Хорижий филология
№3, 2019 йил
5
REPORTS МАҚОЛАЛАР
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ ҲАҚИДА ЎЙЛАР
Холбеков Мухаммаджон,
СамДЧТИ профессори
Калит сўзлар
: тенденция, феномен, концепция,дефинция, лингвистика, терминология,
вербал белгилар, трансформация, продуктор тил, рецептор тил,коммуникация.
Иккинчи жаҳон уришидан кейинги
даврда таржима назарияси ўзига хос
―бошланғич йиғиниш‖ босқичини бошидан
кечирди. Ўтган асрнинг 50-60 йилларида
таржима назариясига катта қизиқиш
уйғонгани, бу қизиқиш муттасил кучайиб
боргани, ҳатто ―мода‖ тусини олгани кўзга
ташланади. Мазкур тенденцияга таржима
амалиѐти тобора кенгайиб бориши ва
бутун сайѐрамиз ижтимоий ҳаѐтида муҳим
роль ўйнаши туб асос бўлди. Бу даврда
фақат
қизғин
илмий
баҳс-
мунозараларгина кузатилиб колмай, балки,
айни чоғда, турли олимларнинг шу
зиддиятли ва мураккаб феноменга ўз
―индивидуал‖
калитини
топишга
интилиши ҳам кузатилади. Назарий
ишланмалар соҳасида тажриба тўплаш
аввал
излаб
топилган
ҳақиқатларни
ривожлантириш орқали эмас, балки
янгидан-янги концепциялар мусобақаси
орқали давом эттирилди.
Шу вақтгача на назариѐтчилар, на
ѐзувчилар хаѐлига таржима ўзи нима деган
савол келмаган эди. Бунга ўз-ўзидан
маълум ва барчага тушунарли ҳақиқат деб
қараб келинарди. Табиийки, таржимага
таъриф на Пушкин, на Жуковский, на Гѐте,
на Шатобриан, на Гюго бисотида учрайди.
Нафақат классиклар, балки К. Чуковский
ва И. Кашкин китобларидан, 20-30-йиллар
адабиѐтшунослари
ва
назариѐтчилари
асарларидан ҳам бундай таърифни топиш
даргумон. Таржима назарияси ―илмий
давр‖га қадам қўйгач, ўзгача вазият юзага
келди. Бу даврда бир қатор олимлар
таржимага ўзининг тўлиқ, мукаммал
таърифини беришга интилдилар.
Таржиманинг
лингвистик
дефинициялари К.Р. Баушнинг ушбу
сўзларига аниқ-равшан далил бўла олади:
―Назаримда, шу кунги лингвистика онгли
ҳолдами ѐхуд онгсиз ҳолдами янги
терминологик Бобил минорасини тиклашга
ҳаракат қилиб ѐтибди‖ (1). ―Бу соҳада
терминология борасида ҳам, усул ва
тушунчалар борасида ҳам хилма-хиллик,
аниқроғи, чалкашлилик ҳукм сурмоқда‖,-
деб ѐзади муаллиф фикрини давом
эттириб.
Бундай
чалкашлилик
лингвистикадан
ҳам
кўра
таржима
назариясида кўпроқ учрайди, чунки
таржимага жараѐн сифатида таъриф
берувчилар фикри унга натижа сифатида
таъриф
берувчилар
фикри
билан,
лингвистика нуқтаи назари тарафдорлари
фикри эса адабиѐтшунослик нуқтаи назари
тарафдорлари фикри билан зидма-зид
келаѐтир.
Бу тамойил бир неча ўн йиллар
давомида қандай қиѐфа касб этганини
қисқача бўлса-да, кузатиш мароқлидир:
Р. Якобсон (1959): ―Таржима бу –
вербал белгиларни бошқа бирор тил
воситасида талқин қилишдир‖.
