Хорижий филология.
№2, 2017 йил
76
ЯНГИЧА ШЕЪРИЯТ ТАЛҚИНИ МАСАЛАСИГА ДОИР
Холова Мафтуна,
Самарқанд давлат чет тиллар институти ўқитувчиси
Калит сўзлар:
модернизм, эстетик эксперимент, поэтик тил, замонавий лирик шакл.
ХХ
асрнинг
сўнгги
ўн
йилликларида
юз
берган
воқеалар,
айниқса, ўзбек адабиѐтида ҳам ўз
ифодасини кўрсатди. Ўзбек адабиѐти
тубдан ўзгарган миллий онг, тамомила
янгиланган
эстетик
ўзгаришларнинг
маҳсули сифатида фикрлаш тарзи, ижод
қилиш йўсини ўзгача ижодкорларни юзага
чиқарди. ―Бу давр шеъриятида ўткир гап
айтиш, доно фикр билдириш, насиҳат, ақл
ўргатиш эмас, балки инсон руҳининг
мураккаб, исмсиз манзараларини акс
эттиришга эътибор кучайди. Ҳиссиѐт
қатламларини
тадқиқ
этиш,
одам
руҳиятидаги бой ва рангин иқлимларни
поэтик кашф этишга уриниш кучайди‖ [6,
77]. Дарҳақиқат, шеърият ўзига хос
тажриба
ва
изланишлар
майдонига
айланиб, бу давр лирикасининг қиѐфасини
новаторона
модернизм
поэтикасисиз
тасаввур қилиб бўлмай қолди. Эндиликда
модернизм
йирик
тарихий
даврлар
алмашинувини
бошдан
кечирган
замондошларимиз эстетик тафаккурини
янгилашга интилмоқда.
Миллий тафаккур тараққиѐтида
кейинги
йилларда
юз
бераѐтган
ўзгаришлар жаҳон миқѐсидаги турфа
ижтимоий-фалсафий
қарашлар
билан
яқиндан танишиш имконини берди.
Бунинг натижасида одамларимиз бир
хилда фикрлаш ҳолатидан соқит бўлди.
Миллий тафаккурнинг барча соҳалари
сингари ўзбек шеъриятининг мазмун-
мундарижаси, шаклу шамойили ва ифода
йўсинида ҳам ўзгаришлар содир бўлди.
Биз бунинг намуналарини ўтган асрнинг
80–90-йилларидан
эътиборан
ўзбек
поэзиясида кузата бошладик . Р.Парфи,
Ҳ.Худойбердиева, А.Суюн, Ш.Раҳмон,
У.Азим, М.Юсуф, И.Отамурод, Ф.Афрўз,
А.Қутбиддин, Б.Рўзимуҳаммад, Фахриѐр,
И.Мирзо
сингари
шоирларнинг
шеърларида оламни поэтик идрок этиш,
ҳар қандай кичик бир ўзгариш уларни
бефарқ қолдирмаслигини ва бу ҳолатни
янги бир кашфиѐт даражасида кўра
олишини ўз асарлари мисолида исбот
қилиб беришди. Биз бунинг ѐрқин
намунасини таниқли шоир Абдували
Қутбиддин
ижоди
мисолида
ҳам
кўришимиз мумкин:
Қайси кун –// Гиѐҳлар
темир бўларлар //
Қоялар босқонга,//Ой
темирчига
айланар.//Таѐқлар
болта
бўлади – у кун //
Япроқлар ўқ бўлар,//
Шамоллар ўқдон.//
Менинг ҳам кўзларим
бир нима бўлар – //
Ё қалқон,//
Ё камон,// Ё
сопқон...
каби
тамсилларини
англаш
шеърхондан
жиддий
бадиий
тайѐргарликни талаб қилади.Бир ўқишда,
дарҳол
англаб
олинмайдиган,
мантиқсизликдай туюладиган бу ифода
кишини шеър матнига чуқурроқ киришга,
шоир назарда тутган бадиий мантиқни
топишга
ундайди.
У
ўқувчидан
изланишни, шеър пайдо қилган юзаки
таъсир билан кифояланиб қолмасликни
талаб қилади. Бу эса китобхондан
ижодкорликни талаб қилади.Шунингдек,
шеърдаги ноанъанавий ўхшатишлар шеър
мисраларининг
ўзига
хос
оҳангда
ўқилишига сабаб бўлади.
