ўта
салбий
моҳиятга
эга
бўлган
таъсирларга
нисбатан
рационал
жавоб
қайтариш
зарурати
,
халқаро
ташкилотлар
зиммасига
ҳам
янги
вазифаларни
юкламоқда
.
Бундай
вазият
,
халқаро
ташкилот
-
лар
ва
унга
аъзо
мамлакатлар
томонидан
ўзгараётган
давр
муддаосига
нисбатан
,
юксак
даражадаги
замонавий
ва
самарали
ҳамкорлик
сиёсатининг
амалга
оширилиши
заруратини
долзарблаштирмоқда
.
Боз
устига
,
жаҳонда
барча
халқлар
,
мам
-
лакатлар
манфаатига
бирдек
мос
келадиган
янги
дунёвий
тартиботнинг
шаклланиб
ул
-
гурмаганлиги
ҳолати
ҳам
бугунги
кунда
манфаатлар
муштараклиги
асосида
ташкил
топган
халқаро
ташкилотларнинг
фаолиятини
инновацион
тамойиллар
асосида
ривожлан
-
тирилишини
тақазо
этмоқда
.
Алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
барқарор
та
-
раққиёт
ва
фаровон
истиқболга
эришиш
дунё
миқёсида
,
айни
пайтда
минтақа
даражасида
тинчлик
,
хавфсизликни
таъминлаш
каби
улуғ
-
вор
вазифаларни
ўзига
бош
мақсад
қилиб
ол
-
ган
Шанҳай
Ҳамкорлик
Ташкилоти
бу
борада
катта
ютуқларни
қўлга
киритиб
бормоқда
.
2018
йилнинг
9-10
июнь
кунлари
Хитой
-
нинг
Циндао
шаҳрида
бўлиб
ўтган
Шанҳай
Ҳамкорлик
Ташкилотининг
навбатдаги
тари
-
хий
аҳамиятга
эга
бўлган
Саммитида
ташки
-
лот
фаолиятини
янада
ривожлантириш
бўйича
том
маънодаги
янги
натижаларга
эришилди
.
Мазкур
Саммит
биринчи
марта
“
Шанхай
саккизлиги
”
форматида
бўлиб
ўтганлиги
билан
аҳамиятлидир
.
Унда
Ҳиндистон
Республикаси
Бош
вазир
Н
.
Моди
,
Қозоғистон
Республикаси
Прези
-
денти
Н
.
Назарбаев
,
Хитой
Халқ
Республикаси
Раиси
Си
Цзиньпин
,
Қирғизистон
Президенти
С
.
Жээнбеков
,
Покистон
Президенти
М
.
Ҳу
-
сайн
,
Россия
Президенти
В
.
Путин
,
Тожикис
-
тон
Президенти
И
.
Раҳмон
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш
.
Мирзиёев
иш
-
тирок
этди
.
Давлатимиз
раҳбари
Ш
.
М
.
Мирзиёев
таъкидлаганидек
: “
Гўзал
Циндао
шаҳридаги
Саммитимиз
“
Шанҳай
саккизлиги
”
раҳбар
-
ларининг
биринчи
учрашуви
сифатида
та
-
рихда
қолади
.
Бу
чуқур
маънога
эга
бўлиб
,
айнан
“8”
рақами
омад
ва
тараққиётни
ифодалайди
.
Ташкилотимиз
аҳолиси
бирданига
бир
ярим
миллиардга
кўпайди
,
унинг
иқтисодий
ва
интеллектуал
салоҳияти
сезиларли
дара
-
жада
кенгайди
.
Шуни
алоҳида
таъкидламоқчиманки
,
Ҳиндистон
ва
Покистондек
давлатларнинг
ШҲТ
фаолиятида
тўла
ҳуқуқли
аъзо
сифати
-
да
иштирок
этиши
кенг
кўламли
ҳамкорлик
-
ни
янада
ривожлантириш
ва
мустаҳкамлаш
учун
мутлақо
янги
имкониятлар
яратади
”
1
.
“
Ўзаро
ишонч
ва
манфаатдорлик
–
мушта
-
рак
ютуқлар
асоси
”
шиори
остида
ўтган
Цин
-
дао
Саммитида
қабул
қилинган
янги
қарорлар
ва
ўзаро
келишувлар
ШҲТ
фаолиятида
улкан
ва
янги
имкониятлар
очилишига
асос
бўлди
.
Циндао
Саммитида
ШҲТга
аъзо
мамла
-
катлар
доирасида
“
муштарак
тақдир
ҳамжа
-
миятини
”
шакллантириш
ғоясининг
илгари
сурилганлиги
ўта
муҳим
воқеа
бўлди
.