Э. Эттингер (1960): ―Таржимани
белгилар ѐки образларнинг бошқа
белгилар ѐки образларга трансформацияси
(repesentations) жараѐни деб таърифлаш
мумкин. Модомики, аслият бирор маънога
эга экан, унинг инъикоси (images) ҳам
худди шу маънога эга бўлиши, ѐхуд янада
ҳаққоний қилиб айтилса, иложи борича
унга яқинроқ маънога эга бўлиши тақозо
этилади‖.
У. Уинтер (1961): ―Таржима қилиш
дегани биздан ташқаридаги ва бизнинг
ичимиздаги
оламнинг
бир
бўлаги
талқинини унга мумкин қадар эквивалент
Хорижий филология
№3, 2019 йил
6
бошқа
талқин
билан
алмаштириш
демакдир‖.
Ж. Кэтфорд (1965): ―Таржимага
қуйидагича
таъриф
бериш
мумкин:
таржима – бир тилдаги матний материални
(ИЯ) бошқа тилдаги эквивалент матний
материал билан алмаштиришдир (ПЯ)‖.
Ю.Кузьмин
(1968):
―Таржима,
аввало, коммуникация жараѐни, янада
аниқроғи, унинг бир бўлаги бўлиб, бу
жараѐнда воқеликка доир бирор вазият
хусусида бир тил белгилари орқали
ифодаланган хабар, унинг маъноси тўлиқ
сақланган ҳолда бошқа тил белгиларига
ўзгартирилади‖.
Ю. Найда ва Ч.Р. Табер (1969):
―Таржима – продуктор-тилдаги фикр-
мулоҳазани рецептор-тилда, биринчидан,
мазмун,
иккинчидан,
услуб
нуқтаи
назаридан эквивалентга яқинлаштириб
қайта яратишдир‖.
А.
Фѐдоров
(1970):
―Таржима
жараѐнининг мақсади – лисоний асар
яратишдир, бундай асар эса ғоявий ва
эстетик яхлитлик сифатидаги аслиятга ўз
мазмун –моҳияти ва услубий функциясига
кўра мувофиқ бўлмоғи лозим‖.
К. Райс (1971): ―Таржима – тортиқ
этувчи тилдаги матннинг қабул қилувчи
тилдаги версияси бўлиб, мазкур версия
учун оригинал матнни унга уйғун матн
типи воситасида бериш, оригиналнинг
ички тил қоидалари орқали юзага
чиқаѐтган
ғайри
лисоний
детерминантларини ифодалаш бош мақсад
ҳисобланади‖.
В.
Коллер
(1972):
―Таржима,
лингвистик
жиҳатдан,
Я1
тил
инвентаридаги а1, а2, а3... элементларини
Я2 тил инвентаридаги б1, б2, б3
элементлар ѐрдамида қайта кодлаш ѐки
субститурлаш
деб
таърифланиши
мумкин‖.
В.Комиссаров (1973): ―Таржиманинг
денотатив назариясига кўра, таржима –
аслият тилида тавсифланган денотатларни
таржима
тилида
қайта
тавсифлаш
жараѐнидир‖.
А.Людсканов
(1975):
―Таржима
деганда муайян хабарни таркиб топтирган
белгиларни бошқа бирор код белгиларига
алмаштириш жараѐни тушунилади. Бунда
мазкур хабарнинг координата тизимига
инвариантлик (энтропия сабаб канчалик
имкон бўлса, шунчалик) сақланмоғи
лозим‖.
А.Попович (1975): ―Таржима нутқий
матнни қайта кодлаш бўлиб, бунда
матннинг янги лисоний қиѐфаси ва
стилистик шакли юзага келади‖.
Г.Егер
(1975):
―Таржима
бир
валентли лисоний хабардан фарқ этувчи
алоҳида коммуникацияни шундай йўл
билан таъминлайдики, бунда, дейлик, Я-а
тилдаги матн қайта кодланса, унинг
коммуникатив
маъноси
Я-б
тилда
сақланиб қолиши зарур, негаки Я-а
тилдаги матн билан Я-б тилдаги матн
коммуникатив
жиҳатдан
ўзаро
эквивалентдир‖.
