S H A R Q M A S H ’ A L I
19
ЗАМОНАВИЙ ХИТОЙ ИЛМИЙ ФАНТАСТИКАСИ:
ЛЮ ЦИСИННИНГ “УЧ ЖИСМ МУАММОСИ” АСАРИ МИСОЛИДА
РАСУЛЕВА НИГИНА
филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), ТДШУ
Аннотация. Бундан атиги бир неча йил олдин Хитойда қандай фантастик асарлар мавжудлиги
ҳақида тўлиқ маълумотлар йўқ эди. Осмон остидаги давлатнинг ўз фантастикаси борлигини Хитойдан
ташқарида жуда камчилик биларди. Ёзувчи Лю Цисин дунё саҳнасига чиққанда ҳаммаси ўзгарди. 2014
йилда унинг “Уч жисм муаммоси” асари инглиз тилига таржима қилинди ва тез орада Ғарбда
машҳурликка эришди. Лю Цисин 1966-1976 йиллардаги маданий инқилоб даврида вояга етади ва бу
воқеалар унинг дунёқарашига таъсир ўтказмай қолмайди. Кўплаб репрессия ва таъқиқлар даврида
Хитойда Ғарб адабиёти намуналарини ўқиш таъқиқлаб қўйилган эди. Лекин бу ёш Люга яширинча Жюл
Верн, Артур Кларк, Айзек Азимов, Джордж Оруэлло каби ижодкорлар асарлари билан танишишга
тўсқинлик қилмади. Лю Цисин шундай дейди: “Ижодимга энг катта таъсир ўтказган ёзувчи Артур
Кларкдир. Унинг “Фазовий Оддисея” асари мен учун илмий фантастик тасаввур ва тафаккурнинг
кенглигини очиб берди. Кларк шунингдек илмий фантастика қандай қилиб, ҳаёлий дунё яратиши
мумкинлигини кўрсатиб берди”. Цисин муҳандислик таълимини олди. Лю хитой фантаст ёзувчиси Лао
Ше ижодидан таъсирланиб, ўзини ёзувчи сифатида синаб кўради. Қисқа вақт ичида унинг илмий
фантастика йўналишидаги асарлари нафақат Хитойда балки, Ғарбда ҳам машҳурликка эришди. Мазкур
мақолада адабиёт жанрларидан бири бўлган фантастика жанрига Хитой фантаст ёзувчиси Лю Цисин
мисолида муносабат билдирилган. Фантастика бўйича турли хил фаразларнинг мавжудлиги, замонавий
хитой адабиётида фантастика жанрининг бошқа йўналишлардан фарқли жиҳатлари, фантаст
ёзувчилар сирасига кирган ва жаҳон адабиётида тан олинган ёзувчи Лю Цисин ижоди ҳамда унинг “Уч
жисм муаммоси” асарининг моҳияти талқин қилинган. Тадқиқ этилган маълумотлар орасида
фантастика тушунчаси таркибида асосий вазифани бажарган мифология ва унинг таркибий
кўринишлари, хусусиятлари, ўзига хосликлари ва муаммолари ҳақида маълумотлар баён қилинган ва
асослаб берилган. Адабиётшуносларнинг фикрлари ва илмий ёндашувларига мулоҳазалар берилган.
Таянч сўз ва иборалар: Фантастика, замонавий хитой адабиёти, илмий фантастика, фантаст
ёзувчилар, Лю Цисин, сюжет, персонаж, хитой менталитети.
Аннотация. Всего несколько лет назад не было полной информации о том, какие произведения
фантастики доступны в Китае. Мало кто за пределами Китая знал, что у государства под небом
была собственная фантастика. Все изменилось, когда произведения Лю Цысиня вышли на мировую
арену. В 2014 году его книга “Проблема трёх тел” была переведена на английский язык и вскоре
стала популярной на Западе. Лю Цысинь вырос во время культурной революции 1966-1976 годов, и
эти события неизбежно повлияли на его мировоззрение. В период репрессий и запретов в Китае было
запрещено читать образцы западной литературы. Но это не мешала ему ознакомиться с
творчеством таких писателей как Жюль Верн, Артур Кларк, Айзек Азимов и Джордж Оруэлло. Лю
Цысинь говорит: “Писатель, оказавший наибольшее влияние на мою работу, был Артур Кларк. Его
работа “Космическая одиссея” открыла мне широту научной фантастики и мышления. Кларк
также показал, как научная фантастика может создать фантастический мир”. Цысинь получил
инженерное образование. Лю вдохновляется творчеством китайского писателя-фантаста Лао Шэ
и пробует себя в качестве писателя. За короткое время его произведения в области научной
фантастики приобрели популярность не только в Китае, но и на Западе. Данная статья посвящена
жанру фантастики- одному из жанров литературы, объяснены существование различных гипотез
о художественной литературы, различные аспекты жанра научной фантастики в современной
китайской литературе. Описана суть книги «Задача трех тел» Лю Цысиня, писателя, который
является одним из самых известных писателей-фантастов и признанным в мировой литературе.
