Хорижий филология.
№1, 2016 йил
49
ҚАДИМГИ ТУРКИЙ БИТИКЛАРДА ПУНКТУАЦИЯ ВА МАТННИ АНГЛАШ УЧУН
ИШЛАТИЛГАН ИШОРАТЛАР ҲАҚИДА
Алимухамедов Рихситилла Абдурашидович,
ТошДШИ катта илмий ходим-изланувчиси
Калит сўзлар
: пунктуация, пунктуацион белгилари, орфография, орфография белгилар,
моний ѐзувли матнлар,нуқта, икки нуқта, матн ранги.
Ёзма нутқда тиниш белгилари баѐн
этилган
фикрни
тўғри
англашга
кўмаклашади.
Тиниш
белгилари
гапнинг
грамматик қурилишига қараб қўйилади.
Шу билан бирга, тиниш белгилари
гапнинг мазмуний томонларини ҳам
кўрсатади (Шоабдураҳмонов 1953:4).
Ўзбек тилшунослигида пунктуация
масалалари, унинг тарихий тараққиѐти
бўйича
бир
қанча
ишлар
амалга
оширилган бўлиб (Шоабдураҳмонов 1953;
Шоабдураҳмонов 1959:71-192; Ғозиев
1969; Ғозиев 1979; Назаров 1976; Назаров
1996), улар орасида ўрта асрлар ва
ҳозирги пунктуация масалалари яхши
ишланган.
Тадқиқотларда
исломдан
аввалги давр матнларидаги пунктуация
масаласига
кенг
ўрин
берилмаган.
Мавжуд хулосалар эса бу борадаги
маълум тадқиқотларга таянган ҳолда
берилади.
Бунга
манбаларни
ўқий
оладиган мутахассиснинг камлиги ѐки
манбаларнинг мазкур жиҳати кам тадқиқ
этилганлиги сабаб бўлиши мумкин. Шу
ўринда, ҳозирда туркшуносликда амалга
оширилган тадқиқотлар ҳамда мавжуд
манбаларга таянган ҳолда қадимги турк
муҳитида
яратилган
кўк
турк
(туркий=рун), уйғур ва моний ѐзувли
манбаларда матнни тўғри тушуниш учун
ишлатилган ишоратлар тўғрисида фикр
юритамиз.
―Тиниш
белгиларининг
асосий
вазифаси
ѐзувда
ифодаланадиган
нутқнинг фикрий бўлинишини, гапнинг
қандай қисмларга ажралишини ва у
бўлакларнинг ўзаро муносабатларини
кўрсатишдан
иборатдир.
Тиниш
белгилари ѐзувда ва ѐзма материални
ўқиганда, гапларнинг фикрий қисмларга
бўлинишини
ва
қисмларнинг
англашиларли бўлишини кўрсатиб туради.
Бундан
ташқари,
тиниш
белгилари
қўшимча маъно ифодалаш учун ҳам
хизмат қилади. Бунда улар нутқнинг
бирор бўлаги ѐки гап қандай мазмун
англатганини ифодалаш учун ишлатилади‖
(Шоабдураҳмонов 1953:4).
Пунктуацион белгиларнинг ўрнини
босувчи ишоратлар ѐзма нутқ пайдо
бўлганидан бошлаб амалда бўлган.
Тарихда ҳозирги каби пунктуацион
белгилар қўлланилмаган. Шунга қарамай,
уларда тиниш белгиларининг вазифасини
бажарувчи
ишоратлар
ишлатилган.
Жумладан,
Маҳмуд
Кошғарийнинг
“Девону
луғатит-турк”
асари
қўлѐзмасида
(Истанбулдаги
Миллат
кутубхонаси, арабча асарлар бўлими, инв.
№4189) туркий сўз ва унга берилган
туркий мисолларни матнда ажратиш учун
тепасига қизил чизиқ тортилган. Боб
номлари,
―мисол‖лар,
изоҳ
учун
келтирилган ҳарфлар қизил сиѐҳда.
Асардаги ҳар бир сўз-мақола баргсимон
белги билан ажратилган.