В.Вилс (1977): ―Таржима – матнни
қайта ишлаш ва қайта ифодалаш жараѐни
бўлиб, у аслият тилдаги матндан ўгирма
тилдаги матнга қараб ҳаракатланади.
Бунда аслият тилидаги матнга ўгирма
тилидаги матн имкон қадар эквивалент
бўлиши шарт қилиб қўйилади. Зеро,
таржима аслият матнининг мазмуний ва
услубий
қайта
идрок
этилишини
(Textvorlage) назарда тутади‖.
М.Снелл-Хорнби (1986): ―Таржима –
бирор матннинг ўзга маданий муҳитда
янгидан яралишидир. Бунда у мазкур
маданиятнинг бир бўлагига айланади ва
унда
ҳукм
сураѐтган
вазиятга
мувофиқлашади‖.
А. Швейцер (1988): ―Таржима –
тиллараро
ва
маданиятлараро
коммуникациянинг бир йўналиши ва икки
босқичга эга жараѐни бўлиб, бу жараѐнда
бирламчи матн аниқ мақсад (яъни таржима
қилиш) кўзда тутилган ҳолда таҳлил
этилиб, шу асосда иккиламчи матн
(метаматн) юзага келтирилади ва шу
иккиламчи матн бошқа тил ҳамда
маданият муҳитида бирламчи матн ўрнини
босади; иккиламчи матн икки тил,
маданият ҳамда коммуникатив вазият
ўртасидаги фарқ-тафовутлар сабаб жузъий
ўзгаришга учраган бирламчи матннинг
коммуникатив эффектини беради‖.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
7
Шу
ўринда
фақат
бадиий
таржиманинг ўзигагина берилган баъзи
таърифларни ҳам келтириб ўтиш мумкин.
Аммо улар анча оз, яна қатъий илмий
бўлмай, аксар тавсифий табиатга эга,
қолаверса, асосан рус тили ѐхуд собиқ
Иттифоқ республикалари тилларида чоп
этилган асарларда учрайди.
Иқтибослар келтиришни яна ҳам
давом эттириш мумкин – шунда биз
Бобилча ғала –ғовур кайфиятни янада аниқ
ҳис қиламиз. Яна шуни ҳам кузатиш
мумкинки, умумийликка даъво қилувчи
таърифлар борган сари мураккаблик ва
мавҳумлик касб этади. Таржиманинг барча
шакл ва турларини қамраб олишни мақсад
қилган
бундай
таърифларни
такомиллаштириш ҳаддан ортиқ қийин ва
чигал машғулотдир.
Айни
чоқда,
мутаржимлик
фаолиятига қанча аниқ таъриф берилса,
унинг бадиий тури алоҳида тадқиққа
муносиблиги шунча аѐн бўлади. Бадиий
таржима, фақат ўз асос-негизига кўра,
умумий таржимачилик муаммолари билан
боғланади, холос. Бу алоқадорлик бор-
йўғи шу маънодаки, бадиий таржима –
―сўз санъати‖, демак, унинг ―бирламчи
унсури‖
–сўз.
Бадиий
таржиманинг
спецификасига доир фикр-мулоҳазалар тил
қонуниятлари сатҳидан матн қонуниятлари
сатҳига кўчирилиши шу маънода ҳеч
нимани ўзгартирмайди, негаки, матнни –
лингвистика
ва
адабиѐтшуносликнинг
ўзаро ―учрашув‖ жойи деб аташ мумкин.