S H A R Q M A S H ’ A L I
20
Среди изученных данных обоснованы сведения о мифологии, играющей ключевую роль в концепции
художественной литературы, ее компонентах, особенностях и проблемах. Даны комментарии к
взглядам и научным подходам литературоведов.
Опорные слова и выражения: Фантастика, современная китайская литература, научная
фантастика, писатели-фантасты, Лю Цысинь, сюжет, персонаж, китайский менталитет.
Abstract. Just a few years ago, there was no complete information on what fantastic pieces were available
in China. Few outside of China knew that the state under the sky had a fantasy of its own. Everything changed
when the writer Liu Cixin entered the world stage. In 2014, his book The Three-Body Problem was translated
into English and soon became popular in the West. Liu Cixin grew up during the 1966-1976 Cultural
Revolution, and these events inevitably influenced his worldview. During the period of repression and
prohibitions in China, it was forbidden to read samples of Western literature. But this did not prevent him
from getting acquainted with the work of such writers as Jules Verne, Arthur Clarke, Isaac Asimov and
George Oruello. Liu Cixin says, “The writer who made the greatest impact on my work was Arthur Clarke.
His work, A Space Odyssey, opened up to me the breadth of science fiction and thinking. Clarke also showed
how science fiction can create a fantasy world.” Cixin received an engineering degree. Liu is inspired by the
work of the Chinese science fiction writer Lao She and tries himself as a writer. In a short time, his works in
the field of science fiction have gained popularity not only in China, but also in the West. This article is
devoted to the genre of fiction, one of the genres of literature, explains the existence of various hypotheses
about fiction, various aspects of the genre of science fiction in modern Chinese literature. The essence of the
work “The three-div problem” by Liu Cixin, a writer who is one of the most fantastic writers and recognized
in world literature, is described. Among the studied data, information is substantiated about mythology,
which plays a key role in the concept of fiction, its components, features and problems.
Keywords and expressions: Fantasy, modern Chinese literature, science fiction, science fiction writers,
Liu Cixin, story, character, Chinese mentality.
Кириш.
Адабиёт миллийдир, у ҳар бир халқ маданиятининг таркибий қисми ҳисоб-
ланади. “Адабиёт яшаса-миллат яшар. Адабиёти ўлмағон ва адабиётининг тараққийсига
чалишмаган ва адиблар етиштирмағон миллат охири бир кун ҳиссиётдан, ўйдан, фикрдан
маҳрум қолуб, секин-секин инқироз бўлур. Муни инкор қилиб бўлмас”, деган эди
тараққийпарвар адиб Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон.
1
Халқнинг тарихий ҳаёти ҳамда руҳиятидаги хусусиятлар адабиётнинг миллийлиги мазму-
нини ташкил этади ва ўзига хос миллий шаклни юзага келтиради. Адабиёт-бу нафақат бир
миллат, балки жаҳон минбари бўлиб, унинг жаҳон аҳли учун очиқлиги ҳамда мамлакатлар,
халқлар ва буюк ижодкорларнинг ўзаро ҳамкорлигини, ҳамфикрлигини таъминловчи омилдир.
2
Илмий фантастика тушунчасини тўғри тасниф қилиш маcаласи ҳар доим олимлар диққат
марказида бўлган. Шу кунгача илмий фантастикани романтик роман, фантастик асар,
ноодатий роман, ажойиботларга тўла роман ва бошқа турли номлар билан атаб келишди.
Ҳозирги кунда биз қўллайдиган илмий фантастика атамаси илк бора Хюго Гернсбекда (Hugo
Gernsback) нашр этиладиган “Amazing stories” журналида қўлланилган. 1812-йилда инглиз
шоири Шеллининг рафиқаси Мария Шелли “Франкенштейн” номли илк илмий фантастик
романни яратди. Шундан сўнг ушбу адабий жанр ғарб мамлакатларида ривож топиб, “Олтин
аср”, “Янги тўлқин ҳаракати”, “Киберпанк” каби бир неча босқичларни босиб ўтди ҳамда
1
Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон-1897-1938 йилларда яшаб ижод қилган ўзбек янги шеъриятининг
асосчиларидан бири, драматург, носир, публицист ва таржимон.
2
Ислом Абдуғаниевич Каримов-1938-2016 йилларда яшаган давлат ва сиёсат арбоби, Ўзбекистон
Республикасининг биринчи президенти.