Юсуф Хос Ҳожиб ―Қутадғу билиг‖
асарининг Наманган (ТошДШИ қошидаги
Шарқ қўлѐзмалари маркази, инв. №1809)
ҳамда Қоҳира (Миср миллий кутубхонаси,
инв. №168) нусхаларида боб номлари
алоҳида қатордан берилган. Наманган
нусхасида боб номлари алмашлаб қора ва
қизил сиѐҳда битилган. Қоҳира нусхасида
асар ичидаги боб номлари асосий матндан
катта ҳарфлар ва қалинроқ сиѐҳ билан
ажратилган. Асарнинг Ҳирот нусхасида
(Вена миллий кутубхонаси, А.Ғ.13)
матндаги сўзлар ва баъзи ҳарфларни тўғри
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
50
тушуниш учун, ўрни билан, араб
ѐзувидаги ҳарфлардан фойдаланилган
(Содиқов 2010:16-18).
Худди шундай ишоратлар ―Жоме-
ут-таворих‖ (ТошДШИ қошидаги Шарқ
қўлѐзмалари
маркази,
инв.
№1620)
китобида ҳам учрайди (Содиқов 1997:82-
84).
Туркиядаги
Сулаймония
кутубхонасининг Фотиҳ бўлимида (инв.
№4056) сақланаѐтган Алишер Навоийнинг
куллиѐтида жамланган барча асарларида
қора
ва
қизил
сиѐҳдан
кенг
фойдаланилган. Жумладан, қўлѐзмадаги
―Мажолис-ун-нафоис‖даги
ҳар
бир
мажлис ва унда келтирилган шоирлар
номи қизил сиѐҳда битилган. Мисол
тариқасида келтирилган шеърий парчалар
олдидан ѐзилган ―шеър‖ сўзи қизилда.
Навоийнинг насрий асарлари, жумладан,
―Муншаот‖ ичида берилган назмий
парчалар асосий матндан жой ташлаб
битилган.
Матнга
кўз
ташлаган
ўқувчининг диққатини матннинг мана шу
еридаги бўш жой ўзига тортади. Бу, ўз
навбатида, ўқувчига матнни тушунишга
ѐрдам беради.
Абулғози
Баҳодирхоннинг
―Шажарайи турк‖ (ТошДШИ қошидаги
Шарқ қўлѐзмалари маркази, инв. №11110)
асарида бўлим номлари қизил сиѐҳда,
асосий матн қорада, ―Шажарайи тарокима‖
(ТошДШИ қошидаги Шарқ қўлѐзмалари
маркази, инв. №1223) асарида эса ҳар бир
бўлим номининг тепасига қизил сиѐҳда
чизиқ тортилган.
Бу каби хусусиятлар исломдан аввал
яратилган кўк-турк, уйғур ва моний
ѐзувли матнларда ҳам учрайди. Уларда
бўлим,
боб
ѐки
айрим
сўз
ва
жумлаларнинг турли рангда ѐки хат
бошидан берилиши, бир нуқта (•) ѐки
икки нуқта (:)нинг ишлатилиши, матн
орасида жой қолдириш ва шу каби
ишоратлар кузатилади.
Илк ва ўрта асрларда яратилган
туркий
ѐзма
ѐдгорликларда
гап
чегарасини аниқлаш ўқувчидан билим ва
тажриба талаб этади. Айниқса, ҳозирда
ҳар бир ѐзма шаклдаги фикр тиниш
белгиси билан бойиган пайтда тиниш
белгиларсиз матндан бирор фикр чиқариш
анча мушкул. Тадқиқотчилар қадимги
ѐзма ѐдгорликларда ҳозирги тиниш
белгиларининг йўқлигини ўша давр
ўқувчиларининг ѐзилган фикрни тўғри
англай олиш кўникмалари мавжудлиги
билан изоҳлайдилар. Бундан шундай
хулоса чиқадики, гапнинг чегараси
матндаги
фикр
тугаллигига
қараб
аниқланган. Бу эса, ўрганилаѐтган давр
тили грамматикасини билишни талаб
этади. Буни кўк турк ѐзувли матнларда
қўлланган икки нуқта (:) мисолида кўриб
чиқсак:
B'İLGÄ:TOÑQQ:B'N'O'ZM:TBĞČİLŊÄ:QI
LNTM (Малов 1951:56). Билга Тўнюқуқ
битигидан олинган мисолни С.Е. Малов
қуйидагича транскрипция ва таржима
қилади:
Bilgä Toñuquq bän özüm Tabğač
iliŋä qïlïntïm
– ―Я сам, мудрый Тоньюкук,
получил
воспитание
под
влиянием
культуры
народа
табгач‖
(Малов
1951:61,64). Қ. Содиқов эса ўзгача талқин
этади:
Bilgä Toñuquq-bän. Özüm Tabğač
äliŋä qïlïntïm
– ―Билга Тўнюқуқ-ман. Ўзим
Табғач элида вояга етдим‖ (Sodiqov
2009:290,294). Биринчи таржимада кўпроқ
график принцип устун. Иккинчиси мантиқ
ҳамда гап қурилишига таянган ҳолда
амалга
оширилган.
