Интеграция Узбекистана в мировое сообщество, бурный рост международных экономических, политических и культурных связей предполагает коренную перестройку в изучении и преподавании иностранных языков. Углубленное знание иностранного языка означает не только практическое владение языком, но и изучение его теоретических основ.
Постоянное совершенствование имплантационных систем, технологий, материалов и методов, рост количества устанавливаемых дентальных имплантатов необратимо ведет к увеличению числа осложнений, в том числе воспалительных.
Пациенты все чаще обращаются к стоматологу с целью достижения «красивой улыбки». На данный момент существует большое количество материалов и методов для эстетического и функционального восстановления дефектов твердых тканей зубов и зубных рядов. Но все-таки вопрос о сроке службы конструкций и на сегодняшний день остается актуальным. Причиной неоправданности ортопедических конструкций может стать недостаточный скрининг жевательных мышц и височно-нижнечелюстного сустава до лечения.
Дисссртацня мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Халқ хўжалигининг барча соҳаларини жадаллашуви ва илм-фанни ривожланиши, ишлаб чиқаришда янги техноген жараёнларни амалиётга тадбиқ этилиши атроф-мухитга антропоген таъсир кўрсатмоқда.
Европа Иттифоқининг баъзи давлатларида барқарор заҳарли моддаларни баҳолаш бўйича ўтказилган текширувлар натижасида атроф-мухитда қўрғошин, кадмий ва симобни юқори концентрациялари Украинада кузатилган (Pb-3102, Cd-54, Hg-36 тонна/йил). Россия учун оғир металларни атроф-муҳитга тарқалиши: Pb-80 фоиз, Cd-66 фоиз, Hg-37 фоиз, бошқа давлатлар бўйича Pb-10 фоиз, Cd-21 фоиз, Hg-58 фоизни ташкил этган. Шу учта металлар билан боғлиқ бўлган вазиятни кисқача тахлили, оғир металларни антропоген таъсири канчалик катта эканлигини кўрсатди. Оғир ва заҳарли металлар (ОЗМ) атмосферага чиқиндилар билан, сўнгра худуднинг сув ва тупроғи орқали кўшни давлатларга хам таркалиши кузатилган.
Бугунги кунда Узбекистон Республикасида ишлаб чиқариш даражасининг кескин ортиб бориши ОЗМ концентрациясини ошишига сабаб бўлмокда. Аҳоли саломатлиги учун эссенциал бўлмаган элементлар (Hg, Cd, Pb, As) катга хавф туғдиради, уларнинг антропоген манбалари кун сайин ошиб бормоқда.
Диссертацияни бажарилишига бўлган зарурият шунинг билан ифодаланадики агроф-мухит объектларини ифлосланиш даражасини ошиши, айниқса ОЗМ мониторингини олиб боришга жиддий эътибор қаратишни талаб этмокда. Канцероген, токсик ва мутаген моддаларнинг микромикдорларини сифат ва микдорий аниқланиш борасида аналитиклар ва экологлар олдига экспресс, сезгир ва селектив усуллар ишлаб чиқиш масалаларини ечишда мухим ва зарур талаблар қўйилмокда.
Атроф-муҳит объектларини мухофаза қилишда, ОЗМни аниқ концентрацияларини аниқлашда турли хил физик, кимёвий ва физик-кимёвий усуллардан фойдаланиш долзарб ва мухи.м бўлиб қолмокда. Амалиётда кўллаш учун экотоксикантларни, айниқса ОЗМ миқдорини мониторинг қилиш усулларини ривожлантириш ва янги замонавий усулларни ишлаб чиқиш зарур.
Назарий асосларни амалиётга тадбиқ этиш мақсадида, юқори эксплуатацион ва метрологик тавсифларига эга бўлган, гурли хил полимер ташувчилар ёрдамида комплекс ҳосил қилувчи органик реагентларни иммобилаш орқали экотоксикантларни аниқлашнинг гибрид усулларини ишлаб чиқиш лозим.
Мавжуд бўлган долзарб муаммоларни ечиш мақсадида ОЗМни аниклаш усулларида янги специфик органик реагентларни (ОР) фойдаланишни аналитиканинг амалиётига киригиш лозим. Уни ҳал этишнинг энг истиқболли йўли - берилган аналитик тавсифларига эга бўлган органик реагентларни мақсадли синтез қилиш ва иммобиллашдан иборат. Тахлилнинг сорбцион-спектроскопик усулларини ривожлантириш реагентларнинг хусусиятларини олдиндан аниқлай олиш имконини яратади. Аналигик кимёнинг назарий ва амалий соҳаларида маҳаллий ва хорижий олимларнинг тадқиқотлари билан боғлиқ аҳамиятли ютуклар мавжуд. Бирок бу сохада оир канча мураккао муаммоли саволлар чуқур изланишларни ва янги ечимларни галаб этмокда.
Маълумки, ОР таъсир этиши назариясига “аналитик реакцияни бориши учун оптимал табиатга эга бўлган реагент ва мухит танлаш, ҳамда аналитик системани ишлаб чиқиш учун и.мкон берадиган ғоялар системаси” сифатида тавсифланади.
ОР таъсир этиши назариясини ривожлантириш қуйидаги боскичлардан иборат: “кузатилаётган жараёнларни ва ходисаларни тушунтириш, олдиндан айтиш ва ўзига хос хусусиятли реагентлар синтезини бажаришга йўналтирилган ишлар олиб бориш”. Юкорида айтиб ўтилганлардан хулоса қилиш мумкинки, аналитик кимё ва экологияда қўллаш мақсадида ишлаб чиқилган методология ва иммобилланган ОР хоссаларини олдиндан айтиб беришни иммобилланган ОР таъсир этиш назариясини ривожланитиришга кўшилган илмий хисса каби ҳисобланади.
Тадкикотнинг максади. Иммобилланган органик реагентлар ёрдамида оғир ва заҳарли металларни аниклашда экспресс, юкори танлаб таъсир этувчан, сезгир усуллар ва тест-системалар ишлаб чиқиш.
Назарий тахдиллар асосида ўзига хос хусусиятли органик реагентларни турли ташувчиларга иммобиллаш, аналитик гуруҳларни специфик тузилиши ва хоссаларини тахдил қилиш асосида органик реагентларнинг аналитик гурухдарини хоссалари ва тузилишини олдиндан айтиб беришнинг умумий йўлларини топиш ва уларни турли хил аналитик ва экологик лабораториялар амалиётига тадбиқ этиш.
Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
органик бирикмаларининг берилган аналитик хоссага эга бўлган оптимал тузилишини олдиндан айтиб бериш учун табиати жиҳатидан фарк қиладиган реагентларни иммобиллаш усуллари назарий жиҳатдан асослаб берилган ва амалиётга тадбиқ қилинган, функционал ва аналитик-фаол гуруҳларнинг тузилишига боғлиқ бўлган ҳолда аналитик характеристикаларнинг ўзгаришларини кванткимёвий ўрганишга асосланган;
арзон, маҳалий хомашё асосида ишлаб чиқилган полиакрилонитрил ва полипропиленга иммобилланган ОРнинг кимёвий аналитик хусусиятлари аниқланган;
ПАН ва 1111 матрица асосида ишлаб чиқилган турли хилдаги оптик кимёвий сенсорларнинг ва синтез қилинган реагентларнинг тузилишини янги кимёвий, физик-кимёвий, квант-механик усуллар ёрдамида олдиндан айтиб бериш имконияти яратилган;
аналитик реакцияларнинг химизми аниқланган ва ОЗМ ионлари билан реакцияга киришадиган ФФГ топилган, уларнинг тузилишини ва ўриндошлар табиатини аналитик реагентларнинг, ҳамда уларнинг металл ионлари билан ҳосил қилган комплексларининг аналитик хоссаларига гаъсири кўрсатилган;
метрологик, аналитик ва эксплуагацион тавсифларини яхшилаш мақсадида ИМОР ёрдамида ОЗМни аниқлашга асосланган экспресс, селектив ва сезгир сорбцион-спектроскопик усуллар ишлаб чиқилган.