S H A R Q M A S H ’ A L I
21
XX асрнинг иккинчи ярмига келиб, адабиёт соҳасида эришиладиган мукофотларнинг асосий
тармоқларидан бирига айланди.
Адабиёт ҳар бир миллатнинг кўзгуси бўлгани каби хитой афсонавий адабиёти ҳам хитой
халқининг бой мероси, юксак қадриятлари ва анаъанавий маданиятини тараннум этади.
Ўтган асрнинг 1949-йилларидан эътиборан хитой халқи ўз тарихининг янги босқичига кирди
ва миллат ҳолатининг эстетик ифодаси ўлароқ замонавий хитой адабиёти деб аталмиш
бадиий ҳодиса юзага келди. Замонавий хитой адабиёти “
当代文学
” “Янги давр адабиёти” деб
номланиб, бу адабиёт 1979-йилдан эътиборан ҳозирги кунгача бўлган даврни қамраб олган.
1
Янги давр адабиёти кўп асрлик миллий адабиётнинг мантиқий давомидир. Замонавий хитой
адабиёти бир қатор ўзига хос белгиларга эга бўлган бадиий-эстетик ҳодисадир.
Хитой адабиётининг бу даври тубдан ўзгарган миллий онгнинг, тамомила янгиланаётган
эстетик тафаккурнинг маҳсулидир. Янги давр адабиёти ижодкорларнинг эстетик қарашлари
натижасида дунёга келган ҳодиса бўлиб, бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга.
Бу давр хитой адабиёти олам ва одам руҳиятига мансуб ҳодисаларга хилма-хил
қарашларнинг маҳсули бўлган адабиётдир. Бу даврда оламнинг мавжудлик йўсинини
турлича изоҳлаш имконияти пайдо бўлди. Бу ҳол хитой адабиётининг ифода имкониятларини
кенгайтирди. Илмий-эстетик қарашлар хилма-хиллигини юзага келтира бошлади. Янги давр
адабиёти миллат вакилларининг меҳнатинигина эмас, балки уларнинг шахсиятига дахлдор
жиҳатлар: руҳияти, ҳиссиёти, кўнглини тасвирлашга киришди. Бу адабиёт учун инсоннинг
ўзи асосий қадриятга айлана бошлади.
Янги давр бадиий адабиёти йўналиш ва оқимларнинг кўплиги ва хилма-хиллиги билан
ажралиб туради. Хусусан, постмодернизм ва илмий фантастика шулар жумласидандир.
Тадқиқотнинг долзарблиги. Хитой адабиётида илмий фантастика нисбатан ёш адабий
ҳодисадир. Ҳозирги замон илмий-бадиий энг ёрқин вакилларидан бири бўлган Лю Цисин бу
жанр ривожига катта таъсир қилмоқда. Унинг ижодини ўрганиш, унинг услуби ва жанрлари
ҳақида ўрганиш тадқиқотнинг долзарблигини ташкил этади. Тадқиқотнинг объекти янги давр
хитой адабиётининг маълум ва машҳур жанрларидан бири бўлган илмий фантастика
жанридир. Тадқиқотнинг предмети сифатида илмий фантастика жанрига манусуб Лю Циси-
ннинг “Уч жисм муаммоси” асари танлаб олинди. Тадқиқотнинг мақсади Лю Цисиннинг “Уч
жисм муаммоси” асарининг жанри-илмий фантастиканинг ўзига хос хусусиятларини
ўрганишдан иборат. Тадқиқотнинг вазифаси замонавий хитой адабиётидаги илмий фантас-
тика жанрининг анъанавий асарлардан фарқини, шунингдек, “Уч жисм муаммоси” асарининг
ёзилиш услубини ўрганишдан иборат. Тадқиқот усуллари формал усул, структурал-анализ
усули, психологик усуллардан иборат. Бу методлар ёрдамида бадиий адабиётнинг шаклига,
композицион қурилишига ҳамда асар қаҳрамонлари руҳияти, психологияси, муаллиф
руҳиятини ҳам қиёсий ўрганишга аҳамият қаратилди.
Фантастика “ҳаёлан тасвирлаш санъати”- бадиий санъат тури. Реализм ва натурализм
йўналишидаги санъат, адабиётларнинг акси ҳисобланади. Фантастиканинг шакли мифологик
воқеликларни тасвирлашда ифодаланади. Инсон тасаввурида лол қолдирадиган ҳаёлий
образлар ва ҳодисалар, тўқима ҳолатлар, ажойиботлар олами бадиий асарда воқеликка, ҳаёт
ҳақиқатига қарама-қарши қўйиб тасвирланади. Фантастиканинг адабиёт ва санъатнинг бошқа
жанрларидан фарқи шуки, унинг тасвир соҳаси амалда мавжуд бўлган ҳаёт эмас, балки
1
Fan Bocun. Istoriya sovremennoy populyarnoy literaturi Kitaya (History of modern popular literature in China).