“
Муштарак
тақдир
ҳамжамияти
”
ғояси
-
нинг
асоси
сифатида
учта
муҳим
тамойил
-
нинг
туриши
белгиланди
.
Яъни
:
хавфсизлик
,
тараққиёт
ва
ўзаро
тажриба
алмашиш
–
ШҲТ
доирасида
“
муштарак
тақдир
ҳамжа
-
мияти
”
ни
шакллантиришнинг
етакчи
асоси
1
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Шанҳай
Ҳамкорлик
Ташкилотига
аъзо
давлатлар
раҳбарлари
кенгашининг
кенгайтирилган
таркибдаги
мажлисидаги
нутқ
. (
Циндао
шаҳри
,
ХХР
,
2018
йил
10
июнь
) //
Халқ
сўзи
, 2018
йил
12
июнь
.
№
119 (7077).
S H A R Q M A S H ’ A L I
72
эканлиги
қатъий
равишда
эътироф
қилинди
.
Бунда
тинчлик
ва
хавфсизлик
муштарак
тақдир
ғоясининг
асосий
устуни
эканлигига
алоҳида
урғу
берилди
”
1
.
Таъкидлаш
жоизки
,
ШҲТ
доирасида
ил
-
гари
сурилаётган
“
муштарак
тақдир
бўйича
ҳамкорлик
”
ни
йўлга
қўйиш
концепцияси
ўз
моҳиятига
кўра
,
халқаро
ташкилотлар
фао
-
лиятини
ташкил
қилиш
ва
амалга
ошириш
-
нинг
энг
замонавий
,
демократик
усули
дунё
-
га
келаётганлигидан
далолат
беради
.
“17
йил
давомида
хавфсизлик
борасидаги
муваффақиятли
ҳамкорлик
туфайли
ШҲТ
то
-
монидан
минтақавий
иқтисодий
ривожла
-
нишни
таъминлашга
хизмат
қилувчи
самарали
шарт
-
шароитлар
вужудга
келтирилди
.
Шу
боис
ҳам
мазкур
ижобий
ҳолат
,
ташкилотга
аъзо
мамлакатлар
томонидан
Саммитнинг
кун
тартибига
асосий
масала
сифатида
қўйилди
”
2
.
Зеро
,
ШҲТ
ҳозирги
вақтда
ўз
моҳиятига
кў
-
ра
,
дунёдаги
энг
йирик
иқтисодий
фаол
ҳудуд
-
ни
ўзида
мужассам
этмоқда
.
Моддий
ва
интел
-
лектуал
ресурслар
,
манбаларнинг
ҳажми
бўйи
-
ча
ҳам
ШҲТ
ҳар
томонлама
етакчилик
қилмоқ
-
да
.
Эътироф
қилиб
ўтиш
жоизки
, “
Биргина
ўт
-
ган
йилда
Хитой
ва
ШҲТнинг
бошқа
аъзо
дав
-
латлари
ўртасидаги
товарлар
айланмаси
217.6
миллиард
АҚШ
долларини
ташкил
қилиб
,
бу
борадаги
йиллик
ўсиш
19
фоизга
етди
”
3
.
Бугун
ШҲТга
аъзо
мамлакатларнинг
уму
-
мий
ер
майдони
34
миллион
квадрат
кило
-
метрни
,
яъни
Евроосиёнинг
60
фоизини
ташкил
қилмоқда
.
Мазкур
имкониятларга
таянилган
Циндао
Саммитида
ташкилотга
аъзо
мамлакатлар
ҳам
-
корлигининг
том
маънодаги
янги
юқори
даражадаги
асослари
яратилди
.
Саммит
давомида
ШҲТни
янада
ривож
-
лантириш
,
унинг
фаолиятини
инновацион
ғоялар
билан
такомиллаштириш
,
иқтисодий
ва
инвестиция
шериклиги
борасидаги
алоқаларни
кенгайтириш
ва
фаоллаштириш
масалалари
1
Сюй
Полин
.
–
Саммит
в
Циндао
:
новая
страница
развития
ШОС
//
Китай
, 2018
г
.
№
7. (153)
–
С
. 27.
2
Қаранг
:
Китай
, 2018,
№
7. (153).
–
С
. 26.
3
Ўша
манба
.
–
Б
. 26.
ҳар
томонлама
чуқур
муҳокама
этилиб
,
улар
-
нинг
натижасида
жами
17
та
муҳим
ҳужжат
имзоланди
.
