№ 6 (2024) Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Mazkur maqolada reklama matnlarida so‘z tartibining kognitiv-pragmatik xususiyatlari diqqatni tortish, emotsional ta’sir yaratish, iste’molchini ishontirish, madaniy kontekstni hisobga olish iste’molchiga ta’sir qilishning muhim vositalari ekanligi, ular reklama matnining jozibadorligi, xotirada qolishi va ishontirish kuchini oshirishi haqida ma’lumotlar berilgan.

Maqolada ingliz tilini chet tili sifatida o‘rganayotgan (EFL) talabalarning madaniyatlararo kompetensiyasini (MK) rivojlantirishda kognitiv strategiyalarning ahamiyatiga oid masalalar yoritiladi. Bloom taksonomiyasiga asoslangan holda, tadqiqot kognitiv jarayonlar, jumladan, tahlil, baholash va sintez, madaniy farqlarni tushunish va ularni yengib o‘tishda qanday yordam berishini o‘rganadi. Maqolada topshiriqlar asosidagi o‘qitish, Edvard de Bono tomonidan ishlab chiqilgan “Oltita fikrlash shlyapalari” usuli va hamkorlikka asoslangan texnologiyalar kabi innovatsion o’qitish usullari yordamida talabalarni madaniy muloqotga jalb qilish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot natijalari kognitiv strategiyalarning madaniy xabardorlik va moslashuvchanlikni shakllantirishda o‘zgaruvchan potensialini namoyon etadi.

Ushbu maqolada sport va olimpiadaga oid terminlarning eksplitsit va implitsit ma’nolarining o’zaro lingvistik munosabatlari aks etgan. Shuningdek, sinonim terminlar, antonim va polisemantik terminlarning tarjimada berilishi va ularning lingvostatistik tahliliga ham to’xtalib o’tilgan. Bundan tashqari, mazkur maqolada sport terminlarining leksik-semantik, semantik-struktur jihatlari atroflicha tahlilga tortilgan.

Мақола лисоний онг тушунчасининг психолингвистик тадқиқига бағишланган бўлиб, объект сифатида психолингвистиканинг шаклланиши, унинг асосчилари, психолингвистика ва тилшунослик соҳасига тегишли лисоний онг атрофида бирлашувчи тушунчалар ва бирликлар таҳлили натижаси ёритилган.

Frazeologik tadqiqotlarga bo'lgan qiziqishni odamlarga o'zgartirish juda muhim qadam edi, chunki odamlar dunyoning frazeologik rasmini yaratuvchisi hisoblanadi. Shuningdek, frazeologizmlarda inson unsurlarini aks ettiruvchi, o‘zbek va ingliz tillarida ekvivalentiga ega bo‘lgan ba’zi hayvon iboralariga ham to‘xtalamiz. Ingliz tilining o‘zbek tilida ekvivalenti bo‘lmagan kishilarni ifodalovchi bir qancha frazeologik birliklariga ham misol keltiramiz. Tillardagi frazeologik birliklarning ham nazariyasi, ham amaliy qo‘llanilishi bilan doimo qiziqib, biz ushbu maqolani frazeologik tadqiqotlardagi zamonaviy yondashuvlarga bag‘ishlashga qaror qildik.

Mazkur maqola germanistikada lingvistik va madaniy atamalarning ilmiy ishlardagi ahamiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan. Unda tilshunoslik va madaniyatshunoslikning kesishgan nuqtalarini tadqiq qilishning nazariy asoslari va amaliy usullari yoritilgan. Tadqiqotda yana lingvistik birliklarning milliy madaniyatni aks ettirishi, madaniyatlararo muloqotdagi o‘rni, tarjimashunoslikda amaliy ahamiyati kabi masalalar muhokama qilinadi.

Tilshunoslikning tarjima nazariyasi va amaliyotiga qo‘shgan hissasi beqiyos. Biroq, tarjima tilshunoslik nazariyasidan ko‘proq narsani o‘z ichiga oladi. Semantikaga e’tibor qaratilgunga qadar tarjimonlar birinchi navbatda terminologiya

sohasi bilan shug‘ullanganlar. Tarjimonlar uchun tarjima jarayoni ko‘pincha manba matndan tegishli atama tanlash qobiliyati sifatida qaraladi. Bu jarayonga yordam berish uchun maxsus terminologik lug‘atlar ishlab chiqilgan va tarjimadagi ilmiy ishlarning ko‘p qismi terminologiyani o‘rganishga bag‘ishlangan.