Moskva, “MIK Shans” Publ., 2016. 480 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
22
турмуш ҳақидаги умумий тасаввурдан келиб чиқадиган ҳаётдир. Шунинг учун барча ҳодисалар
жиддий ўзгарган ва бўрттирилган, таажублантирадиган даражада акс этади. Фантастиканинг
мақсад ва вазифалари фақат инсон орзусини эмас, балки келажакда кутиладиган хатардан огоҳ
қилиш, эстетик завқ бериш ҳамдир. Маълумки, илмий фантастиканинг асосий хусусияти
рационалликдир. Муаллифлар асар бадиий манзарасини яратишда турли сирли мўжизалар эмас,
балки илмий тасвирлардан, воситалардан фойдаланишади.
М. Галина ўз мақоласида илмий фантастикага қуйидагича таъриф беради: “Анъанавий
равишда илмий фантастика - бу фантастик шу билан биргаликда илмий ғоялар билан
суғорилган адабиёт йўналишидир. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, илмий фантастик
адабиётда дунёнинг дастлабки тасвири мантиқан бир – бирига мувофиқ таснифланади.
Илмий фантастикада воқеалар баёни, одатда, бир ёки бир нечта илмий фаразларга асосланиб
яратилади (булар вақт машинаси, фазода ёруғликдан тезроқ ҳаракатланиш ҳодисаси, “космик
тунеллар”, телепатия ҳодисаси ва бошқалар бўлиши мумкин).
1
Ҳозирги замон чет эл бадиий фантастикасининг намоёндалари сифатида япониялик Кабо
Абе, америкалик Стивен Кинг, Питер Уоттс ва Айзек Азимов, канадалик Роберт Чарльз
Уилсон, полшалик Станислав Лем, хитойлик Лю Цисин ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.
Ўзбек бадиий адабиётида ҳам фантастика унсурлари қадимдан мавжуд бўлганлигини
эътироф этган ҳолда (Масалан, А.Навоийнинг машҳур “Хамса” асарида тилга олинган
ғаройиботлар, ўзбек халқ оғзаки ижодидаги учар гиламлар, ойнаи жаҳонлар ва ҳ.к.з) шуни
тан олиш керакки, ҳақиқий илмий фантастика жанри ўзбек адабиётида ХХ асрдагина ва
айниқса, унинг иккинчи ярмида пайдо бўлди. Ҳозирги замон ўзбек адабиётида Тоҳир Малик,
Худойберди Тўхтабоев, Хожиакбар Шайховларнинг маълум бир асарларига фантастика
жанрида ёзилган асарларнинг натижалари сифатида қараш мумкин.
Хитой илмий фантастикасининг вужудга келиш босқичи Цин сулоласи инқирози даврига,
ривож топган пайти эса ХХ асрга тўғри келди. Илмий фантастика жанри учун хитой тилида
“
科幻
” атамаси танлаб олинган. Ғарб илмий фантастикасини ўрганиш ва таҳлил қилиш
жараёнида ушбу даврда яратилган илмий фантастик романлардаги “билим ва ҳақиқат нутқи”
ҳамда “орзу ва афсона нутқи” бирлашиб хитой илмий фантастикасини икки турга ажратди:
1) Маърифат: Маърифат ҳам икки турга бўлинади: Лян Цичао томонидан талқин қилинган
илмий руҳият таълими ҳамда Лу Син томонидан талқин қилинган илмий билимнинг
ёритилиши;
2) Кўнгил очар анъаналар, яъни мифологик тушунтириш анъанаси ва адабиётни тижорат-
лаштириш тенденцияси каби кўплаб омиллар таъсири остида шаҳар аҳолисининг ўйин –
кулгуга бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида илм – фан номи билан америкаликларнинг
илмий фантастикаси “pulp science fiction”га ўхшаш руҳ ва арвоҳларнинг йўқлигини
исботлайдиган ҳикоялар. Мисол тариқасида Цзуй Нуннинг “Шафтоли барглари ҳануз
қизармоқда”, У Вонинг “Эркак”, Е Минанинг “Сяньчжен ёзувлари”, Чжен Люнинг “Бахт
дунёси” ва бошқа бир қанча асарларини келтиришимиз мумкин. Хитойда Верн, Уэллс,
Харуно Осикави каби ёзувчиларнинг илмий фантастик романлари таржима қилинган
пайтидан то ХХ асрнинг 20-йиллари бошига қадар Хитой адабиёти сезиларли миқдордаги
илмий фантастик асарлар билан бойиди. Цин сулоласи сўнггида матбуот ва нашриёт
саноатининг юксалиши илмий билимларнинг оммага тарқатилишига кенг замин яратди. Бу
1
Марина Семёновна Галина (1958)- ССР ва Россия биологи, шоира, фантаст ёзувчи, адабий танқидчи ва
таржимон.