Бизнингча, энг муҳим жиҳат шуки,
таржима дефинициясини тартибга солиш
учун
кўпдан-кўп
саъй-ҳаракатлар
қилинаѐтган
бир
пайтда
баъзи
тадқиқотларда ―одатдаги таржима‖ деганга
ўхшаш иборалар ҳам пайдо бўлаѐтир. Бу
ибора
илк
бор
Р.Якобсоннинг
―Таржиманинг
лингвистик
аспекти
ҳақида‖
(1959)
номли
мақоласида
ишлатилган ва мазкур мақолада ―таржима‖
истилоҳига
кенг
семантик
маъно
юклатилган эди. Р.Якобсон ―вербал‖
таржимани ―одатдаги таржима‖ (―proper
translation‖) деб белгилади ва шундан сўнг
бу
ибора
адабий
таржимага
доир
тадқиқотларда янаям кўпроқ кузатила
бошланди. Р.В.Ветеноу ―Ўзганинг санъат
асари‖ (1969) китобида бу иборадан (―nur‖
eine Ubersetzung‖) ―сўзма-сўз‖ таржима
билан ―эркин‖ таржима оралиғидаги
―ўрта‖ йўлни ифодалаш учун фойдаланади
ва бу йўлни –энг мақбул, энг тўғри деб
ҳисоблайди (2).
Мазкур ибора, шунингдек, рус
тилидаги
илмий
адабиѐтларда
ҳам
учрайди.
Масалан,белорус
олими
П.Копанев
таржима
таърифидаги
чигалликларни ўрганар экан (―сўзма-сўз‖,
―аниқ‖,
―ҳаққоний‖,
―адекват‖,
―тўлақонли‖, ―реалистик‖, ―функционал‖
ва ҳоказо), тарихий тажрибага таянган
ҳолда, ―одатдаги таржима‖ атамаси ўрнига
―таржиманинг ўзи‖ атамасини таклиф
этади. Ўз муносабати билан у қуйидагича
ѐзади: ―Бу ўринда ―таржиманинг ўзи‖
атамаси тиллараро коммуникациянинг
мазкур учинчи йўналиши генезиси ва
динамикасини
таржимага
доир
тадқиқотларда кўп асрлик эксперимент
ўлароқ эсга олинувчи идеал таржима
ҳақидаги тасаввурлар билан боғлиқ ҳолда
кўрсатиш учун баҳс-мунозара йўсинида
ишлатилмоқда‖ (3).
1993 йили В.Коллер мазкур иборани
кенг маънода қўллаш таклифи билан
чиқди. У ―Таржиманинг ўзи‖ тушунчаси
ҳақида‖ номли мақоласида таржимани, бир
томондан, ―матнни қайта ишловчи хилма-
хил фаолият‖ турларига (реферат, резюме,
шарҳ ва ҳоказо), бошқа томондан эса,
―бирламчи матн‖га муносабати нуқтаи
назаридан тадқиқ этиб, герменевтика
таъсирида ―нусха‖ (репродукция) ва
―маҳсулот‖
(продукция)
атамаларини
истеъмолга киритди. Коллернинг фикрича,
ҳамонки сўз, биринчиси – фақат ―матний
нусха олиш‖ билан чекланувчи, иккинчиси
– ўзини ―бирламчи матндан мустақил‖
сановчи таржималар ҳақида кетса, у ҳолда
―ўрта‖ истилоҳ сифатида ―таржиманинг
ўзи‖ (eigentliche Ubersetzung‖) атамасига
зарурат туғилади. Сабаби, мазкур атама
ортида ―ҳар бир таржима назариясининг
бош
муаммоси‖
–
―эквивалент
муносабатлар‖ муаммоси туради(4).
Янги
терминологияга
қарамай,
―таржиманинг ўзи‖ ибораси аввалги ―но-
Хорижий филология
№3, 2019 йил
8
илмий‖ даврда қўлланилган барчага
тушунарли ―таржима‖ лафзидан ҳеч
нимаси билан фарқ қилмайди.
