Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
34
СЕРГЕЙ ЕСЕНИННИНГ “ФОРС ТАРОНАЛАРИ” ДА ЛИРИК
ҚАҲРАМОН ТАЛҚИНИ
Худойбердиева Дилфуза Мухтаровна,
СамДЧТИ катта ўқитувчиси
Калит сўзлар:
Есенин лирикаси, туркум, лирик қаҳрамон, шахс концепцияси, образ,
образлилик, троп, руҳий таҳлил.
Сергей Есенин – рус адабиѐтининг
ѐрқин вакили, Ватан ва халқ тақдирига ўта
куюнчаклик билан ѐндашган ҳассос шоир.
Унинг
тақдири,
давр
ва
инсоний
муносабатларнинг жами фожиавийлигини
ўзига сингдирган шеърияти – ижод
эркинлигини танлашга, баркамол шахсни
шакллантиришга
таъсир
этадиган
маънавий-руҳий озуқа. Шоирнинг улкан
ҳиссий таъсирчанликка эга шеърлари, ҳар
қандай
одамни
жўнбушга
келтира
оладиган туйғулари рози бошқа кўплаб
халқлар миллий адабиѐтига ўз таъсирини
ўтказган.
Шеърларининг
умумбашарийлиги, олижаноб инсоний
хислатлар улуғланганлиги туфайли ўзбек
китобхонлари ҳам Есенин шеърларини
севиб ўқийдилар.
Сергей Есенин оддий деҳқон
оиласида туғилди. Кейинчалик яхши
таълим-тарбия
олганига
қарамасдан
табиатга ошуфталик, қишлоқ ҳаѐти, содда,
самимий инсонлари унинг шеърларини
тарк этмади:
Рязань деҳқонлари
Дон эккан замин,
Қўнғир тупроқ эди
Менинг ватаним
25
дея эслайди шоир.
―Онамдан мактуб‖ шеърида шоир ўз
онаси тимсолида соддадил қишлоқ аҳли
турмуш тарзини очиб беради. Аммо, шоир
инсонни
буюк
мақсадлар
жарчиси
сифатида кўради ва кейинги ўринларда
шунга даъват этади:
Барча кўкламлардан
Мен севган кўклам –
25
Есенин С. Форс тароналари. Шеърлар. –
Тошкент: ―Янги аср авлоди‖, 2007. 25 б.
Башар дилидаги буюк инқилоб.
Ўшанга интилиб чекарман алам,
Ўшани севаман, чорлайман шитоб.
Лекин, бор музлаган ер сайѐраси.
Шундан мен нолалик шеър овораси.
(―Форс тароналари‖, 13-б).
Кўринадики,
шоирнинг
лирик
қаҳрамони бир қарашда содда, самимий
инсон, яна бир ўринда эса мураккаб давр
кишиси.
Аммо,
шоир
инсонни
оддийликдан буюкликка олиб чиқиш
илинжида.
Есенин мураккаб ҳаѐт чизгиларини
гўѐ соддадил болакай нигоҳи остида
тасвирлайди, бироқ, унинг аксар шеърлари
кишини катталарга хос мулоҳазакорликка
чорлайди. ―Абадий болакай ва буюк
донишманд‖ шоир – Сергей Есенин
башариятни шундай талқин қилади:
Биз барчамиз гўдакмиз бир оз,
Гоҳ кўзда ѐш, гоҳ лабда кулгу,
Бўлмиш ушбу дунѐда мерос
Барчамизга шодлик ва қайғу.
Талпинма кўп, девона кўнгил.
(―Форс тароналари‖, 23-б).
―Есенин – дунѐнинг энг буюк
шоирларидан бири, у дунѐнинг энг ҳалол
шоирларидан бири. У ўз ватанини яхши
кўрарди. Есенин ҳамиша ҳаѐтни севадиган,
гўзаллик ва ҳалолликни севадиган дунѐ
халқлари билан бирга бўлди‖ ва
шеърларида ҳам гўзалликка ошуфта инсон
образини ўзига хос тарзда ѐритди:
Оҳ, у оқ қайинлар,
Оппоқ қайинлар...
Қизлардек
сарвиноз,
сулув,
хушқомат.
Севмаслиги мумкин уларни фақат –
Қувноқ навниҳолда кўрмаган самар.
(―Форс тароналари‖, 31-б).
Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
35
Ушбу
парчада
сокин
руҳий
кайфиятни сезиш қийин эмас. