S H A R Q M A S H ’ A L I
71
ҚАДИМГИ
ҲИНДИСТОН
ТАРИХИНИ
ЎРГАНИШДА
ЭПИГРАФИК
ВА
НУМИЗМАТИК
МАНБАЛАРНИНГ
ЎРНИ
АБДУЛЛАЕВ
УЛУҒБЕК
Тарих
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Ҳиндистоннинг
қадимги
даврини
ёритишда
муҳим
аҳамият
касб
этувчи
эпиграфик
ва
нумизматик
манбалар
таҳлил
қилинган
ва
умумлаштирилган
.
Муаллиф
ўзбек
,
рус
ва
хорижий
тиллардаги
тадқиқотлар
асосида
эпиграфик
ва
нумизматик
манбаларнинг
Қадимги
Ҳиндистон
тарихини
ўрганишдаги
аҳамиятини
ёритган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Қадимги
Ҳиндистон
,
ёзма
манбалар
,
эпиграфик
ва
нумизматик
манбалар
,
Ашока
,
Гуп
-
талар
давлати
,
сутра
ва
шастралар
,
санскрит
ва
тамил
тилларидаги
манбалар
,
ҳукмдор
эдиктлари
ва
фармонлари
.
Аннотация
.
В
данной
статье
автор
расматривает
значение
эпиграфических
и
нумизматических
источников
в
изучении
истории
древней
Индии
.
Автор
на
основе
узбекских
,
российских
и
зарубежнных
осследований
выделяет
значения
эпиграфических
и
нумизматических
источников
для
изучения
древней
истории
Индии
.
Опорные
слова
и
выражения
:
древняя
Индия
,
письменные
источники
,
эпиграфические
и
нумизматические
источники
,
Ашока
,
государство
Гуптов
,
сутры
и
шастры
,
источники
на
санскрите
и
тамильском
языке
,
рас
-
поряжения
и
указы
государя
.
Abstract:
In this article the author described the meaning of epigrafic and numezmatic sources in reseaches of
ancient history of India. The author allocated the meaning of epigraphic and numizmathic sources in researches of
Ancient Indian history.
Keywords and expressions:
ancient India, written sources, epigraphic and numismatic sources, Ashok Gupta
Empire, sutras and shastras, sources in Sanskrit and Tamil, orders and decrees of the emperor.
Ҳар
бир
халқ
тарихини
ўрганишда
унинг
бугунги
ривожланиши
хусусиятларини
тўғ
-
ри
англаш
учун
унинг
қадимий
тарихига
му
-
рожаат
этишга
тўғри
келади
.
Айниқса
,
бу
Ҳиндистон
каби
қадимги
ва
мўъжизакор
мамлакат
учун
ниҳоятда
долзарбдир
.
Чунки
унинг
бугунги
иқтисодий
,
сиёсий
,
маданий
ривожланишида
қадимги
ҳинд
тамаддуни
-
нинг
ўрни
беқиёсдир
.
Шу
ўринда
Қадимги
Ҳиндистон
тарихига
оид
эпиграфик
ва
ну
-
мизматик
манбаларни
ўрганиш
,
тадқиқ
этиш
долзарб
вазифалардан
биридир
.
Қадимги
Ҳиндистон
тарихи
ва
мадания
-
тини
ўрганишда
эпиграфик
манбалар
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
Бунинг
қатор
сабаблари
мавжуд
.
Энг
муҳими
эпиграфик
ёдгорликлар
кўп
ҳолларда
маълум
воқеа
-
ҳодисалар
тўғ
-
рисида
маълумот
берувчи
бирдан
-
бир
ман
-
бадир
.
Шундай
эпиграфик
ёдгорликлардан
бири
–
подшо
Ашока
(
мил
.
авв
III
асрда
яша
-
ган
)
ёдгорлигидир
.
У
қадимги
Ҳиндистонда
-
ги
маурийлар
сулоласининг
шу
даврдаги
та
-
рихини
акс
эттирувчи
ягона
ишончли
ман
-
бадир
,
синхрон
ҳужжатдир
.
Манбада
нафа
-
қат
Ашока
ҳукмронлиги
,
балки
Маурийлар
салтанати
ҳақида
бошқа
ҳеч
қаерда
учрамай
-
диган
қимматли
маълумотлар
бор
.
Қадимги
Ҳиндистон
тарихи
хронологиясидаги
чал
-
кашликларга
ҳам
эпиграфик
ёзма
манбалар
ойдинлик
киритади
.
Қадимги
Ҳиндистон
тарихига
оид
ёзма
ада
-
бий
манбалардан
фарқли
ўлароқ
,
эпиграфик
ёдгорликларда
воқеа
-
ҳодисалар
аниқ
қайд
қи
-
линади
.
Сиёсий
ва
маданий
ҳаётга
оид
воқеа
-
лар
баёни
қисқа
ва
лўнда
акс
эттирилади
.
Бунга
Жунагадхадаги
Рудрамана
битик
-
лари
яққол
мисол
бўла
олади
.
Унда
ҳукмдор
-
лар
Чандрагупта
,
Ашока
ва
Рудраманлар
даврида
олиб
борилган
ирригацион
ишлар
ва
сув
кўтаргичлар
ҳақида
маълумотлар
акс
этирилган
.
Битикда
подшоларнинг
катта
ер
ва
инъомларини
ибодатхоналарга
берганла
-
ри
,
шунингдек
,
бой
ва
аслзода
инсонларнинг
инъомлари
тўғрисида
ҳам
маълумотлар
кел
-
тирилган
.
Улар
шу
даврдаги
ўзаро
муноса
-
батлар
хақида
маълумот
бериб
,
реал
воқе
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
72
ликни
ўзида
мужассам
этган
.
Кўп
марталаб
қайта
ёзилган
,
кейинчалик
таҳрир
қилинган
ёзма
манбалардан
фарқли
равишда
эпигра
-
фик
манбалар
ўз
даври
ҳақида
энг
ҳаққоний
ва
ишончли
манба
эканлигига
ҳеч
қандай
шубҳа
йўқ
.
Эпиграфик
манбаларнинг
қим
-
матлилиги
шундаки
,
уларда
воқеалар
тузув
-
чининг
аниқ
ва
синхрон
баёни
асосида
бити
-
лади
ва
шу
давр
сиёсий
тарихини
аниқ
ифо
-
далайди
.
Адабий
ёзма
манбаларда
эса
,
аниқ
-
лик
ва
синхронликни
тўлиқ
тиклаб
бўлмай
-
ди
.
Шунинг
учун
бугунги
кундаги
Қадимги
Ҳиндистоннинг
сиёсий
тарихига
оид
маълу
-
мотларимиз
деярли
тўлалигича
эпиграфик
маълумотларга
асосланади
.
Эпиграфик
ёдгорликларнинг
маълумот
-
лари
ёзма
манбаларда
ўз
аксини
топган
бўл
-
са
ёки
воқеалар
кетма
-
кетлиги
ёзма
манбада
ҳам
зикр
этилган
бўлса
,
бу
эпиграфик
ёдгор
-
ликнинг
қадрини
янада
оширади
.
Бу
шу
даврдаги
воқеа
-
ҳодисалар
кетма
-
кетлигини
тўлиқ
ва
пухта
ўрганишга
,
шунингдек
,
ёзма
манбанинг
объективлигини
таққослашда
жу
-
да
қўл
келади
.
Шу
ўринда
Маурийлар
сал
-
танати
давлат
бошқарувини
ўрганишда
под
-
шо
Ашока
эдикти
ва
Артхашастри
маълу
-
мотлари
1
,
шунингдек
,
Индики
салафкийлар
элчиси
Мегасфеннинг
ёзма
манбаларида
маълумотларнинг
бир
-
бирига
муқобиллиги
юқоридаги
фикрларимизнинг
далилидир
.
Шу
билан
бирга
эпиграфик
маълумотлар
-
ни
татбиқ
этиш
тадқиқотчига
маълум
дара
-
жада
қийинчиликлар
ҳам
туғдиради
.
Кўп
асрлар
олдин
ёзилган
,
шундан
кейин
бирор
марта
таҳрир
қилинмаган
ва
бизгача
етиб
келган
эпигафик
ёдгорликларни
ўқиш
ва
таржима
қилиш
катта
қийинчиликлар
келти
-
риб
чиқаради
.
Эпиграфик
ҳужжатларнинг
аксарият
қисми
брахми
шрифтида
битилган
бўлиб
,
кўп
ҳолларда
матн
кетма
-
кетликда
сўз
ва
ибораларга
ажратилмаган
ҳолда
би
-
тилган
.
Брахми
шрифтидаги
битиклар
Д
.
Принсеп
томонидан
илк
бор
ўқилганига
150
йилдан
ортиқ
вақт
ўтган
бўлса
ҳам
тадқиқотчилар
ҳозир
ҳам
Қадимги
Ҳиндис
-
1
Архашастра
или
Наука
политики
. –
М
., 1989.
тон
тарихига
оид
брахмидаги
битикларни
ўрганишда
ва
изоҳ
қилаётганда
қийинчилик
-
ларга
дуч
келадилар
.
Кўпинча
тадқиқотчи
олдида
эпиграфик
манбанинг
битилган
даврини
аниқлашда
муаммолар
келиб
чиқади
.
Ёзув
услуби
,
тили
ва
матн
мазмуни
битикларнинг
хронологик
чегараларини
аниқлашга
ёрдам
беради
.
Лекин
баъзида
хронологик
давр
шунчалик
катта
бў
-
лиши
мумкинки
,
бу
ҳол
битикнинг
қийматини
тушириб
юбориши
мумкин
.
Аммо
битикнинг
аниқ
санаси
ва
ҳукмдор
исми
матнда
ўз
акси
-
ни
топган
бўлса
,
бу
унинг
қадрини
,
қийматини
ошириб
юборади
ва
уни
тадқиқ
қилувчилар
сонини
оширади
.
Тадқиқотчиларнинг
фикри
-
ча
,
Қадимги
Ҳиндистон
тарихига
оид
эпигра
-
фик
манбаларнинг
камчилиги
ҳақида
гап
кетганда
тадқиқотчилар
тўғри
қайд
этганидек
,
уларнинг
кўпчилигида
панегерик
ва
поэтик
унсурлар
кўп
бўлиб
,
баъзида
улар
реал
тари
-
хий
воқеликни
акс
эттирмайди
.
Бу
хусусият
,
айниқса
,
прошастри
(
панегерик
)
битикларида
кўп
учрайди
.
Одатда
,
уларда
подшоҳ
ва
зода
-
гонлар
ҳаддан
зиёд
улуғланади
.
Аммо
баъзи
ҳолларда
панегерик
битиклар
Қадимги
Ҳин
-
дистон
тарихини
ўрганишда
муҳим
манба
вазифасини
ҳам
ўтайди
.
Гупталар
даври
ҳақида
маълумот
берувчи
(
айниқса
,
сиёсий
тарихига
оид
)
машҳур
Ол
-
лоҳобод
битиклари
,
у
гупталар
сулоласининг
вакили
подшо
Самудрагуптага
(
милодий
IV
аср
)
тегишли
.
Бу
ўзига
хос
панегерик
би
-
тик
зодагон
Харишен
томонидан
битилган
бўлиб
,
унда
гупт
подшосининг
зафарли
юришлари
ва
муваффақиятли
бошқарув
дав
-
ри
ёритилган
.
Битикда
харбий
ҳаракатлар
ва
аниқ
босиб
олинган
ҳудудлар
ҳақида
муҳим
муфассал
маълумотлар
қайд
этилган
.
Эпиграфик
манбаларнинг
ўзига
хос
хусу
-
сиятларидан
яна
бири
матннинг
нисбатан
қисқалигидир
.
Баъзи
битиклар
бир
неча
қа
-
тордан
иборат
.
Бу
матнларни
ёзишдаги
қи
-
йинчиликлар
ва
“
ёзув
материали
”
нинг
ўзига
хослиги
тош
ёки
металлга
ўйиб
ёзилганлиги
сабаблидир
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
73
Битиклар
мазмунига
кўра
икки
турга
бўли
-
нади
:
давлат
вакиллари
ва
хусусий
бирор
бир
шахс
томонидан
ёзилган
битиклар
.
Биринчи
-
лари
ҳукмдор
ёки
юқори
лавозимли
амалдор
-
лар
топшириғи
билан
битилган
.
Уларда
ҳукм
-
дор
фармонлари
,
инъомлари
,
катта
туҳфалари
,
бинолар
,
саройлар
қурилиши
ҳақида
баён
эти
-
лади
(
мемориал
битиклардир
).
Бу
битиклар
туркумига
подшо
Калинги
Кхаравел
(
милод
-
дан
аввалги
I
аср
)
буйруғига
биноан
битилган
матнлар
ёрқин
мисол
бўла
олади
.
Битик
Хат
-
хигумпхе
манзилидан
топилган
бўлиб
,
унда
ҳукмдорнинг
ёшлиги
,
билим
олиши
,
фан
ва
маданият
соҳасидаги
ютуқлари
,
тахтга
чиқи
-
ши
,
сўнгра
хронологик
тартибда
ҳукмронлик
йиллари
баён
этилган
.
Битикда
ибодатхоналар
қурилиши
,
каналлар
,
саройлар
,
ҳарбий
юриш
-
лари
ва
ҳоказолар
акс
этган
.
Битик
муаллифи
ҳукмдорнинг
сахийлиги
,
мардлиги
,
ҳарбий
муваффақиятларини
улуғлайди
.
Битик
Ҳин
-
дистон
тарихига
оид
қимматли
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
Давлат
битиклари
Қадимги
Ҳиндистон
тарихини
ёритишда
тарихий
воқелик
ва
ма
-
даний
ҳаётнинг
турли
жабҳаларини
сиёсий
тарих
,
давлат
бошқаруви
,
ижтимоий
-
иқтисо
-
дий
муносабатлар
ҳақида
ҳикоя
қилади
.
Қа
-
димги
Ҳиндистон
ёзув
анъаналаридан
келиб
чиққан
ҳолда
ҳукмдор
эдиктлари
ва
фармон
-
лари
бир
неча
турга
бўлинади
: (
раджа
-
шаса
-
на
)
инъомларни
рўйхатга
олиш
, (
дана
-
шаса
-
на
)
битиклар
,
ҳукмдорнинг
эзгу
ишлари
(
прасада
-
асана
)
ва
ҳоказолар
.
Бизгача
кўплаб
ҳукмдорлар
номидан
битилган
инъом
битик
-
лари
,
уларда
ҳукмдорнинг
турли
диний
таба
-
қалар
,
роҳиблар
,
ибодатхоналарга
қилган
хайриялари
акс
этирилгани
етиб
келган
.
Эпиграфик
манбалар
битилган
ашёларга
қараб
ҳам
тавсифланади
.
Кўп
ҳолларда
битик
-
лар
тошга
ўйиб
ёзилган
(
қоялар
,
устунлар
,
лавҳалар
,
ғиштлар
),
металл
ёстиқчалар
,
кера
-
мика
,
ёғоч
ва
кам
ҳолларда
суякка
битилган
.
Ёғочга
ёзилган
қадимги
битиклар
Ҳиндистон
иқлими
туфайли
бизгача
етиб
келмаган
.
Фанга
дарахт
пўстлоғида
битилган
оз
сонли
битик
-
ларгина
маълум
.
Шу
ўринда
юнон
тарихчиси
Неархнинг
ипакка
битилган
адабий
шастрлар
ҳақидаги
маълумоти
ҳам
қимматлидир
.
Палма
барглари
Қадимги
Ҳиндистонда
асосий
ёзув
материали
бўлганлиги
ҳақида
ҳам
кўплаб
маъ
-
лумотлар
учрайди
.
Ҳукмдорлар
фармонлари
,
амалдорларнинг
буйруқлари
қадимда
палма
баргларига
ёзилган
бўлса
керак
.
Энг
муҳим
во
-
қеа
ва
ҳодисалар
эса
,
сақланиб
қолиш
учун
эпи
-
график
ашёлар
материалга
битилган
.
Афсуски
,
Ҳиндистон
иқлими
палмага
ёзилган
матнлар
-
нинг
кўп
қисмини
йўқ
қилиб
юборган
.
Сақ
-
ланиб
қолинган
қисмлар
,
асосан
,
Шимолий
Ҳиндистон
ҳудудларидан
топилган
ва
нисбатан
кечроқ
давр
воқеалари
ҳақида
ҳикоя
қилади
.
Марказий
Осиё
Будда
ибодатхоналаридан
то
-
пилган
манускрипт
битиклар
ҳам
қимматга
эга
.
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
қадимги
ҳинд
эпиграфик
битикларининг
аксарият
қис
-
ми
брахми
шрифтидадир
.
Унинг
келиб
чи
-
қиши
тўғрисида
ҳозирги
кунгача
аниқ
маъ
-
лумотлар
йўқ
.
Ҳинд
ёзма
хатининг
шаклла
-
ниш
жараёнида
брахми
шрифти
ҳам
бир
неча
ривожланиш
босқичларини
босиб
ўтган
.
Ми
-
лоддан
аввалги
III
асрдан
бошлаб
Ҳиндистон
-
нинг
шимоли
-
ғарбида
кхароштхи
шрифти
ёйила
бошлади
.
Ҳинд
-
юнон
битиклари
ва
ҳат
-
токи
,
Ашока
давридаги
битикларнинг
акса
-
рияти
юнон
тилида
ёзилган
.
Оромий
ёзувдаги
битиклар
Ҳиндистоннинг
шимоли
-
ғарбидаги
баъзи
ҳудудларда
сақланиб
қолган
.
Бизнинг
эра
бошларидан
Ҳиндистоннинг
жанубий
ҳу
-
дудларида
брахми
шрифти
асос
бўлиб
хизмат
қилган
дравид
шрифти
шаклланди
.
Олимлар
-
нинг
фикрича
,
у
тамил
ва
жанубий
Ҳиндис
-
тонда
кейинроқ
вужудга
келган
шрифтлар
-
нинг
асосини
ташкил
этади
.
Эпиграфикада
санскрит
хати
Шимолий
Ҳиндистонда
милоддан
аввалги
I
асрнинг
иккинчи
ярмидан
қўлланила
бошланди
ва
милодий
III
асрга
келиб
кенг
тарқалди
.
Ке
-
йинроқ
санскрит
Жанубий
Ҳиндистонга
ҳам
ёйилди
.
Бу
ердаги
санскрит
ёзувидаги
эпи
-
график
битиклар
III
аср
охири
IV
аср
бош
-
ларига
тегишлидир
.
Аммо
санскрит
таъсири
олдинроқ
ҳам
кузатилган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
74
Кушон
даврига
оид
битиклар
ҳам
тадқи
-
қотчилар
учун
қизиқиш
уйғотади
.
Бу
битиклар
кўп
ҳолларда
санскрит
шрифти
билан
бирга
қўлланилган
.
Лекин
санскрит
аста
-
секин
бошқа
шрифтларни
сиқиб
чиқарган
,
бироқ
халқ
ичида
прокрит
тили
узоқ
давргача
муомалада
бўлган
.
Ҳукумат
битикларида
асосий
ёзув
санскрит
ёзуви
бўлиб
қолди
,
ҳукмдорлар
уни
сунъий
равишда
ривожланишига
катта
эътибор
берди
.
Гупталар
даврида
санскрит
эпиграфиканинг
асосий
тили
бўлиб
қолди
.
Санскрит
билан
бир
қаторда
Жанубий
Ҳиндистондаги
эпиграфик
битикларда
та
-
мил
тили
ҳам
қўлланилган
(
аниқроғи
,
тамил
тилига
жуда
ўхшаш
тил
,
олимларнинг
фик
-
рича
,
бу
тил
протамил
тили
бўлиб
,
тамил
тилининг
асосидир
).
Аммо
тамил
тилидаги
эпиграфик
битикларнинг
аксарияти
илк
ўрта
асрларга
тегишлидир
.
Хорижий
тиллардаги
эпиграфик
манба
-
лардан
Аҳамонийлар
даврига
тегишли
би
-
тиклар
ҳам
Ҳиндистоннинг
қадимги
тарихи
-
ни
ўрганишда
муҳим
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
Унда
Шимоли
-
ғарбий
Ҳиндистон
ҳақида
қимматли
маълумотлар
бор
.
Қадимги
Ҳиндистон
тарихи
ва
мадания
-
тини
ўрганишда
тадқиқотчилар
узоқ
давр
мобайнида
фақатгина
ёзма
адабий
манбалар
-
га
суяниб
иш
юритганлар
,
эпиграфик
битик
-
ларга
эса
иккинчи
даражали
манба
сифатида
қаралган
.
Масалага
чуқурроқ
ёндашилса
бу
-
нинг
акси
намоён
бўлади
(
Қадимги
Ҳиндис
-
тон
тарихига
оид
ёзма
манбаларни
инкор
этмаган
ҳолда
,
улар
асрлар
мобайнида
қайта
кўчирилганида
кўчирувчининг
объектив
ва
суъбектив
ёндашувига
боғлиқ
ҳолатларни
инкор
этиб
бўлмайди
).
Мақолада
эпиграфик
битиклар
ҳам
биринчи
даражали
,
ниҳоятда
қимматли
манба
эканлигига
урғу
берилди
.
Қадимги
Ҳиндистон
тарихига
оид
нумиз
-
матик
манбалар
.
Эпиграфик
манбалар
билан
бир
қаторда
Қадимги
Ҳиндистон
тарихини
ўр
-
ганишда
нумизматик
материал
(
маълумотлар
)
ҳам
тадқиқотчилар
учун
ишончли
ва
муҳим
манба
ҳисобланади
.
Чунки
Қадимги
Ҳиндис
-
тон
ҳудудидан
топилган
ва
тадқиқ
қилинган
тангаларнинг
аксарият
қисми
аниқ
датировкага
ёки
муайян
тарихий
даврга
оид
.
Кўп
ҳолларда
нумизматик
материал
археолагик
ёдгорлик
-
нинг
ёшини
аниқлашда
қўл
келади
.
Тадқиқотчилар
тангалардаги
турли
тас
-
вирлар
ва
легендаси
қандай
металлдан
тар
-
киб
топгани
,
вазни
,
шакли
,
оғирлигига
қараб
савдо
-
сотиқда
алмашув
воситаси
бўлган
од
-
дий
металл
бўлакчалари
маълум
вақт
ўтиши
билан
муайян
шаклдаги
,
аниқ
вазнли
танга
-
ларга
айланиш
жараёнларини
тадқиқ
қилиш
-
ган
.
Бугунги
кунда
тангаларни
аниқ
класси
-
фикация
қилиш
усуллари
мавжуд
.
Масалан
,
танганинг
метали
,
оғирлиги
,
шакли
,
тарқа
-
лиш
ҳудудига
қараб
нумизматик
материални
классификация
қилиш
мумкин
.
Тангалар
ёр
-
дамида
уларнинг
шакли
ва
тарқалиш
ҳуду
-
дига
қараб
,
Қадимги
Ҳиндистон
тарихига
оид
материалларни
тартибга
солиш
мумкин
.
Нумизматик
манбалар
мамлакатнинг
сиё
-
сий
ва
иқтисодий
ҳаётини
ўрганишда
ниҳоят
-
да
қимматлидир
.
Диққатга
сазоварлиги
шун
-
даки
,
Қадимги
Ҳиндистон
тарихида
катта
ўрин
тутган
ҳинд
-
юнон
ва
кушонлар
даври
сиёсий
тарихининг
катта
қисми
айнан
нумиз
-
матик
материаллар
асосида
тикланган
,
талқин
қилинган
.
Нумизматик
материалнинг
тарқа
-
лиш
ареалига
қараб
(
маълум
бир
танганинг
тарқалиш
ҳудудига
қараб
)
у
ёки
бу
сиёсий
бирлашманинг
аниқ
ҳудудларини
белгилаш
имконияти
пайдо
бўлади
.
Тадқиқотчилар
ку
-
шонлар
даври
чегараларини
аниқлашда
айнан
нумизматик
материалга
таянадилар
.
Бошқа
манбаларни
инкор
этмаган
ҳолда
биз
ҳеч
иккиланмай
Қадимги
Ҳиндистон
та
-
рихининг
сиёсий
тарафига
аниқлик
киртиш
-
да
,
кўп
ҳолларда
нумизматик
материал
ягона
манба
вазифасини
ўтайди
дейишга
ҳақли
-
миз
,
чунки
шу
даврга
оид
ёзма
манбалар
бизни
қизиқтирган
кўп
саволларимизга
тў
-
лиқ
жавоб
бера
олмайди
.
Нумизматик
мате
-
риаллар
тадқиқ
қилинмаганда
биз
Қадимги
Ҳиндистон
сиёсий
тарихининг
кўп
қиррала
-
ри
ҳақида
аниқ
маълумотга
эга
бўлмас
эдик
.
Нумизматик
материалнинг
аҳамияти
фақат
бу
билан
чекланмайди
,
нумизматик
матери
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
75
алга
қараб
,
биз
давлат
тараққиётининг
турли
жабҳалари
ҳақида
,
хусусан
,
унинг
ижтимо
-
ий
-
иқтисодий
ривожланиши
ҳақида
аниқ
маълумотларга
эга
бўламиз
,
чунки
тангалар
-
нинг
зарб
қилинишининг
ўзиёқ
мамлакат
,
жамият
иқтисодий
ҳаётининг
ривожланга
-
нидан
далолат
беради
.
Тангаларни
ўрганиш
жараёнида
давлатдаги
пул
товар
муносабат
-
лари
ҳақида
,
тарқалиш
ареалини
кузатиш
ор
-
қали
давлатнинг
куч
-
қудрати
халқаро
савдо
-
даги
нуфузи
ҳақида
ниҳоятда
қимматли
маъ
-
лумотларга
эга
бўламиз
.
Савдо
алоқалари
билан
бир
қаторда
нумизматик
материал
чет
мамлакатларнинг
маълум
минтақага
таъсир
доираси
ҳақида
ҳам
маълумот
беради
.
Мамлакат
маданий
ва
диний
ҳаётини
ўр
-
ганишда
ҳам
нумизматик
материал
Қадимги
Ҳиндистон
тадқиқотчиларига
катта
ёрдам
беради
.
Шунингдек
,
нумизматик
материал
филолог
ва
тилшунослар
учун
ҳам
қимматли
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Қадимги
Ҳин
-
дистон
тарихини
чуқур
ўрганишда
эпигра
-
фик
ва
нумизматик
материалларнинг
ўрни
беқиёсдир
.
Зеро
,
бугунги
кунда
ҳам
Қадимги
Ҳиндистон
тарихини
ёритиб
берувчи
юзлаб
асарларнинг
асосий
ва
ишончли
манбалари
сифатида
эпиграфик
ва
нумизматик
манба
-
ларга
мурожаат
қилинмоқда
.
Аҳамиятлиси
шундаки
,
бу
манбалар
Ҳиндистон
тарихи
-
нинг
янги
қирраларини
очмоқда
.
Шу
боис
-
дан
ҳам
бу
турдаги
манбаларни
тадқиқ
қи
-
лиш
ўз
аҳамиятини
сақлаб
қолган
.