Шунга
кўра,
юқоридаги
мисолдан
кўк-турк
ѐдгорликларида қўлланган икки нуқта (:)
ҳар доим ҳам жумла ва сўзларни бир-
биридан ажратмаган, нуқта вазифасини
бажармаган, деган фикрни илгари суриш
мумкин.
Икки нуқта(:)нинг яна бир вазифаси
– матнда сўзларни, қўшимчаларни бир-
биридан
ажратиш.
Бунга
―Сужи
битиги‖дан
мисол
келтирамиз:
UYĞUR:Y'İR'N'T'Ä:YĞLQR:QN:TA:KL'T'
M (Малов 1951:76). Жумлани С.Е. Малов
қуйидагича
ўгиради:
Uyğur
yirintä
Yağlaqar qan ata kältim (?)
– ―Я, Яглакар-
хан-ата, пришел из уйгурской земли (
или
...
из уйгурской земли, называемой Яглакар-
хан;
или
... из уйгурской земли от Яглакар-
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
51
хана; по Г. Рамстедту: я пришелец в земле
уйгурской)‖ (Малов 1951:76-77). Қ.
Содиқов матнни қуйидагича талқин этади:
Uyğur yerintä Yağlaqar qanta kel(tim)
–
―Уйғур ерига Яғлақар хон(юрти)дан
келдим‖ (Содиқов 2009:64-66). Бу ўринда
икки нуқта (:) чиқиш келишиги (-
ta
)ни ўзи
қўшилиб келган сўздан ажратган.
Кўк турк ѐзувли матнларда икки
нуқта (:) билан бир қаторда бир нуқта (•)
ҳам ишлатилган. Мисол учун, ―Ирқ
битиги‖да ушбу белги (қизил сиѐҳда
)
сўзларни, жумлаларни бир-биридан ҳамда
қўшимчаларни
сўзлардан
ажратишга
хизмат
қилган:
T'N':S'İ:MN':YRN:KİČÄ:LTUN:ÖR'GİN':Ü
ZÄ:OLURPN:MŊİL'Y'ÜR':MN':NČA:BİLİ
ŊL'R':D'GÜ:OL (Tekin 1993:75) –
Tänsi-
men. Yarïn-kečä altun örgin üzä olurupan,
meŋiläyür-men. Anča biliŋlär, edgü ol
(―Танси (―осмон ўғли‖,
хит
. император)
ман. Эртаю кеч олтин тахт узра ўтириб,
шодланаман. Шундай билинглар [бу иш]
яхшидир)‖.
Кўк
турк
ѐзувли
ѐдгорликлар
орасида турли ишоратларга бой бўлгани,
шубҳасиз, ―Ирқ битиги‖дир. Асардаги
бўлимлар бир-биридан қора сиѐҳли
қўшалоқ келган бир ( ), икки (
), уч
(
), тўрт (
) кичик
думалоқларнинг тизими билан ажратилган.
Думалоқларнинг ичи қизил сиѐҳда. Бу
тартибга асарнинг бошидан охиригача
амал қилинган. Асарнинг бош ва охирида
хитойча матн бўлиб, қўлѐзманинг 56 b-57a
варақларида кўк турк ва хитойча матн
устма-уст битилган. Улар бир-бири билан
турли ранглар билан ажратилган: хитойча
матн қорада, туркийси қизил сиѐҳда.
Асарнинг ҳар бир бўлими янги қатордан
бошланган.
Турли ишоратлар уйғур ѐзувли
матнларда ҳам қўлланган. Монийчилар
тавбаномаси ―Хуастуанивт‖нинг Санкт-
Петербург қўлѐзмаси (SI D1 (SI 3159) анча
эътибор билан, уйғур хатининг классик
услубида битилган. Матн қора сиѐҳда.