Замонавий илмий йўналишларнинг
юзага келиши, гарчанд барча муаммоларни
ҳал эта олмаган бўлса-да, аммо тадқиқот
ишларини анча жонлантирди. Баҳс-
мунозара
илмий
таржимашуносликда
бугун ҳам энг кўп тарқалган амалиѐт
бўлиб қолаѐтир. Бунга юқорида зикр
этилган ―Адабиѐт ва таржима: назария
муаммолари‖ (Москва,1993) учрашуви ҳам
яққол мисол бўла олади. Турли-туман
конференция, симпозиум, коллоквиум,
икки томонлама ва кўп томонлама
учрашувлар сира камаймаяпти, аксинча,
ортиб боряпти.
Албатта,
Л.Келли
ѐзганидек,
―хайриятки, яхши таржима ҳеч қачон
адекват назарияга боғлиқ бўлмайди‖ (5).
Дарҳақиқат,
таржима
усталари
назариѐтчилар
тавсиясига
камдан-кам
қулоқ тутади ва ҳатто кўпинча бундай
тавсиялардан бехабар ҳам бўлади. Лекин
назарий фикр амалиѐтга билвосита кучли
таъсир кўрсатади. Бу таъсир, масалан,
танқидчилик орқали юзага чиқади, зеро,
танқидчилик илмий асосга эга бўлмаса,
қатъий мезонлардан маҳрум бўлади.
Шунингдек, мазкур таъсир таржимонларни
тарбиялаш ва ўқитиш орқали юзага
чиқиши ҳам мумкин, зеро, бундай таълим
ва тарбия назариясиз шунчаки бир
машғулотга айланиб қолади. Қолаверса,
айни таъсир таҳририят-нашриѐт тизими
орқали ҳам юзага чиқади, зеро, таржима
адабиѐти ана шу тизим ѐрдамида ўз
ўқувчисига етиб боради.
Кейинги
ўн
йилликларда
таржимашунослик
амалиѐтга
тепадан
туриб, менсимай қарашга одатланмоқда. У
кўпинча амалиѐтдан ўз манфаатлари
йўлида фойдаланаяпти, аммо ўзи унга
деярли ѐрдам бермаяпти. Бунинг устига,
назария
амалиѐтга
ўз
меъѐрларини
тиқиштираяпти-ю, лекин ўзи амалиѐтдан
меъѐрларни ололмаяпти. Шундай дейишга
асос етарли.Бугун назария ва амалиѐт
ўртасида, ниҳоят, табиий мувозанат
тикланмоқда, бундай шароитда эса ижод
назария учун хизмат қилмайди, балки
назария ижод учун хизмат қилади.
Таржима назариясининг асосий
муаммолари атрофида ҳали ҳам баҳс-
мунозаралар тингани йўқ. Бу эса шуни яна
бир
бор
тасдиқлайдики,
биз
филологиянинг ҳозирча ўз мавқеи ва
тушунчаларини тўлиқ аниқлаб олмаган
янги, ѐш соҳаси билан иш кўрмоқдамиз.
Фойдаланилган адабиѐтлар
1.
Бауш К.Р. Сравнительное языкознание, прикладная лингвистика и перевод//
Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. -М.: 1978. -С. 55.
2.
Wuthenow R.R. Das fremde Kunstwerk. Gottingen, 1969. -S. 179.
3.
Копанев П.И., Беер Ф. Теория и практика письменного перевода –Минск. 1986. С.34.
4.
Қаранг: Traducere navem. Festschrift fur K.Reiss zum 70. Geburtstag (Hrsg. Von 1. Hotz.
Manttari und ch. Nord). Tampere, 1993, -S. 61.
5.
Kelly L.G. The true Interpreter. A History of Translation. Theory and Pratice in the West,
Southampton, 1979.- P. 4.
Холбеков М.
Размышления о теории перевода.
В статье представлены размышления
о проблемах теории перевода. Вместе с этим, прилагаются точки зрения авторы по поводу
решения проблем, связанных с процессом перевода.
Xolbekov M. Thoughts over theory of translation.
The article presents author‟s thoughts
upon the problems of theory of translation. Alongwith, author‟s points of view on salvation of these
problems have been applied.