S H A R Q M A S H ’ A L I
23
фантастика ривожига асос яратибгина қолмасдан хитойликлар илмий тафаккурини ҳам
ёритди.
1
Хитойда ХХ асрнинг 20-йиллари охирида ҳар қандай ислоҳотни таъқиб этишгагина
қаратилган илмий фантастик асарлар “тўртинчи май” ҳаракати даврида маърифатпарвар элитани
қаттиқ танқид қилиш, шунингдек, Хитойда юз берган ички ва ташқи тартибсизлик туфайли
маълум даражада қисқариб кетди. Янги Хитой ташкил топганидан сўнг бу турдаги романлар
материкдан бутунлай йўқ бўлиб кетди, аммо Гонгконглик ёзувчилар Ни Куан ва Хуан Ига
ижодига мерос қолиб, ривожланишнинг янги босқичига кирди. Гонконгнинг бой фуқаролик
муҳити, тижорат жамияти туфайли жанг санъати, детектив, романтик ва илмий фантастик
элементлар қоришиб кетган машҳур илмий фантастик романлар яратилди. Хитой материгида
янги асрга қадам қўйилгандан сўнггина тармоқ адабиётининг пайдо бўлиши ва ривожланиши
билан илмий фантастик асар яратиш анъанаси қайта тикланди. XIX асрнинг 40 – йиллари
охирига келиб, энг машхур хитой илмий фантастик адабиёти намуналари, Лао Шенинг “Мушук-
лар шаҳри хотиралари”, Сюй Чжоданинг “Қудратли санъат” романлари ва Гу Цзюньженнинг
“Дунё ҳақида орзулар” ҳикоялар тўплами эди. 1939 – йилдан бошлаб, Гу Цзюньжен илмий
фантастика дунёсида ўз мавқеини ўрнатган ҳамда ўша давр илмий фантастикасидаги энг катта
ютуқлардан бири бўлган “Дунё ҳақида орзулар” , “Лондон эпидемияси”, “Арктика остида” ва
“Жинснинг ўзгариши” номли тўртта фантастик романларини ёзди.
2
Маданий инқилобдан сўнг Хитой “Тўрт модернизация” қурилиш босқичига кирди ва
“Илм баҳори” номли илмий конференция ўтказилишини эълон қилди, илмий фантастика эса
янги Хитой ташкил этилгандан бери иккинчи бора тараққиёт чўққисига чиқди. Даврнинг
таниқли ёзувчилари Е Юнле, Чжэн Вэньгуан, Тун Энчжэн и Лю Синшилар “Тўрт олмос”
номи билан танилди. Чжэн Венгуаннинг “Пегеус юлдуз туркумига парвоз” асари янги
Хитойнинг илк илмий фантастик романи бўлиб, у юлдузларни кашф этиш тарихидан ҳикоя
қилади. Ван Сяоднинг “Тўлқин”, Цзин Таонинг “Ойдин орол” каби асарларида кучли миллий
руҳ намойиш қилинади. 1980 – йилнинг ўрталари ва охирларидаги “услубни буюртма қилиш”
давридаги академик доира хурофотлари туфайли илмий фантастик асарлар “маънавий
ифлосланган” деб қаралди, натижада 1980-йилда илмий фантастик ижод тўхтатилди.
Фақатгина Сичуандаги “Илмий адабиёт” ва Шанхайдаги “Ёшлар илми” рукнларига эга эди.
1990-йилдаги ислоҳот ва кашфиётларнинг янги даврида иқтисодиёт, сиёсат ва маданиятда
улкан ўзгаришлар юз берди. Илмий фантастика соҳасида янги бурилишлар юзага келди. Бу
даврда нафақат илмий фантастик асарлар яратилди, балки, Ван Цзинькана, Хань Суна, Хэ Си
и Лю Цисин сингари “янги авлод” ёзувчилари бўй кўрсатди ва ниҳоят бутун жамият илмий
фантастика ҳам адабиётнинг жанрларидан бири деган умумий хулосага келди.
3
Замонавий Хитой фантаст ёзувчилари ижодларини диверцификация қилиб, илмий
фантастик йўналишга қайтишга интилмоқдалар. 2015 йилда хитойлик фантаст ёзувчи Лю
Цисин
4
Хитой илмий фантастикасига катта ҳисса қўшган “Уч жисм муаммоси” асари учун
Американинг Гюго мукофотига сазовор бўлди. Бугунги XXI асрда хитой илмий фантастик
1
周志雄
.