Жумлаларни ҳамда қўшма гапларни
ажратишда қизилда битилган қўшалоқ
икки нуқта (
) бажарган: ...
Törtünč söki
t(ä)ŋri y(a)lawačï burxanlarqa buyančï
bögtägči arïğ dintarlarqa bilmätin näčä
yaz(ï)nt(ï)m(ï)z ärsär : y(ä)mä kirtü t(ä)ŋri
yalawačï burxan[qa?] tipän ädgü qïlïnčl(ï)ğ
arïğ dintar tip kirtgünmäd(i)m(i)z ärsär :
t(ä)ŋri nomïn sözläsär biligsizin ötrü
üzänd(i)m(i)z
ärsär
:
nomuğ
törüg
yadturmatïn tidt(i)m(i)z ärsär : t(ä)ŋrim amtï
ökünür-biz yazuqda bošunu öt[ünür]-biz :
M(a)nastar xirza
... [25-31 сатрлар] – ―...
Тўртинчи (бўлим). Бурунги тангрининг
элчиси
бурхонларга,
тақводор,
пок
роҳибларга билмай туриб қанча ѐзуқ
қилган бўлсак, яна тангрининг садоқатли
элчиси бурхонга деб, эзгу қилмишли пок
роҳиб деб эътиқод қилмаган бўлсак,
тангрининг қонунларини [яъни қутлуғ
китобдан] сўзлаганда, билимсизлик билан
унга қарши чиққан бўлсак, қонун-
қоидаларни ѐйиш ўрнига уларни тийган
бўлсак, тангрим, энди ўкинурмиз, ѐзуқдан
қутқарғил дея ўтинурмиз. Ёзуғимизни
кечиргайсан!‖ (Содиқов 2009:86-87,93-94;
солиштиринг
: Тугушева 2008:71).
Асар 15 бўлимдан иборат бўлиб, ҳар
бир бўлим тугашидан сўнг икки энлик
очиқ
жой
(
)
қолдирилган. Шундан сўнг кейинги бўлим
бошланган.
Бўлим
бошланиши
ва
тугашида жумлани ажратувчи қўшалоқ
нуқта қўйилган.
Қўлѐзма ўрама китоб шаклида бўлиб,
матн ҳар икки четдан текисланган. Матн
эстетик жиҳатдан чиройли чиқиши ҳамда
варақни тўлдириб туриши учун қатор
охиридаги баъзи ҳарфлар чўзиб ѐзилган.
Буни қўлѐзманинг 33-36, 38-41, 43-45 ва
бошқа қаторларида учратиш мумкин
(
қўлѐзмага
солиштиринг
:
Тугушева
2008:72-73).
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
52
Қўлѐзманинг асосий матни қорада.
Матннинг сўнгги 159-160 қаторларидаги
тарих эса қизилда битилган.
Турк-моний ѐзувли ѐдгорликларда
ҳам матнни тушуниш учун ишоратлар
қўлланилган.
Жумладан,
―Хуастуанивт‖нинг Лондон нусхаси (Or.
8202 (178) ҳам ўрама қоғоз шаклида
китобат қилинган бўлиб, унда қўлланган
қўш нуқта асарнинг уйғур ѐзувли Санкт-
Петербург нусхасидаги каби гапларни,
бўлимларни бир-биридан ажратиш учун
хизмат қилади. Нуқталарнинг ѐзилиши
ҳам бир хил: қора сиѐҳдаги нуқталар
қизил думалоққа олинган. Асосий матн
эса қора сиѐҳда.
Икки нуқта кўринишидаги белгини
―Хуастуанивт‖ асарининг уйғур ҳамда
моний ѐзувли узиндиларида ҳам учратиш
мумкин.
Умуман олганда, матнда қўлланган
мазкур белгилар табиатига кўра барча
турдаги матнларда учрамайди. Жумладан,
илк ва ўрта асрларда яратилган васиқа,
олди-берди шартномаларида бу каби
ишоратлар йўқ. Уларни ўқиган ўқувчи
матн мазмунидан гапни, фикрни ажрата
олган.
Ушбу қўлѐзмаларда икки, баъзида уч
рангдаги сиѐҳдан фойдаланилган. Бу
берилган
жумлаларни
ажратиб
кўрсатишга хизмат қилади. Ушбу ҳолат,
ўрни билан, ҳозирда ишлатилаѐтган
қўштирноқ, хат боши, бўлим номи
кабиларнинг функциясини бажаради.