ХУЛОСА
1. Атроф-муҳит объектларида оғир заҳарли металл ионларини аниқлашда қўлланилган толали сорбентнинг гранула ва кукун холатдагига нисбатан афзаллиги кўрсатилган.
2. Метрологик параметрларни, қўллланилиш ва аналитик кўрсаткичларни яхшилаш мақсадида толали материалларга иммобилланрган турли хил табиатли органик реагентларни қўллаш орқали атроф-муҳит объектларида оғир заҳарли металларни сорбцион-спектроскопик аниқлашга асосланган аналитик кимёда янги йўналиш ривожлантирилган.
3. Арсеназо гуруҳли ва трифенилметанли иммобилланган ҳамда УзМУ органик кимё кафедрасида синтез қилинган, “Нитрон” толасига сорбиияланган реагентларнинг физик-кимёвий ва аналитик хоссалари системали ўрганилган. Янги реагетларни хусусий аналитик хоссаларини сақлаган холда полимер ташувчиларга иммобиллашнинг муқобил шароити топилган.
4. Иммобилланган реагентлар ўрганилган гурухди толали сорбентлар ва уларнинг оғир заҳарли металл ионлари билан комплекслари ИҚ-спектроскопия усулида ўрганилган. Оғир заҳарли металл ионлари билан иммобилланган реагентлар комплекс хосил қилишида хам эритма ҳолатдаги функционал аналитик грухлар иштирок этиши исботланган.
5. Арсеназо гуруҳли ва трифенилметан қатори реагентлари, ҳамда кафедрада син гез қилинган, полиакрилонитрил ва полипропилен матрицали толаларнинг оғир, заҳарли металл ионлари билан таъсирлашувини ўрганиш натижалари асосида реагентларнинг иммобилланиши ион алмашиниш хисобига хамда гашувчи ва реагент орасида молекулалар аро кучли водород боғи ҳисобига хосил бўлиши кўрсатилган.
6. MNDO, РМЗ ва AMI квант-кимёвий ҳисоблаш усуларини қўллаш орқали айрим керакли аналитик катталикларга (сезгирлик, танлаб таъсир этиш, реакция контрастлиги ва ўтказиш шароити) эга турли реагентлар тузилишини олдиндан айтиш и.мконияги кўрсатилган. Комплексларнинг спектрал хоссаларини металл атомининг реагент функционал гуруҳи билан координация ҳосил килиш усулига боғлиқлиги, реагентларни модификациялаш йўлларини аниқлаш, аналитик фаол гурухдарни ўзгартириш орқали спектрларнинг ўзгариш ҳолати кванг-кимёвий баҳоланган. Танлаб таъсир этиши ёки реакция контрастлиги жиҳатдан янги гуруҳли нитрозонафтол ҳосилаларининг аналитик-органик реагент сифатида аналогларига нисбатан афзаллиги ва нисбатан қулайлиги кўрсатилган. Утказилган тадкиқот натижаларига асосланиб нитрозонафтол асосидаги янги органик реагентларнинг мақсадли йўналтирилган синтези амалга оширилган. Рангли реакцияларнинг юқори конграстлик ва танлаб таъсир этиш жиҳатдан фарк қилиши, ҳосил бўлган комплекс бирикмалар хоссаларининг жараённи олиб бориш шароитига кам боғлиқлиги ҳамда юқори қайтарувчанликка эгалиги олинган реагентларни полиакрилонитрил турдаги, турли анион алмашгич гуруҳлар билан модификациялланган толали сорбентларга иммобиллаш имконини бериши аниқланган.