Tarjimada eng mos variantni tanlash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, til nazariyasining muhim rolini ta’kidlaydi. Tarjimonlar manba tilini to‘g‘ri aks ettirish uchun maqsadli tildagi eng yaqin ekvivalentni aniqlashni maqsad qilgan. Shunday ekan, tarjimaga ham ilmiy tadqiqot, ham nazariy tadqiqot ob’ekti sifatida yondashish kerak. Asosiy e’tiborni tahlil qilish va moslashtirish jarayonlariga qaratish kerak, e’tiborni etkazilishi kerak bo‘lgan ma’noga, kiritilishi kerak bo‘lgan muhim ma’lumotlarga va mo‘ljallangan maqsadga erishish uchun e’tibor talab qiladigan elementlarga qaratish kerak.

Ушбу мақолада ўзбек тилидаги тил бирликлариниг конверсив муносабат ҳосил қилиш ҳолатлари ва уларни таржима хусусиятлари ҳақида маълумотлар берилган. Конверсивлар семантик структурасининг ўзига хос хусусияти, ўтимли феъл ифодалаган иш-ҳаракатнинг икки томонлама талқини имкониятининг мавжудлиги очиб берилган. Конверсивлик таржимашуносликда ўзига хос табиатга эга ҳодиса эканлиги тавсифланган.  Таржима тилидаги конверсив сўзнинг қанчалик адекват воқеланганлигини таҳлил қилишдан аввал аслият тилидаги конверсив бирликнинг тегишли таҳлилини ўтказиб олиш катта самара бериши таҳлил қилинган.

Ushbu maqola talabalarning o‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasini shakllantirish va takomillashtirishda topshiriqlardan samarali foydalanish masalasini o‘rganishga bag‘ishlangan. Unda o‘zini anglash, mustaqil fikrlash, shaxsiy rivojlanish strategiyalarini belgilash kabi jihatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan topshiriq turlari va ularni amaliyotda qo‘llash usullari yoritilgan. Shuningdek, maqolada talabalarning o‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiyasini oshirish bo‘yicha ilg‘or tajribalar, metodik yondashuvlar va ularning samaradorligini baholash natijalari keltirilgan.

Ushbu maqolada talabalarga xorijiy tillarni, xususan, nemis tilini o‘qitish jarayonida kompetensiyalarni shakllantirishning nazariy asoslari va amaliy muammolari o‘rganiladi. Tadqiqotda kommunikativ, lingvistik va madaniyatlararo kompetensiyalarning shakllanishi uchun zarur bo‘lgan usullar tahlil qilinib, ularning samaradorligini oshirish yo‘llari ko‘rsatilgan. Nemis tili materiallari asosida til o‘rgatishda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash, talabalarning motivatsiyasini oshirish va o‘quv jarayonini optimallashtirish bilan bog‘liq muammolar muhokama qilingan. Shuningdek, tadqiqotda nazariy yondashuvlar amaliy tajribalar bilan uyg‘unlashtirilgan.

Мазкур мақолада талабаларда аудиоматн билан ишлаш кўникмасини шакллантириш ҳақида сўз боради. Унда аудио матн турлари, аудио матн билан ишлаш жараёни, стратегия ва методлари батафсил ёритишга ҳаракат қилинган. Шунингдек, япон тили ўрганувчи талабаларнинг тинглаб эшитиш кўникмасини ривожлантиришдашда муҳим методлари, япон тилини билиш даражасини аниқлаш имтиҳонларига тайёргарлик кўришда тинглаб тушинишнинг аҳамияти ҳам атрофлича ўрганилган.

Ушбу мақолада XX – XXI асрлар жаҳон адабиётида мифологик сюжетлар, мотивлар ва анъаналарнинг ижодий ўзгариши ва бадиий тимсоли таҳлил қилинади. Мифопоетика ва унинг адабиётдаги ўрни, бадиий асарлардаги мифологик тимсолларнинг маданиятлараро маъноси ёзувчининг интеллектуал қобилиятларидан фойдаланган ҳолда текширилади. Ирланд ёзувчиси Жеймс Жойс, ўзбек ёзувчиси Улуғбек Ҳамдам, рус ёзувчиси Евгений Водолазкинлар замонавий асарларда мифнинг ижод жараёнида тутган ўрни, эстетик қийматини кўрсатиб беришади. Ушбу мақолада мифология ва адабиётнинг ўзаро таъсири жамиятнинг маънавий эҳтиёжлари нуқтаи назаридан талқин этилади.

