S H A R Q M A S H ’ A L I
65
АҲМАД
ЯССАВИЙ
ИЗДОШЛАРИНИНГ
ШЕЪРЛАРИ
КИРИТИЛГАН
МАЖМУА
ЭШМУҲАМЕДОВА
МАРЯМ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Аҳмад
Яссавий
издошларининг
шеърлари
киритилган
мажмуа
ҳақида
маълумот
берилган
.
Ушбу
мажмуа
манбашуносликда
ҳали
ўрганилган
эмас
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мажмуа
,
настаълиқ
,
хаттот
,
манба
,
туркийзабон
,
жанр
,
ғоя
,
панд
-
насиҳат
,
манбавий
тадқиқот
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
даны
сведения
о
сборнике
,
куда
включены
стихи
поэтов
-
последователей
Ахмада
Яссави
.
Данный
сборник
стихов
ещё
не
изучен
в
источниковедении
.
Опорные
слова
и
выражения
:
сборник
,
настаълик
,
каллиграф
,
источник
,
тюркоязычный
,
жанр
,
идея
,
нравоучение
,
источниковедческое
исследование
.
Abstract:
In this paper given an information about collection, which includes poetry of poet-disciples of Ahmad
Yassaviy. This poetry collection has not been researched in the source study yet.
Keywords and expressions:
complex, nastaliq (type of manuscript), calligrapher, origin, turcolingual, genre,
idea, edification, source study.
2014
йилнинг
ёзида
қўлимизга
бир
қўлёз
-
ма
келиб
тушди
.
ТДШИ
қошидаги
тил
ўқи
-
тиш
маркази
тингловчиси
Мунаввара
опа
исмли
аёл
бизнинг
манбашунос
эканимиздан
хабар
топиб
,
ушбу
қўлёзмани
олиб
келиб
тақдим
этди
.
Бунинг
учун
у
кишига
ўз
мин
-
натдорчилигимизни
билдирамиз
.
Уни
синчиклаб
ўрганиб
чиқдик
.
Соҳа
учун
ниҳоятда
зарур
манба
бўлиб
чиқди
.
Қўлёзма
мажмуа
бўлиб
,
ундан
Яссавий
мак
-
таби
шоирлари
–
Қул
Сулаймон
,
Холис
,
Шамсиддин
Ўзгандий
,
Қул
Умурий
,
Анда
-
либ
,
Маҳзун
ва
Қул
Назирийларнинг
шеърий
қиссалари
,
Аҳмад
Яссавий
,
Қул
Сулаймон
,
Иқонийларнинг
ҳикматлари
ҳамда
Машраб
ва
Хислатнинг
шеърлари
ўрин
олган
.
Қўлёз
-
ма
бир
бошдан
саҳифалаб
чиқилди
.
Оддий
,
безаксиз
нусха
бўлиб
,
Қўқон
қо
-
ғозига
ўртача
настаълиқда
кўчирилган
.
Боши
ﺳر
تﺮﻀﺧ
ﯽﻨﻌﻳ
ﻢﻴهاﺮﺑا
تﺮﻀﺧ
ﺔﻣﺎﻧ
تﺎﻓو
ﻪﻴﻠﻋ
لﻮ
ﯽﻨﻳرﻻ
نﺎﻐﻝﻮﺑ
تﺎﻓو
ﻩﺪﺷﺎﺑ
ﯽﺘﻳ
ﻢﻴهاﺮﺑا
ﯼرﻻ
ﯽﻠﻏوا
ﯽﻧ
مﻼﺴﻝا
رورﻮﺕﻮﺑ
ﯽﻧﺎﻴﺑ
Дастлабки
,
босма
нақшли
картон
муқова
.
Унвон
йўқ
.
Тарих
ва
хаттот
кўрсатилмаган
,
кўринишидан
Х
I
Х
асрга
мансуб
.
Мажмуанинг
таркибидан
ўрин
олган
асарлар
:
1.
“
Вафотнома
-
и
ҳазрат
Иброҳим
” (
а
.
с
.) –
Холис
.
2.
Расулуллоҳ
(
с
.
а
.
в
.)
нинг
насиҳатлари
;
3.