7. Иммобиллашни муқобил шароитини, сорбцияни, металл ионларини боғлаб олиш даражаси, тақсимланиш коэффициенти, толали сорбентларнинг сорбциялаш ҳажми, кадмий симоб, мис ва темир ионларига нисбатан йўлдош элементлар ишгирокида аналитик жиҳатдан танлаб таъсир этиш натижаларини солиштириш асосида кам ҳажмдаги минерал кислоталарни микдорий десорбциялаш имконияти ва синтез учун бошланғич моддаларнинг топилиши осонлиги синтез қилинган рагентлар ва толали сорбентларнинг келгусида амалий қўлланилиши кўрсатилган. Иммобилланган реагентлар металл ионларини 20-30 минут давомида 20-25°С ва pH нинг 3-7 (R= 90-99 %) диапозонида миқдорий боғлаб олади. Аналигик реакцияларнинг химизмини ўрганиш ва оғир, заҳарли металл ионлари билан таъсирлашувчи функционал - аналитик гурухдарни аниклаш, уларнинг тузилиши ва ўринбосар табиатини реагентларни ва уларнинг комплексларини аналитик хоссасига таъсирини ўрганиш ташувчи сиргида ва эритмада бир хил функционал - аналитик гурухдар ҳисобига боради. Келтирилган фикрлар ИҚ-спектроскопия натижаларига мос келади
8. Назарий тадкиқотлар нагижасида янги органик реагентлар: 6-метил-(пиридил-2-
азо-м-аминофенол), 1 -(5-метил-2-пиридилазо)-5-диэтиламинофенол, 1 -(4-
антипиридилазо)-2-нафтол сульфокислота, 1 -(2-пиридилазо)-2-оксинафталин-6-сульфит натрий, 3-гидрокси-4-нитрозо-2-нафтой кислота, 2-гидрокси-4-нитрозо нафтальдегид асосида оғир заҳарли металларни юқори танлаб таъсир этувчан сорбцион-фотометрик усули яратилди ва амалиётга киритилиш имконияти кўрсатилди. 6-метил-(пиридил-2-азо-м-аминофенол ёрдамида темир ва кобальтни, 1-(5-метил-2-пиридилазо)-5-диэтиламинофенолда алюминий ва симобни, 1-(2-пиридилазо)-2-оксинафталин-6-сульфит нагрийда симоб, қўрғошин ва темирни, 3-гидрокси-4-нитрозо-2-нафтой кислота ва 2-гидрокси-З-нитрозо нафтальдегид ёрдамида эса темир, кобальт ва мисни сорбцион-фотометрик аниқлаш усули ишлаб чиқилди.
9. Табиий объектлар ва оқава сув намуналарида оғир заҳарли металларни қаттиқ фазали - спектроскопик аниқлашнинг комплекс усули, ҳамда микромикдордаги кобальт, мис, никел, темир ва симобни ичимлик ва табиий сувларда иммобилланган органик реагентлар ёрдамида аниқлашнинг янги эффектив сорбцион-спектроскопик усули ишлаб чиқилди. Ушбу усул келтирилган элементларни ичимлик ва табиий сувларда n-10'6 -n-10"3 % микдоргача аниклаш имконини беради, аниқлашнинг қуйи чегарасини камайтиради ҳамда йўлдош компонентлар таъсирини йўқотади. Усулнинг тўғрилиги ва реал объектларда “киритилди -топилди” услуби ёрдамида, ГОСТ стандарт намуналари натижаларини ва атом-абсорбцион усул натижаларини солиштиришг асосида тасдиқланди.
10. Тавсия этилган усул реал объектларда синаб кўрилди ва НИГМИ, Марказий аналитик лаборатория, ОТМК янги технология лабораториясида, УзР геология ва минерал ресурслар Давлат Қумитаси марказий аналитик лабораториясида, самарқанд вилояти табиатни мухофаза қилиш қумитаси, Тошкент вилояти ва Бекобод шахри СЭСларида, Ядро физикаси институти радиопрепарат бўлимида ва бошқаларда амалиётга тадбиқ этилди.
Ushbu maqolada qurilish materiallarini sifati va xafsizligini baholashda mahsulotlar ustida olib boriladigan tekshiruv hamda Ko‘pikbeton ishlab chiqarish texnologiyasi va uning tuzilishi tahlil qilingan.