Motivatsiya tilni o'rganishda muhim rol o'ynaydi, ayniqsa, ingliz tilini o'rganishning ularning kelajakdagi kasblariga bevosita aloqasini ko'rmaydigan nofilologik talabalar uchun. Ushbu maqola nofilologik talabalar uchun ingliz tilini o'rganishga motivatsiyani oshirishga qaratilgan turli pedagogik yondashuvlarni o'rganadi. Tadqiqot, motivatsiyani oshirishda samarali bo'lgan turli metodlar, masalan, topshiriqqa asoslangan o'qitish, geymifikatsiya va shaxsiylashtirilgan o'qitish strategiyalarini ta'kidlaydi. Ushbu pedagogik strategiyalarni qo'llash orqali o'qituvchilar nofilologik talabalar uchun yanada qiziqarli, dolzarb va mukofotlashga loyiq o'qish muhiti yaratishlari mumkin, bu esa ularning til malakasini yaxshilashga olib keladi.

Ushbu tadqiqot metafora, metonimiya va mubolag‘aning lingvokulturaviy o‘lchamlarini o‘rganib, ularning madaniy identifikatsiyani va kognitiv jarayonlarni aks ettirish va shakllantirishdagi o‘rnini ta’kidlaydi. Ingliz va o‘zbek tilidagi matnlarni tahlil qilish orqali stilistik vositalardan foydalanishdagi universal kognitiv andozalar va madaniyatga xos o‘ziga xosliklar aniqlangan. Metaforalar mavhum g‘oyalarni moddiy tajribalar orqali tushuntirishi, metonimiya murakkab tushunchalarni madaniy assotsiatsiyalar orqali soddalashtirishi va mubolag‘a madaniy normalar ta’sirida hissiy ifodani kuchaytirishi ko‘rsatilgan. Tadqiqot ushbu vositalarning o‘zaro ta’sirini yoritib, tilning fikr va madaniyat o‘rtasidagi ko‘prik sifatidagi rolini chuqurroq anglashga yordam beradi. 

Ushbu maqola ispan tilidagi lingvokulturada direktiv nutq aktlarida xushmuomalalik strategiyasining asosiy tendensiyalarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Xushmuomalalik, o‘zaro muloqotning muhim tarkibiy qismi sifatida, ko‘rsatmalar berish, iltimoslar qilish va buyruqlar chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotda ispan tilida direktiv nutq aktlarini yumshatish uchun ishlatiladigan turli strategiyalar, jumladan, yengil ehtimollar, shartli qurilishlar va murojaatlar ko'rib chiqiladi. Madaniy va ijtimoiy omillarni, shuningdek, ushbu strategiyalarni boshqa tillarda, masalan, rus va ingliz tillarida taqqoslashga alohida e'tibor qaratiladi. Tadqiqot ispan tilining lingvokultural xususiyatlarini va uning direktiv nutq aktlari kontekstidagi nutqiy xulq-atvorga ta'sirini aniqlashga qaratilgan.

Maqolada aforizm va maqollarning paremiologiyadagi o‘rni tahlil qilinadi. Aforizm va maqollarning xususiyatlari aniq misollar bilan bayon etilgan. Ushbu maqolada aforizmlar va maqollarning farqlari va o'xshashliklari tahlil qilinadi.

Badiiy asarlarda deyksis birliklar va grammatik vositalarning lingvopoetik tahlili zamonaviy tilshunoslik talablaridan biri hisoblanadi. Deyksis hodisasi – leksik va grammatik vositalar orqali ifodalanadigan til birligi yoki majmui sifatidagi ishora. Badiiy asar tilining sotsiopragmatik aspektda o‘rganilishi ko‘p jihatdan til grammatikasining ayrim xususiyatlarini tadqiq qilishga olib keladi. Jumladan, badiiy asarlardagi deyktik birliklar va grammatik vositalar shular jumlasidandir. Shu nuqtai nazardan mazkur maqolada Qo‘chqor Norqobil hikoyalarining makon va zamon munosabatiga ko‘ra deyksis tahlili berildi.  

Mazkur maqolada nemis tili materiallari asosida badiiy matnlarda qo‘llaniladigan ilova konstruksiyalarining struktur-semantik xususiyatlari o‘rganiladi. Ilova konstruksiyalarining lingvistik o‘ziga xosliklari, ularning semantik yuklamalari va stilistik vazifalari tahlil qilinadi. Muallif ushbu konstruksiyalarning kommunikativ maqsadlari hamda matnshunoslikdagi o‘rni haqida keng fikr yuritadi. Tadqiqot davomida zamonaviy nemis tilida uchraydigan ilova konstruksiyalarining turlari va ularning badiiy nutqdagi funksiyalari batafsil yoritilgan.