“
Вафотнома
-
и
ҳазрат
Фотима
” –
Шамс
;
4.
“
Вафотнома
-
и
имомзолагон
”;
5.
Имом
Қосим
ҳикояти
–
Холис
;
6.
Али
Акбар
ҳикояти
–
Холис
;
7.
Қисса
-
и
Қайсар
;
8.
“
Ҳасратнома
” –
Қосим
;
9.
“
Ҳасратнома
” –
Холис
;
10.
Сири
Малак
”;
11.
“
Биби
Фотима
қиссаси
”;
12.
Шоҳ
Машраб
ғазаллари
;
13.
Яссавий
ҳикматлари
;
14.
Қул
Сулаймон
ҳикматлари
.
Қўлёзманинг
айрим
варақларига
сув
те
-
гиб
,
хати
суркалган
,
доғ
босган
.
Хат
икки
хил
услубда
: 99
б
-
варақдан
103
а
-
вараққача
ҳамда
238
а
-
варақнинг
ярмидан
246
а
-
вараққа
-
ча
бир
услубда
,
қолган
қисмлар
иккинчи
бир
услубда
ёзилган
,
бундан
икки
хаттотнинг
иши
эканини
билиш
мумкин
.
Матн
қорада
,
сарлавҳалар
қизил
сиёҳда
кўчирилган
.
Айрим
варақларда
баъзи
матн
остига
қизил
сиёҳ
билан
чизиқ
тортилган
.
Қўлёзма
матни
икки
хил
: 1
ва
2
устунли
19
йўлдан
.
Ўлчами
15,5
х
25.
251
варақ
(502)
дан
иборат
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
66
Охирги
варақлар
тушган
.
Қўлёзмада
Яссавий
мактаби
шоирлари
-
нинг
шеърлари
жамланган
экан
.
Маълумки
,
ўзбек
адабиёти
тарихида
Аҳ
-
мад
Яссавий
бошлаб
берган
ҳикмат
ёзиш
анъанаси
у
яшаган
даврдан
то
Х
I
Х
асргача
давом
этди
.
Манбалар
устида
олиб
борилган
кузатишлар
шуни
кўрсатадики
,
шоир
ижоди
-
нинг
туркийзабон
шоирларга
эмас
,
форсий
-
забон
шоирларга
ҳам
таъсири
бўлган
.
Лекин
ушбу
мажмуадан
туркийзабон
из
-
дошларининг
асарлари
ўрин
олган
.
Шу
ўринда
“
Аҳмад
Яссавий
анъанаси
қайси
ҳу
-
дудларда
кенгроқ
давом
этган
,
чегаралан
-
ганми
?”
деган
савол
туғилади
.
Қўлёзма
манбалар
Аҳмад
Яссавий
ижоди
-
нинг
таъсир
доираси
чегарасини
ҳам
кўрсата
-
ди
.
Уларнинг
кўчирилган
ўрнига
қараб
Ясса
-
вий
мактабининг
нечоғлиқ
ёйилганини
кўриш
мумкин
.
Бу
анъана
Туркия
,
Татаристон
,
қар
-
дош
туркий
ўлкалар
,
умуман
,
барча
туркий
халқлар
яшайдиган
ҳудудларда
давом
этган
.
Маълумки
,
Аҳмад
Яссавий
мактаби
шо
-
ирлари
унинг
изидан
бориб
ҳикматлар
ёз
-
ганлар
.
Шу
билан
бирга
улар
шеърий
қисса
-
чиликда
ҳам
фаолият
олиб
борганлар
.
Маса
-
лан
,
Қул
Сулаймон
,
Холис
,
Шамсиддин
Ўз
-
гандий
,
Сайқалий
ва
бошқалар
.
Ушбу
шеърий
қиссаларнинг
ўзбек
ада
-
биёти
тарихидаги
аҳамияти
катта
.
Биринчидан
,
бу
шеърий
қиссалар
ўзбек
адабиёти
тарихида
мазкур
жанрнинг
шаклла
-
нишига
олиб
келган
бўлса
,
иккинчидан
,
анъа
-
нага
содиқлик
фақат
кичик
жанрлар
мисолида
эмас
,
балки
шеърий
қиссалар
мисолида
ҳам
давом
этганини
кўриш
мумкин
.