《网络空间的文学风景》
[M].
人民文学出版社，
2010
年
.
2
Chen Xiaomin. Tendencii noveyshey kitayskoy literaturi (Trends in recent Chinese literature). Moskva, “MIK Shans”
Publ., 2019. 583 p.
3
Fan Bocun. Istoriya sovremennoy populyarnoy literaturi Kitaya (History of modern popular literature in China).
Moskva, “MIK Shans” Publ., 2016. 480 p.
4
Лю Цисинь-Хитойлик фантаст ёзувчи, хитой фантастика жанрининг энг ёрқин ва машҳур намоёндаларидан бири.
S H A R Q M A S H ’ A L I
24
романлари ҳар жиҳатдан такомиллашиб, хилма – хил бўлиб бормоқда. Кейинги авлод
фантаст ёзувчилари аср бошиданоқ хитой фантастик адабиётининг асосий кучини ташкил
этмоқда. Улар маҳаллийлаштириш ва замонавийликни ўрганишлари, жаҳон илмий
фантастика даражасига яқинлашишлари, дунё илмий фантастикаси тарихидаги динамик
кучга айланишлари мумкин.
Янги аср тараққиёти даврида сўнгги йилларда Хитой фантаст ёзувчиларининг “бош қаҳра-
мон”ларида анча ўзгаришлар юз берди, улар асосий адабий оқимга таъсир ўтказа бошладилар.
Аксарият илмий фантаст ёзувчилар асарларида фантастик ҳодисаларни қўлласа Лю
Цисин ўз романларида кўпроқ реал воқеликлардан фойдаланади. “Уч жисм муаммоси” асари
“Ўтмишдаги ернинг хотираси” трилогиясининг биринчи китоби ҳисобланса-да, хитойлик
китобхонлар бутун бошли трилогияни унинг биринчи қисми номи билан аташади.
Асарнинг машҳурлигининг асосий сабаби шундаки, Лю Цисин китоби инглиз тилига
таржима қилинган биринчи фантаст ёзувчи ҳисобланади. Айнан шу сабабдан ҳам
китобхонлар хитойлик ижодкорнинг бу асарига катта қизиқиш билдирдилар.
Шуни таъкидлаш лозимки, роман мутлақ илмий фантастик услубда яратилган. Шу ўринда
ойдинлик киритиб ўтишимиз лозим бўлган тушунча мутлақ илмий фантастик услуб бу –
физика, кимё, биология, астрономия, психология, тиббиёт ва бошқа шу каби аниқ фанларга
асосланган фантастика. Мутлақ илмий фантастика жамиятда яратилган янги технологиялар,
ихтиролар ҳамда уларнинг имконият ва натижаларини ўрганади.
Романнинг сарлавҳаси – Нютоннинг уч жисм муаммоси - осмон механикасининг аналитик
шаклдаги ечими топилмаган жумбоқларидан бирига бевосита ҳавола. Асар воқеалари
Хитойдаги маданий инқилоб даврида содир бўлади. Роман персонажлари, асосан, илм - фан
арбоблари бўлиб, улар орасида сиёсатшунос ҳамда қонун ҳимоячиси (полиция) каби
образлар ҳам мавжуд.
Роман икки бош қаҳрамон иштироки асосига қурилган уч сюжет чизиғидан ташкил топган.
Булар – Е Веньцзе “маданий инқилоб” давридаги қийинчиликларни бошидан ўтказган
астрофизик аёл. Нанотехнологиялар соҳасида амалий тадқиқотлар олиб борадиган ва ўз
фаолиятида кутилмаган ҳамда хавфли тўсиққа дуч келган Ван Миао. Шу тариқа Ваннинг глобал
муаммонинг моҳиятини тушунишга ҳаракат қилиши жараёнида, ўқувчида “ҳозир ва шу ер”
тушунчаси шаклланади. Бундан ташқари катта Ҳинган тоғларида ишлайдиган, инсониятга
ишонган ёлғиз аёлга нисбатан ретроспектив кўриниш ҳам мавжуд.
1
Учинчи сюжет линиясини роман учун ҳақиқий топилма деб қарашимиз мумкин бўлган
“Уч жисм муаммоси” компютер ўйини ташкил этади. Вангни ҳаёлий дунёга юбориш орқали
муаллиф нафақат жумбоқнинг техник томони ҳақида сўзлаб бериш балки, ғарб
китобхонларига кўплаб кутилмаган ҳодисалар тақдим этишга муваффақ бўлади. Бу ўқувчини
аввал чалғитиб, сўнгра қайта ўзига жалб қила оладиган жуда қизиқарли услуб: муаллиф
ердаги ажнабийлар тарафдорлари томонидан яратилган компютер ўйини орқали китобхонга
бегона цивилизацияни кўрсатиб беради. Уч қуёш олами (Трисоларис) шу ерда истиқомат
қиладиган одамлар сингари шафқатсиз ва даҳшатли бўлади.