Кўп асрлик тарихга ва шаклланган
қатъий анъаналарга эга ўзбек шеъриятида
модерн йўналиш тасодифан пайдо бўлиб
қолган эмас. Ўқувчиларни ўзига тортган
зоҳирий унсурлар: содда тил, бир текис
оҳанг, асар бошидан охиригача бир хилда
сақланган вазн кабилар бугунги кунда
айрим ижодкорларни ҳам, кўпчилик
китобхонларни ҳам қониқтирмай қолди.
Ҳозир барчани бирдай ўзига жалб эта
оладиган ҳаѐтий муаммо ҳам, ҳаммада
ѐппасига ижобий муносабат пайдо қила
Хорижий филология.
№2, 2017 йил
77
биладиган бадиий асарнинг ҳам бўлиши
деярли мумкин эмас. Шу маънода адабиѐт
ҳамма вақт янгилик сари, бетакрорлик
сари
интилаверади.
Адабиѐтшунос
У.Норматов таъкидлаганидек, ―Модернизм
шунчаки адабий-бадиий эксперимент-
тажриба,
шаклий-услубий
изланиш
натижаси эмас, балки у дунѐни, инсонни
янгича
кўриш,
тушуниш,
англаш,
англатишнинг ўзига хос фалсафий-назарий
асосларига эга‖ [ 3, 237].
Ўзбек шеъриятида илгари ҳам
яккам-дуккам тарзда мавжуд бўлган
қофиясиз, вазнсиз, тиниш белгиларисиз,
имло қоидаларига риоя қилинмай ѐзилган,
дастлаб англаш у ѐқда турсин, ҳатто, ўқиш
ҳам маҳол бўлган асарлар бугун миллий
поэзиянинг қиѐфасини белгиловчи омилга
айланиб
бораѐтир.
Улар
адабиѐтшуносликда модерн шеърлар дея
аталди ва қизғин баҳс-мунозараларга сабаб
бўлди.
Модерн адабиѐтда одамнинг ички
олами биринчи ўринга қўйилади. Асардаги
барча нарса: рамзлар, воқеалар тасвири,
сўзлар, мусиқийлик фақат одам руҳиятини
очишга қаратилиши керак деган қараш бу
йўналиш вакиллари таянадиган бош
тамойилдир. Модерн ижодкорлар қўллаган
рамзлар онгли ва мантиқий, жуда
санъаткорона, математик жиҳатдан ғоят
аниқ эди. Асар таҳлили ҳам математик
формулани
ечиш
жараѐнига
ўхшай
бошлади: асар аввал қисмларга бўлинади,
ҳар бир сўз ва товуш алоҳида-алоҳида
кўриб чиқилади, улар бирга уйғотган туйғу
ақл билан ўлчаб, мантиғини англашга
интилади.
Демак,
модерн
шеърни
англашнинг
ўзиѐқ
киши
ақлини
теранлаштиради,
дунѐқарашини
ўзгартиради.
Шарқ шеъриятида бутун оламда ва
ҳар бир одамда кўрилган илоҳий жилва
намоѐн
эди.
Уларда
рамз
туйғу
танқислигини бекитиш учун эмас, балки
туйғуни туйилганидан мукаммалроқ қилиб
етказиш
учун
хизмат
қиларди.
Ижодкорларнинг шахсий кечинмаларига
таяниб, уни ўта шахсий йўсинда ифода
этгани учун ҳам модерн шеърият оммавий
бўла олмади, буни у ҳеч қачон даъво ҳам
қилмайди. Аммо бу ҳол уни халқона эмас
ва одамларга ѐт дейишга асос бермайди.
Истеъдодли
шоир
Абдували
Қутбиддин ўзининг қуйидаги сатрларида
бунинг
ѐрқин
исботини
кўрсатади:
Истардим,//
Фалакнинг қабоғи бўлса //
Ва
қабоқ ичида бўлса чимилдиқ.//
Атрофим
сабуҳий мушкларга тўлса,//
Ҳам сен
кутсанг мени //
Дилинтуқ.