Мисолларга
мурожаат
этамиз
,
Яссавийда
:
Муҳаммадни
билинг
,
зоти
арабдур
,
Тариқатни
йўли
кулли
адабдур
.
Муҳаммадни
бобоси
сақлағандур
,
Яланғоч
,
очларида
йўқлағандур
.
Худди
шу
мазмун
Шамсиддин
Ўзгандий
-
да
бошқача
шаклда
келади
:
Кунлардан
бир
кун
Фотима
ул
маҳшар
-
и
Мустафо
,
Ўзин
вафотидин
хабар
топтики
,
ул
хайрун
-
нисо
.
“
Марҳабо
,
кел
,
марҳабо
”, –
деди
ўшал
фахрун
-
нисо
,
Жони
дил
бирлан
қазоға
бўлди
таслимур
-
ризо
.
Биринчи
шеърий
парча
ҳикмат
жанрида
,
унда
воқелик
бор
,
содда
баён
тарзи
ва
мавзу
.
Иккинчиси
Ўзгандийнинг
“
Биби
Фотима
қиссаси
”
дан
.
Унда
ҳам
ўша
ривоявий
усул
,
содда
баён
тарзи
ва
анъанавий
мавзу
.
Энди
Холиснинг
“
Вафотнома
-
и
Иброҳим
”
номли
шеърий
қиссасига
мурожаат
қиламиз
:
Бир
ўғли
бор
эди
Иброҳим
отлиғ
,
Икки
рухсори
эрди
моҳ
янглиғ
.
Ҳасан
бирлан
Ҳусайн
бир
кун
иковлон
,
Қўшилиб
ўйнади
бу
учовлон
...
Эътибор
берилса
,
бу
парчада
ҳам
мавзу
,
ҳам
услуб
,
ҳам
Яссавиёна
руҳни
пайқаш
мумкин
.
Лекин
ижодкорнинг
ўзига
хослиги
ҳам
борки
,
буни
эътироф
этиш
керак
.
Гарчи
Аҳмад
Яссавийнинг
ўзи
шеърий
қисса
ёзмаган
бўлса
ҳам
,
унинг
издошдари
анъанавий
ижод
доирасини
шеърий
қиссачи
-
ликкача
кенгайтириб
борганлар
.
Бу
шеърий
қиссаларда
Яссавиёна
руҳ
,
оҳанг
ва
ғоя
сақланиб
қолган
.
Муаллифлар
ўз
даврининг
бошқа
шоирларига
нисбатан
содда
,
халқона
усулда
ижод
қилганлар
,
ба
-
диий
воситалардан
ҳам
жуда
камтарлик
билан
фойдаланганлар
.
Уларда
баъзан
вазн
ва
қофиянинг
бузилиши
,
мавзуларнинг
бир
-
бирига
яқинлиги
,
аммо
ўзига
хослиги
куза
-
тилади
.
Ана
шу
нарсалар
улар
ўртасидаги
боғлиқликни
белгилайди
.
Уларнинг
фарқли
томони
эса
ҳар
бир
ижодкор
ўз
услуби
,
баён
тарзи
,
воқеликни
ёритиб
беришида
кўринади
.
Бирида
қаҳрамон
-
нинг
ички
дунёси
,
характери
кенгроқ
очиб
берилган
бўлса
,
бошқасида
воқеалар
тизи
-
мини
батафсил
ёритишга
интилиш
бор
.
Лекин
ғоя
бир
–
панд
-
насиҳат
,
инсонларга
яхшилик
илиниш
,
дунёга
кўнгил
қўймаслик
ва
ҳоказо
.
Қисқаси
,
инсонийликнинг
энг
гўзал
намуна
-
ларини
асар
қаҳрамонларида
кўриш
мумкин
.
Кўринадики
,
Аҳмад
Яссавий
ҳикматлари
руҳи
унинг
издошларининг
шеърий
қиссала
-
рига
кўчган
.
Бу
шеърий
қиссалар
эса
кўплаб
S H A R Q M A S H ’ A L I
67
қўлёзмалар
орқали
бизгача
етиб
келган
.