Бироқ барча ўқувчи ва танқидчилар ҳам Лю Цисиннинг бу услубини ижобий баҳола-
мадилар. Танқидчи ва китобхонларда асар мазмуни билан боғлиқ бир қанча саволлар туғил-
ди. Бу усул бир оз ноаниқ кўринишга эга бўлиб, умумий сюжет билан биргаликда баъзи
тушунмовчиликларга сабаб бўлди. Шуни қайд этиш керакки, айрим танқидчилар
1
Liu Cixin. The three-div problem (novel) New York, “Tor books” Publ., 2014. 302 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
25
муаллифнинг фикрларини оқилона баҳоламадилар. Улар муаллиф уч ғояни бирлаштиришга
қарор қилгани, лекин бу яхши ғоя бўлмагани туфайли ёзувчи уларни алоҳида тасвирлаганини
таъкидлашди. Лекин танқидчилар, умумий олиб қараганда, роман муваффақиятли чиққанини
бир овоздан маъқуллашди.
Романнинг илмий қисми ҳақида гапирганда унинг тушунарли ва хилма-хил эканлигини
таъкидлаш лозим. Лю Цисин илмий атамаларни оддий тил билан тушунтириб бергани
сабабли асар равон ўқилади. Романда илмий фантастик элементлар (ғайритабиий
тенологиялар пайдо бўлиши, протоннинг икки ўлчовга кенгайиши, сунъий интеллектга эга
бўлган суперкомпютер) асар мазмуни билан оқилона уйғунлаштирилган.
Лю Цисин илмий фантастик элементлардан бутун роман давомида, ҳатто асосий қаҳра-
монларнинг ички кечинмаларини тасвирлаётганда ҳам фойдаланади. “Бир куни Е кечки
навбатчиликда ишлади. У ўзини ҳар доим, айниқса, бундай вақтларда ниҳоятда ёлғиз сезар-
ди. Қоронғу тун сукунатида Коинот уни тинглаётганларни ўзининг ғамга тўла харобалари
билан таништирарди. Е Веньцзе айниқса “Қизил соҳил” томонидан қабул қилиниб, экран
томон ҳаракатланаётган маъносиз космик тўлқиндан даҳшатга келди. Ушбу чексиз чизиқ
коинот моҳиятининнг мавҳум ифодаси бўлиб туюлди: бир учи ўтмишга, иккинчиси
келажакка, ўртада эса фақат тасодифий кўтарилиш ва тушиш мавжуд. Тартибсиз, ҳаёт
мавжуд бўлмаган, ёлғиз ва зерикарли чўл. Бу чўл жуда узоққа, ақл бовар даражада узоққа
чўзиладики, сиз у томон истаганингизча юришингиз мумкин. Олдинга юрасизми ёки орқа
тарафгами бу йўл ҳеч қачон тугамайди”.
Муаллиф таққослашнинг ноодатий усулидан фойдаланади. Асардаги баъзи таққослашлар
ўқувчи учун нотаниш бўлган илмий ва техник таққослашлардир. “Ван беихтиёрий равишда
Юйфейни анча эскириб қолган MS – DOC операцион тизимига қиёслайди: бўм - бўш қора
экран, консолда лаконик “C: \>” тугмаси ва милтилловчи курсордан бошқа ҳеч нарса йўқ.
Бирор ёзув киритсангиз компютерь уни ҳеч бир ҳарфини ўзгартирмасдан ва таҳрир
қилмасдан экранга чиқариб беради. Аммо энди Ван ушбу “C: \>” нинг ортида тубсизлик
борлигини тушуниб етган эди”.
Қаҳрамонларнинг ҳиссиётлари тасвирини кузатар эканмиз айтишимиз мумкинки,
муаллиф қаҳрамонлар туйғуларига чуқур эътибор қаратмаган. Қаҳрамонлар ички кечинма-
ларини камдан - кам намоён қилади, шунда ҳам жуда статик ҳамда текис усулда. Умуман
олганда “Уч жисм муаммоси” романи ёзувчилар асар қаҳрамонлари характеридан кўра
ҳаёлий тасаввурларни тасвирлаш муҳимроқ деб ҳисобланган, Хитойда илмий – фантастик
асарлар эндигина яратила бошлаган даврни эсга солади. Лекин Лю Цисиннинг бу асаридаги
персонажлар умуман характерга эга эмас дейиш ҳам ноўрин. Бу романда персонажлар
мужмал тасвирланган.