Hozirgi zamon ta’lim tizimi talabalardan faol, mustaqil va tanqidiy fikrlovchi shaxslar bo‘lishini talab qiladi. Professor-o‘qituvchilar faqat bilim beruvchi emas, balki ta’lim jarayonini boshqaruvchi va talabalarni mustaqil o‘rganishga yo‘naltiruvchi rolini o‘ynaydi. Mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalari bu talablarni qondirish uchun zarurdir. Maqolada oliy ta’lim muassasalarida talabalarning mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini rivojlantirishda zamonaviy ta’lim tizimining talablari, imkoniyatlari shuningdek, mustaqil o‘rganish jarayonida talabalar turli manbalardan ma’lumotlarni tanqidiy tahlil qilish, ularning ishonchliligini baholash masalalari tahlil qilingan.

Ushbu maqolada qiyosiy tipologiyada uzoq davrlar mobaynida olimlarni qiziqtirgan qiyosiy tahlilning yondashuvi, usuli, usullari va turlari bilan tanishishingiz mumkin. Biroq metodlar yondashuvlar va tamoyillarga muvofiq qo‘llanilsa-da, dunyo olimlari tomonidan til o‘qitishda quyidagi tamoyillar samarali deb hisoblanadi.

O‘qish ta’limda muvaffaqiyatga erishish va shaxsiy rivojlanish uchun zarur. Biroq, raqamli texnologiyalar asrida o‘rta maktab yuqori sinf o‘quvchilarini keng qamrovli o‘qishga undash tobora qiyinlashib bormoqda. Bu sinf tadqiqotida o‘rta maktab o‘quvchilarini qanday qilib ko‘proq o‘qishga rag‘batlantirishning samarali strategiyalarni tadqiq qilinadi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, o‘quvchilarni mustaqil ta’lim ko‘nikmalari, eng zaruriy va interfaol o‘qish strategiyalarini egallashlari ularni o‘qishga bo‘lgan qiziqishini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.

Maqola ingliz tilidagi badiiy asarlarni dramatizatsiya asosida o'qitish bo'yicha eksperimental ishlarni tashkil etishga bag'ishlangan. Maqolada adabiyot o‘qitish jarayonida dramatik elementlardan matnni chuqurroq va emotsional idrok etishga ko‘maklashuvchi metod sifatida foydalanish ko‘rib chiqilgan. Talabalarda til ko‘nikmalari, tanqidiy fikrlash va madaniyatlararo muloqotni rivojlantirishga dramatizatsiyaning ta’siri o‘rganiladi. Maqolada eksperiment natijalari tahlil qilinib, dramatizatsiyadan foydalanish asarlarni tushunishni yaxshilashga, ijodkorlikni rivojlantirishga va tildan foydalanishga ishonchni rivojlantirishga, shuningdek, umuman adabiyotga qiziqishni oshirishga yordam beradi.

 "Psixologik-pedagogik faoliyat" yo‘nalishi bo‘yicha shifokorning kasbiy kompetensiyasini shakllantirish uchun o‘quv-uslubiy ta’minotning tuzilishi va mazmuni keltirilgan. O‘quv va uslubiy yordamni ishlab chiqish shifokorning kasbiy faoliyat standartlariga muvofiq mehnat funksiyalari asosida amalga oshirildi.

Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ingliz tilida gapirishni o‘rgatish jarayoniga oid sinf tadqiqoti yoritiladi. Tadqiqot jarayonida o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan hikoya qilish, rolli o'yinlar va interaktiv o'yinlar kabi metodlardan foydalanildi. Natijalar shuni ko'rsatadiki, o’quvchi shaxsiga qaratilgan qiziqarli mashg'ulotlar nutq qobiliyatini sezilarli darajada shakllantiradi.

Maqolada bo‘lajak mutaxassisni har tomonlama rivojlangan komil inson qilib tarbiyalash o‘quv muassasasida zamonaviy ta’lim berishning asosiy maqsadi ekanligi, ta’lim kredit-modul tizimi sharoitida talabalarning intellektual-kognitiv salohiyatini shakllantirishga bo‘lgan asosiy yondashuvlar ko‘rib chiqildi.