Демак,
шоир
бу
мисраларда
китобхон
ҳаѐлига
ҳам
келтирмаган
ташбеҳлардан мохирона фойдаланганки,
бу шеърнинг эстетик таъсирини янада
акслантиради. Шоир ―фалакнинг қабоғи ва
ўша қабоқнинг ичида чимилдиқ ва у ерда
лирик қахрамонни кутаѐтган инсон...‖
Истардим // Юлдузлар чироғим бўлса,//
Зулмат кечаларин кечсам адоғин.// Бир
ажиб, сеҳрли чорбоғим бўлса //
Ва сен
ѐлғиз бўлсанг // Азобим.
Худди юқоридагидек, бетакрор
ҳолат. Бунда лирик қаҳрамон кечинмалари
ўзгача. Бу ўзгачалик лирик қаҳрамон ва
унинг ѐлғиз ―азоби‖. Бу азоб ҳам бошқача.
Унинг асл моҳияти – муҳаббат.
Истардим
// Кўнглимни улоқтирсаму // Бу ѐвуз
оламга...//
Юрак
устига
//
Сени
ўлтирғизсам,// Термилсам, термилсааммм.
Ёки шоирнинг сўнгги хитобида:
Истардим, // Ва лекин оѐғим ботган,//
Ҳаѐт бўғиб қўйган гирибонимдан.// Бу ѐғи
ѐшим ҳам ўттизга кетган, //
Бу ѐғи умид
йўқ қаттиқ жонимдан.//
Истардим..
[1,56]
Шоир лирик қаҳрамони жуда кўп
нарсаларни
истайди,
лекин
бу
хоҳишларининг энди имкони йўқ. Чунки
вақт ўтган. Ўтган умрни эса сира ҳам ортга
қайтариб бўлмайди. Улар эса истаклигича
қолаѐтганлигини ҳукм мисрада янада
ѐрқин тасвирлайди.
Дарҳақиқат, осон эришилган ҳар
қандай ютуқ, қийматидан қатъи назар, ўз
аҳамиятини тез йўқотади. Шу сабабли ҳам
машаққат билан эришилган ҳар қандай
нарса қадрли, эришилмагани эса доимо
ўзига талпинтираверади. Демак, бу ҳолат
Хорижий филология.
№2, 2017 йил
78
доимо шеъриятда, юқоридаги каби гўзал
тамсиллар орқали аксланаверади.
Айтилганлардан
келиб
чиқиб,
модерн шеър шоирнинг одатий мантиқдан
ташқаридаги тасаввур ва ҳиссиѐтлари
маҳсули бўлиб, мажозга асосланади,
бадииятнинг
хусусий
қонуниятларига
таянади. Шу маънода бу ҳолат ҳар бир
китобхон томонидан ўзига хос тарзда
талқин қилинади.
Адабиётлар
1.
Абдували Қутбиддин. Бор.- Т:, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи,
2011, 56-б.
2.
Болтабоев Ҳ. Модернизм ва янги ўзбек шеърияти. 2-мақола // Жаҳон адабиѐти. 2007, №2.
– Б. 157.
3.
Норматов У. Ижод сеҳри. Т.: Шарқ, 2007, 237-б.
4.
Қодиров П. Маънавият, модернизм ва абсурд.―ЎзАС‖, 2004 йил 26 март.
5.
Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. -Т., Янги аср авлоди, 2006, 77-б.
Холова М. К вопросу о новых тенденциях в поэзии
. Узбекская поэзия особенно
начала развиваться в годы независимости. Наряду с классическими литературными
традициями начали отражаться и современые интерпретации. В частности, поэзия
Абдували Кутбиддина является поэзией, поднявшейся на новый уровень. Его такие
стихотворения, как "Какой день ...", "Я хотел бы ..." описываются в современной
стихотворной форме, которая связана с традиционными формами поэзии.
Kholova M. To the problem of new tendencies in the poetics
. In the years of independence
the Uzbek poetry has been developing in its peculiar way. Along with the classical literary
traditions there began to be reflected modern interpretations. In particular, the poetry of Abduvali
Kutbiddin is the poetry of the next stage. Such of his poems as "What a day ...", "I would ..."
describe modern verse form, connected with the traditional forms of poetry.