1
Романда асосий сюжетдан ажралиб кўзга ташланмайдиган рамзийлик мавжуд. “Ван
мусиқа овозини эшитди. Моцарт. Буни моҳирона ижро деб бўлмасди, лекин мусиқачида
худди “мен ўзим учунгина ижро қиляпман” деяётгандай аллақандай жозиба бор эди. Уйсиз
ва эски қочоқлардан бўлган скрипкачи БМТ қароргоҳининг зинасида ўтириб олиб хониш
қиларди. Шамол унинг кумуш сочларини ўйнарди. Унинг оёқлари остида ичига бир нечта
майда танга солинган бош кийими турарди”
2
.
1
Duan Baolin. Kitayskaya narodnaya literature (Chinese folk literature). Moskva, “MIK Shans” Publ., 2019. 391 p.
2
Buyarov D.V, Kuznetsov D.V Sovremenniy Kitay i ego okrujenie (Modern China and its surroundings). Moskva,
“URSS” Publ., 2014. 440 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
26
Асарда Лю Цисин хитой халқи менталитетини акс эттиради, шу сабабли ҳам ғарб
китобхонлари асар мазмунини идрок этишда қийинчиликларга дуч келишлари мумкин. Би-
роқ китоб моҳиятини тўла англашни қийинлаштирадиган нарса фақатгина хитой мента-
литети тасвири эмас. Ғарбда илмий фантастика жанридаги асарларнинг жуда кўп ва уларнинг
хилма – хил турлари мавжуд. Шу сабабли ҳам хитой илмий фантастикаси ғарбликларга бироз
жўн ва ғайриоддий туюлиши мумкин.
Роман муаллифи ўқувчи билан очлик, космонавтларнинг илк маротаба очиқ самога
қилган парвози, маданий инқилоб, кўмир конида ишлаган ота – онаси, ёрқин тунги осмон
каби ўз болалик хотираларини бўлишади. Ёзувчи шунингдек ёшлигида, “Юз минг нима учун”
номли илмий – оммабоп китоблар туркумига жуда қизиққанини ёзади. “Сунъий йўлдош,
очлик, юлдузлар, керосин, лампалар, сомон йўли, маданий инқилоб, ёруғлик йили, сув
тошқини...” бу каби бири иккинчисига алоқадор бўлмаган нарсалар ўзаро қўшилиб, шах-
сиятимни шакллантирибгина қолмасдан, ҳозирги кунда мен яратаётган асарларга ҳам ўз
таъсирини ўтказмоқда” – ёзади Лю Цисин. Унинг бу фикрлари орқали ёзувчининг ҳаёти ва
ижодига илмий фантастика жанри қай тарзда кириб келганини билиб олишимиз мумкин.
Ёзувчи ўз асарига изоҳ бериб шундай дейди: “Илмий фантастик асарларда инсоният
кўпинча жамоа тарзида тасвирланади. Бу асарда инсоният ҳалокат ёқасида турган бўлади,
асарда келтирилган ҳар бир ҳолат ўз бошимдан ўтказган воқеа – ҳодисаларга асосланган.
Илмий фантастика мўжизаси шундаки, агар биз тахминий дунёнинг айрим хусусиятларини
қабул қила олсак, у бизнинг ҳақиқатимиздаги ёмонлик ва зулматни яхшилик ва ёруғликка
ёки аксинча қилиб ўзгартириши мумкин. Ушбу асар ҳамда унинг мантиқий давоми бўлган
иккита китоб айнан шу нарсани китобхонга етказиб беришга қаратилган, лекин шуни
унутмаслик керакки, ҳақиқат бизнинг тасаввуримиздан қатъий назар ҳақиқат бўлиб қолади.
Замонавий хитой адабиёти намунаси “Уч жисм муаммоси” асари жанрига кўра илмий
фантастик йўналишга мансуб. Романда тарихий воқеалар, қадимги ва келажакдаги
Хитойнинг ижобий ва салбий жиҳатлари ҳақида сўз юритилади. Муаллиф ўз фикр ва
тажрибаларини ўқувчи билан ўртоқлашади.
Маданиятлараро макон шароитида Лю Цисинниг бу романи кундалик ҳаётида дастурлаш
тилидан моҳирлик билан фойдаланадиган хитой халқининг менталитетини акс эттиради.
Хитой илмий – фантастик жанри намуналаридан бири бўлган “Уч жисм муаммоси” аса-
рини тадқиқ қилиб шундай хулосага келишимиз мумкинки, атроф – муҳитни идрок этишнинг
энг муҳим элементларидан бири маданиятлараро макон шароити ҳисобланади.