Алоҳида
таъкидлаб
ўтиш
жоизки
,
саммит
якунлари
бўйича
Циндао
Деклорацияси
қабул
қилинди
.
Шунингдек
,
мазкур
анжуманда
терро
-
ризм
,
сепаратизм
ва
экстремизмга
қарши
кура
-
шиш
бўйича
2019-2021
йилларга
мўлжалланган
Ҳамкорлик
Дастури
,
узоқ
муддатли
яхши
қўшничилик
,
дўстлик
ва
ҳамкорлик
тўғриси
-
даги
шартнома
қоидаларини
амалга
ошириш
бўйича
2018-2022
йилларга
мўлжалланган
Ҳа
-
ракатлар
режасининг
қабул
қилинганлиги
,
таш
-
килот
фаолиятининг
истиқболдаги
жадал
ривожланиши
учун
ҳал
қилувчи
асосларн
яратилишига
манба
бўлиб
хизмат
қилди
.
Циндао
Саммитида
ўз
ифодасини
топган
муҳим
сиёсий
келишувлардан
бири
шундан
иборат
бўлдики
,
унда
Қозоғистон
,
Покистон
,
Россия
,
Тожикистон
ва
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
Хитой
Халқ
Республикасининг
“
Бир
макон
,
бир
йўл
”
ташаббусини
қўллаб
-
қувват
-
лаши
тасдиқланди
.
Таъкидлаш
жоизки
,
бугунги
кунда
, “
Бир
макон
,
бир
йўл
”
ғояси
ташкилотга
аъзо
мам
-
лакатлар
сиёсий
-
стратегик
манфаатларини
яқинлаштирувчи
ва
юқори
даражада
уйғун
-
лашувига
хизмат
қилувчи
концептуал
замин
ҳамда
сиёсий
,
ижтимоий
,
иқтисодий
,
маданий
муносабатларни
амалга
оширишнинг
етакчи
қоидаси
бўлиб
хизмат
қила
бошлади
.
Алоҳида
эътироф
қилиб
ўтиш
лозимки
,
Циндао
Саммитида
Ўзбекистон
Республи
-
каси
Президенти
Ш
.
М
.
Мирзиёев
томонидан
ташкилот
фаолияти
доирасини
кенгайтириш
,
давр
эҳтиёжларидан
келиб
чиқаётган
дол
-
зарб
глобал
ва
минтақавий
муаммоларни
кўриб
чиқиш
ва
биргаликда
ечимини
топиш
бўйича
хал
қилувчи
ва
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
хулосалар
ва
таклифлар
илгари
сурилди
.
Президентимиз
томонидан
мазкур
анжуманда
баён
қилинган
оқилона
сиёсий
ғоялар
Циндао
Саммити
томонидан
қабул
қилинган
қарорларнинг
кўлами
кенг
ва
самарадорлиги
юксак
бўлишида
катта
аҳа
-
миятга
эга
бўлди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
73
ШҲТнинг
ўз
олдига
қўяётган
юксак
мақсад
-
ларга
эришиши
бевосита
Маркази
Осиёдаги
сиёсий
,
ижтимоий
барқарорлик
ва
иқтисодий
фаровонликни
таъминланиши
билан
боғлиқ
эканлиги
Президентимизнинг
анжумандаги
нутқида
ҳар
томонлама
чуқур
асослаб
берилди
.
Давлатимиз
раҳбари
Ш
.
М
.
Мирзиёев
таъ
-
кидлаганидек
: “
Марказий
Осиё
барқарорлиги
ва
тараққиётини
таъминлаш
Ташкилоти
-
мизнинг
асосий
мақсадларига
эришиш
,
унинг
олдида
турган
вазифаларни
ҳал
этиша
муҳим
омиллардан
биридир
.
Шу
муносабат
билан
минтақада
мутлақо
янги
сиёсий
муҳит
шаклланганини
катта
мамнуният
билан
таъкидламоқчиман
.
Биз
қисқа
вақт
ичида
минтақадаги
ўткир
муаммолар
,
жумладан
,
чегара
,
савдо
,
транс
-
порт
ва
сувдан
фойдаланиш
масалаларини
амалий
ҳал
қилиш
йўлида
анча
катта
марраларни
босиб
ўтишга
эришдик
.
Шу
билан
бирга
,
Афғонистонда
тинчликка
эришиш
,
унинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ривож
-
ланишига
кўмаклашиш
минтақавий
хавфсиз
-
ликни
таъминлашнинг
муҳим
шарти
бўлиб
қолмоқда
....