Ҳозир қўлланилаѐтган пунктуацион
белгилар матнда жумлаларни, сўзларни
бир-биридан нуқта, вергул, қўштирноқ,
икки нуқта ва бошқа белгилар билан
ажратади. Булар ўқувчига матнни қандай
қилиб ўқиш ва тушунишга ѐрдам беради.
Пунктуацион
белгилар
ишлатилган
матнни ўқиган ўқувчи қийналмасдан
фикрни тушунади ва матн мазмунини
англайди. Қадимги туркий матнларда
бундай
пунктуацион
белгилар
қўлланмаган бўлишига қарамай, уларда
ўқувчи учун матнни англаш ва ундаги
фикрни
тушуниш
учун
турли
ишоратлардан фойдаланилган. Буларга
матннинг турли рангларда берилиши,
матн ости ва усти белгилари, матн
орасида жой қолдириш, сўзлар орасида
турли белгиларнинг ишлатилиши ва
бошқаларни келтириш мумкин. Бундай
белгилар
ўқувчига
матн
қандай
тузилганлигини
идрок
этишга
кўмаклашган. Шу орқали ҳар бир ўқувчи
матндан англашилган фикрни тушунган.
Адабиѐтлар
1.
Малов 1951 – Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.,-Л. 1951.
2.
Назаров 1976 – Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. -Тошкент. Ўқитувчи. 1976.
3.
Назаров 1996 – Назаров К., Эгамбердиев Б. Ўзбек тили ишора-имло қоидалари
(пунктуация). -Тошкент. Ўқитувчи. 1996.
4.
Содиқов 1997 – Содиқов Қ. Уйғур ѐзуви тарихи (Манбашунослик ва китобат тарихи
масалалари). -Тошкент. ―Маънавият‖. 1997.
5.
Содиқов 2009 – Содиқов Қ. Эски туркий битиклар.-Тошкент. 2009.
6.
Sodiqov 2009 – Sodiqov Q. Turkiy til tarixi.-Toshkent. 2009.
7.
Содиқов 2010 – Содиқов Қ. ―Қутадғу билиг‖нинг уйғур ѐзувли Ҳирот нусхаси. -
Тошкент. 2010.
8.
Тугушева 2008 – Хуастванифт. (Манихейское покаяние в грехах). Предисловие,
транскрипция уйгурского текста, перевод Л.Ю. Тугушевой. Комментарий А.Л. Хосроева.
Факсимиле текста. Санкт-Петербург: Нестор-История, 2008.
9.
Tekin 1993 – Tekin T. Irk Bitig: The Book of Omens, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
1993.
10.
Шоабдураҳмонов 1953 – Шоабдураҳмонов Ш. Пунктуация қоидалари.
Тошкент. 1953.
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
53
11.
Шоабдураҳмонов 1959 – Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек тили грамматикаси ва
пунктуацияси масалалари. - Тошкент-Наманган. Фан. 1959.
12.
Ғозиев 1969 – Ғозиев Ҳ.Ғ. Октябрь революциясидан олдинги ва кейинги ўзбек
пунктуациясининг баъзи масалалари. -Тошкент. Фан. 1969.
13.
Ғозиев 1979 – Ғозиев Ҳ. Ўзбек пунктуациясининг тарихий тараққиѐти
(пунктуацион белгилар, уларнинг вазифалари ва қўлланиш асослари).-Тошкент. Фан. 1979.
Алимухаммедов Р.
Определение пунктуации в древнотурециких памятниках и
текстах
. Проблема пунктуации имеет важную роль в лингвистике. В узбекской
лингвистике вопрос пунктуации изучена всесторонне. Несмотря на это, роль пунктуации в
древнетюркских памятниках изучена неполно. В данной статье раскрывается
проблематика пунктуации древнетюркских памятников с помощью рукописных источников.
В нем анализируется пунктуационные и служебные знаки для понятий текста.
Alimuxammedov R. The punctuation marks, which helps to understand old Turkish.
The
problem of punctuation has an important role in linguistics. In the Uzbek linguistics problem of
punctuation was studied comprehensively. Despite this, the role of punctuation in the ancient Turkic
monuments studied incompletely. In this article is exposed the problems of punctuation of ancient
Turkic monuments by using manuscript sources. The punctuation and service signs to
understanding of the text are analyzed in it.