Ай
-
римлари
бир
неча
вариантга
ҳам
эга
.
Лекин
улар
ҳам
манбашунослик
ва
матн
-
шунослик
нуқтаи
назаридан
махсус
ўрганил
-
ган
эмас
.
Демак
,
Яссавий
мактаби
шоирлари
қала
-
мига
мансуб
шеърий
қиссаларни
манбашу
-
нослик
ва
матний
тадқиқини
амалга
ошириш
бугунги
куннинг
долзарб
вазифаларидандир
.
ҲОФИЗ
ХОРАЗМИЙ
ДЕВОНИНИНГ
АНҚАРА
НАШРИ
СУЛАЙМОНОВ
МЎМИНЖОН
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
НамДУ
Аннотация
.
Бу
мақолада
Ҳофиз
Хоразмий
девонининг
профессор
Ражеп
Тўпарли
томонидан
амалга
оширилган
Анқара
нашри
ҳақида
фикр
юритилади
.
Нашрнинг
ютуқ
ва
камчиликлари
таҳлилга
тортилиб
,
илмий
ва
амалий
аҳамияти
очиб
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Ҳофиз
Хоразмий
,
девон
,
Ражеп
Тўпарли
,
Анқара
нашри
,
қўлёзма
,
жанр
,
марсия
,
тахаллус
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
речь
идет
об
издании
дивана
Хафиза
Харезми
в
Анкаре
,
а
также
изложено
научное
и
практическое
значение
настоящего
издания
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Хафиз
Харезми
,
диван
,
Раджеп
Топарли
,
Анкаринское
издание
,
рукопись
,
жанр
,
марсия
,
псевдоним
.
Abstract.
This article is about the edition of divan of Hafiz Khar
е
zmi in Ankara and as well scientific and practic
importance of this edition is expounded in it.
Keywords and expressions:
Hafiz Kharezmi, divan, Radjeph Toparli, Ankara edition, manuscript, genre, marsiya,
pseudonym.
Алишер
Навоийга
қадар
ўзбек
тилида
ижод
қилган
шоирлар
орасида
XIV
аср
охири
–
XV
асрнинг
биринчи
ярмида
яшаган
Ҳофиз
Хоразмий
ўзининг
сермаҳсул
ва
салмоқли
ада
-
бий
мероси
билан
ажралиб
туради
.
У
ўзбек
мумтоз
адабиёти
тарихида
маълум
бўлган
жанр
-
лардан
9
тасида
баракали
ижод
қилган
.
Агар
шоир
девони
қўлёзмасининг
охирги
саҳифалари
йўқолганлигини
эътиборга
олсак
,
бошқа
жанрлардаги
намуналар
ҳам
бўлиши
мумкин
деб
тахмин
қила
оламиз
.
Ҳофиз
Хоразмий
ижодий
меросида
биргина
ғазал
жанрида
ёзилган
1052
та
шеърнинг
мавжудлиги
ҳам
шоирнинг
истеъдодли
ижодкор
эканлигидан
далолат
беради
.
Унинг
ҳаёти
ва
ижодий
мероси
ҳақида
1975
йилгача
,
яъни
девони
Ҳиндистоннинг
Ҳайдаробод
шаҳридан
топилгунга
қадар
,
илм
аҳли
ҳеч
қандай
маълумотга
эга
бўлмаган
.
Дастлаб
,
шу
девонни
аниқ
-
лаган
ва
юртимизга
фотонусхасини
олиб
келган
профессор
Ҳамид
Сулаймон
шоир
ҳақида
бир
неча
оммавий
нашрларда
мақолалар
эълон
қилиб
1
,
асарларидан
намуналарни
чоп
эттирди
2
.
Шоир
девони
1981
йилда
2
та
китоб
ҳолида
нашр
қилинди
3
.
Аммо
мазкур
нашрни
1
Хоразмий
Ҳофиз
шеъриятидан
намуналар
. //
Адабий
мерос
, 1978. 23–44-
б
.
2
Хоразмий
Ҳофиз
шеъриятидан
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1980. 120-
б
.
3
Хоразмий
Ҳофиз
.
Девон
. 1–2-
китоб
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1981.