Ишончим
комил
“
ШҲТ
-
Афғонис
-
тон
”
мулоқот
гуруҳи
доирасида
биз
Афғонис
-
тоннинг
тинч
тараққиётини
таъминлашга
сал
-
моқли
ҳисса
қўша
оламиз
”
1
.
Шу
муносабат
билан
алоҳида
эътироф
қилиш
лозимки
,
Циндао
Декларациясида
жо
-
рий
йилда
Президентимиз
ташаббуси
билан
Тошкентда
бўлиб
ўтган
“
Тинчлик
жараёни
,
хавфсизлик
соҳасида
ҳамкорлик
ва
минтақа
-
вий
шериклик
”
мавзусидаги
халқаро
конфе
-
ренциянинг
Афғонистонда
тинчлик
ва
барқа
-
рорликни
ўрнатиш
жараёнига
муҳим
ҳисса
бўлиб
қўшилганлиги
алоҳида
қайд
этилди
2
.
Зўр
мамнуният
билан
таъкидлаш
жоизки
,
Саммитда
бевосита
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
ташаббуси
билан
бошқа
қа
-
рорлар
билан
бир
қаторда
,
ёш
авлодни
юксак
1
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Шанҳай
Ҳамкорлик
Ташкилотига
аъзо
давлатлар
раҳбарлари
кенгашининг
кенгайтирилган
тартибдаги
мажлисидаги
нутқ
(
Циндао
,
ХХР
, 2018
йил
10
июнь
).
Халқ
сўзи
, 2018
йил
12
июнь
.
№
119 (7077)
2
http://uza.uz.-11-06-2018
маънавият
ва
аҳлоқий
жиҳатдан
тарбиялаш
,
уларда
инсонпарварлик
,
гуманизм
ғояларини
шакллантириш
,
терроризм
ва
экстремизм
каби
бузғунчи
ғоялардан
ёшларни
ҳимоя
қилиш
мақсадида
ШҲТ
Давлат
Раҳбарларининг
Ёш
-
ларга
Мурожаати
ва
мазкур
мурожаатни
бевосита
амалга
ошириш
бўйича
Ҳаракатлар
Дастури
қабул
қилинди
.
Саммитда
ШҲТ
ни
ривожлантиришнинг
кейинги
беш
йилдаги
муҳим
йўналишларини
ўзида
ифода
этувчи
“
Йўл
ҳаритаси
”
белгилаб
олинди
.
Таъкидлаш
жоизки
,
Саммит
ишида
БМТ
-
нинг
масъул
ҳодимларини
бевосита
иштирок
этганлиги
,
шунингдек
,
ШҲТ
котибияти
билан
ЮНЕСКО
ўртасида
ҳамкорлик
тўғрисидаги
ме
-
морандумнинг
имзоланганлиги
ШҲТнинг
халқаро
обрў
-
эътибори
ва
салоҳияти
тобора
ортиб
бораётганидан
далолат
беради
.
Шанҳай
Ҳамкорлик
Ташкилоти
фаолия
-
тини
ташкил
қилиш
,
стратегик
йўналиш
-
ларини
амалга
ошириш
бўйича
Циндао
Сам
-
митида
таъкидланган
“
очиқ
,
интеграция
-
лашган
,
ўзаро
манфаатли
ва
умумий
ютуқ
-
ларга
олиб
келувчи
ҳамкорликни
амалга
ошириш
концепцияси
”
мазкур
ташкилотни
ривожлантиришнинг
бош
асосий
манбаи
бўлиб
хизмат
қилмоқда
.
Мазкур
инновацион
сиёсий
ғоя
ҳеч
шак
-
шубҳасиз
,
ҳозирги
даврда
барқарор
сиёсий
тараққиётни
кафолатли
таъминлашнинг
энг
нуфузли
ва
бирдан
-
бир
тўғри
йўлидир
.
Шу
муносабат
билан
хулоса
қилиш
лозим
-
ки
,
мамлакатимиз
ёшларида
юксак
интеллек
-
туал
салоҳият
ва
замонавий
билим
кўникма
-
ларини
шакллантиришда
Шанҳай
Ҳамкорлик
Ташкилотининг
кўп
қиррали
ривожланиш
стратегияси
ва
унинг
салмоқли
натижаларини
чуқур
ўрганиш
,
тафаккурга
сингдириб
бориш
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Зеро
,
ШҲТ
ўз
фао
-
лиятида
ёш
авлод
истиқболига
мўлжалланган
кўплаб
маданий
,
гуманитар
ва
таълим
соҳа
-
сидаги
дастурларни
амалга
оширмоқда
.