Мазкур илмий мақола замонавий хитой тилининг ижтимоий-сиёсий терминологиясининг қиёсий таҳлилига бағишланган (бундан кейин ЗХТ). Мақоланинг мақсади – расмий материалларни хитой тилидан ўзбек тилига ёки рус тилига таржима ЗХТ ижтимоий-сиёсий терминларининг семантик маъноларини ўрганиш, когнитив хусусиятлари таҳлилини амалга оширишда оптимал интеграцияланган ёндашувни излаш.
The article uncovers the issue of shaping the establishments of environmental culture in preschool children. The creator emphasizes the pertinence of the issue arrangement of environmental culture related to children and grown-ups; the investigation of lawful records was carried out; the concept and basic components of biological culture, components of the substance of environmental instruction of preschoolers are unveiled. Specific consideration is paid to the issue of the arrangement of environmental awareness, which is the premise of the biological culture of the individual.
Ҳозирги куннинг энг асосий муаммоларидан бири аҳолисининг асосий қисмини мусулмон бўлган мамлакатнинг диний эътиқодига зид бўлган ақидаларнинг минтақамизга кириб келишининг олдини олиш, анъанавий, маърифий ва мўътадил исломни ёт ғоялардан сақ- лашдир. XXI аср вабоси бўлган терроризм ва диний ақидапарастлик хавфини тўла бартараф қилиш ҳам мазкур муаммони ҳал қилишга боғлиқ, чунки ҳар қандай мутаассиб кайфиятдаги кишиларнинг диний ҳиссиётларидан ғаразли мақсадларда фойдаланишга интилиш жамият- даги демократик ислоҳотлар, диний бағрикенглик шартларининг таъминланишига тўсқинлик қилади.
Ушбу маколада инглиз ва узбек тилларида кулланиладиган харбий термииларнииг структур хусусиятлари борасида бахс юритилади. Харбий тсрминлар кушин турларини ифодаловчи, харбий штаб, умумтактик, харбий тоиографик, харбий саф ва харбий-ташкилий фаолиятга оид тсрминлар гурухларига ажратиб, таснифланди. Тадкикотга оид тупланган материаллар тахлилидан инглиз ва узбек тили харбий терминларини хосил килишда аффиксация, конверсия ва композицион усулларнинт сермахсул усуллардан эканлиги маълум булди. Бундам ташкари, инглиз ва узбек тиллари харбий терминларининг умумий микдорини кайси суз туркумларига мансублигини билиш максадида тсрминлар лингвостатистик усул мезонларига асосланиб таснифланди. Шу билан биргаликда, хозирги инглиз ва узбек тили харбий тсрминологиясида мавжуд кискартмаларнинг суз ясовчи элементлари билан боглик структур моделлари хам куриб чикилди.
Ушбу изланишда ички ва ташқи қатламлари композит материаллар билан ўралган ўртасида металл қатламли цилиндрсимон қобиқларнинг узоққа чидамлилиги ва мустаҳкамлиги кўриб чиқилган. Металл қувурлар маьлумки, кислота, ишқор каби агрессив мухитларга чидамсиз бўлади яьни коррозияга учраш натижасида ўзининг мустаҳкамлигини ва узоққа чидамлилигини йўқотади. Металл труба (қувурларнинг) юк кўтариш қобилятлари компазит қувурларникига нисбатан бир неча баровар катта бўлади. Агар юк кўтарувчи қатлам сифатида металл қувирларни танласак ва уларни ички , ташқи қатламларини агрессив муҳитга чидамлик композит материаллар билан ўраб чиқсак, коррозияга чидамлилик ҳам агрессив муҳитларга бардош берадиган ҳамда ташқи динамик ва статик юкларни бемалол кўтарувчи мустаҳкам ва узоққа чидамли резервуарлар ва қувирларни ҳосил қилишимиз мумкин. Бундай цилиндрсимон комбинацяланган уч қатламли қобиқларни мустаҳкамлигини ва устиворлигини ҳисоблашда ҳам анизотроп материалларни ҳамда изотроп материал сифатида металл (пўлат) қобиқларнинг физик-механик хоссаларини ҳисобга олишга тўғри келади.