САДРИДДИН
АЛ
-
ҲУСАЙНИЙНИНГ
“
АХБОР
АД
-
ДАВЛАТ
АС
-
САЛЖУҚИЙЙА
”
АСАРИДА
ВАЗИР
НИЗОМУЛМУЛК
ЗИКРИ
ҚОДИРОВ
ЗИКРИЛЛОХОН
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
араб
тарихчиси
Садр
ад
-
Дин
ал
-
Ҳусайнийнинг
“
Ахбор
ад
-
давла
ас
-
Салжу
-
қиййа
”
асари
ҳақида
маълумот
берилган
.
Асарда
Марказий
Осиё
,
Озарбайжон
,
Эрон
ва
Ироқнинг
Ғазнавийлар
ва
Салжуқийлар
ҳукмронлиги
(XI–XIII)
давридаги
тарихи
ҳақида
қимматли
маълумотлар
келтирилган
.
Мақоладаги
Салжуқийлар
саройида
Алп
Арслон
(1063–1072)
ва
унинг
ўғли
Маликшоҳ
(1072–1092)
ҳукмронлиги
даврида
фаоли
-
ят
олиб
борган
машҳур
вазир
Низомулмулк
ҳақидаги
маълумотлар
диққатга
сазовордир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Салжуқийлар
,
Масъуд
ибн
Маҳмуд
,
Қоим
би
амри
-
л
-
Лоҳ
,
Тўғрулбек
,
Алп
Арслон
,
Малик
-
шоҳ
, “
Ахбор
ад
-
давлат
ас
-
салжуқиййа
”, “
Зубдат
ат
-
таворих
[
фий
]
ахбор
ал
-
умаро
ва
-
л
-
мулук
ас
-
салжуқиййа
”,
Абу
Али
Ҳасан
ибн
Али
Тусий
Низомулмулк
,
Сиёсатнома
,
ан
-
Низомия
,
Аш
-
Шибл
ад
-
Давла
Абу
-
л
-
Ҳайжо
ал
-
Бакрий
.
Аннотация
.
Данная
статья
содержит
сведения
об
арабоязычном
труде
историка
Садр
ад
-
Дина
ал
-
Хусейни
«
Ахбар
ад
-
даула
ас
-
Селджукиййа
»,
содержащему
ценные
сведения
по
истории
Центральной
Азии
,
Азербайджана
,
Ирана
и
Ирака
в
период
правления
династий
Сельджукидов
и
Газневидов
(XI–XIII
вв
.)
Особый
интерес
представляют
сведения
автора
о
знаменитом
визире
,
Низам
ал
-
Мулке
,
служившем
при
дворе
сельджукского
правителя
Алп
Арслана
(1063–1072)
и
его
сына
Маликшаха
(1072–1092).
Опорные
слова
и
выражения
:
Сельджукиды
,
Маъсуд
ибн
Махмуд
,
К
a
им
би
амри
-
л
-
Лах
,
Тугрулбек
,
Алп
Арслан
,
Маликшах
, «
Ахбар
ад
-
даула
ас
-
Селджукиййа
», «
Зубдат
ат
-
таварих
фи
ахбар
ал
-
умара
ва
-
л
-
мулук
ас
-
селжукиййа
»,
Абу
Али
Хасан
ибн
Али
Туси
Низам
ал
-
Мулк
,
Сиясатнаме
,
ан
-
Низамия
,
Аш
-
Шибл
ад
-
Даула
Абу
-
л
-
Хайжа
ал
-
Бакри
.
Abstract.
This article is devoted to historical work “Ahbar ad-davla as-Saljukiyya” by historian Sadr ad-Din ibn
al-Husayni, wich has
important significance for the history of Central Asia, Azerbaijan, Iran and Iraq in period of
Saljuks and Gaznevids (XI–XIII centuries.). The author gives us an interesting information about biography of Nizam
al-Mulk – chief vizier of Saljuk rulers Alparslan (1063–1072) and his son Malikshakh (1072–1092).