Мақолада радиоактив чиқиндилар билан боғлиқ муносабатларни тартибга солиш соҳасидаги дунё мамлакатлари қонунчилиги тажрибаси ўрганилади. Мақола ядро материаллари ва ядро ускуналарига нисбатан мулк ҳуқуқини тартибга солиш масалаларига ҳам бағишланган.
Ҳозирги кунда ўзбек идентиклигини тадқиқ қилиш ўзбек миллий идентиклиги тарихини ўрганишдаги асосий ва муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Аммо ушбу масала асоссиз равишда маҳаллий этнолог мутахассислар назаридан четда қолмоқда. Мавжуд бўлган кичик ҳажмдаги тадқиқотлар эса, ўзбек идентиклигини тўлиқ очиб беришга етарли эмас. Ушбу мақола ўзбек идентиклигининг шаклланиш ва ривожланиш йўли, унинг ўзига хос жиҳатлари, ривожланиш босқичлари, фойдаланилган методологияни очиб беришга қаратилган. Инглиз тилида ёзилган турли манбалар асосида, биринчи навбатда, хорижий тад-қиқотчилар томонидан фойдаланилган методология ёритилади. Идентиклик йўналишида амалга оширилган тадқиқотларда идентиклик “чегарасини” тушуниш ва аниқ ажрата олиш муҳим ҳисобланади. Чунки, бирор бир идентиклик гуруҳининг аниқ чегараларини билмасдан туриб, тадқиқотчи ўзи билмаган ҳолда уни сунъий равишда қўшиб юбориши, бу билан аслида умуман қўшилмайдиган икки жиҳатни аралаштириб юбориши мумкин. Шу сабабли, мақола доирасида ўша илғаш қийин бўлган идентиклик чегараларини аниқлаш бўйича ёрдам берадиган баъзи мето-дологик концепцияларни бериб ўтишга ҳаракат қилдик. Чунки улар тўлақонли таҳлил ўтказиш учун зарур ҳисобланади. Шунингдек, ушбу хорижий методология ўзбек идентиклигини қай даража очиб бера олган ёки очиб бера олмаганлиги таҳлил қилинади. Адабиётлар тарихшунослиги шуни кўрсатадики, хорижий мето-дология маҳаллий методологиядан бирмунча фарқланиб, ўзбек идентиклигининг шаклланиш жараёнининг кўплаб аспектлари ўзга ракурсда очиб берилган. Баъзи тадқиқотчилар бирор-бир назарияни шакллантириш ва олға суриш вақтида бевосита сунъий конструкция яратиб, шу конструкцияга (қолипга) ўзбек идентиклиги шаклланиши жараёнини жойлашга ҳаракат қилган. Бу фаолият “ўзбек идентиклиги ўзи нима?” деган тушунчанинг хиралашувига олиб келмоқда ҳамда унинг чегараларини кристаллаштириш жараёнини қийинлаштирмоқда. Шунингдек, муаллиф мақолада тадқиқотчиларнинг қўйган муаммоси ва унга бўлган ёндашув жиҳатидан уларни гуруҳларга ажратиб чиқишга ҳаракат қилган. Ўзбек идентиклигининг ривожланиш йўлини кузатиш натижасида унинг асосий босқичлари аниқланди ҳамда уларнинг даврий чегаралари белгилаб олинди. Бу эса, замонавий ўзбек идентиклигининг шаклланиш йўли ва босқичларини аниқ кузатиб бориш имконини беради. Тадқиқот ва таҳлил натижасида фойдаланилган методология ва олинган натижаларни маҳаллий хулосалар билан солиштиришдаги камчиликлар аниқланди. Хулоса қисмида, хорижий тадқиқотларга хос умумий ва алоҳида жиҳатлар таҳлилга тортилди. Мавжуд ўзаро тўсиқларни тугатиш ва фанлараро алоқаларни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди, амалга оширилган таҳлил натижасида қуйидаги фикрга келинди, яъни ягона миллий давлат тузилиши ўзбекларнинг миллат сифатида шаклланишига туртки берган. Аммо, Ўзбекистон миллий идентиклигининг илдизлари инқилобдан аввал шакллана бошлаган ва улар Собиқ иттифоқига тегишли эмасдир.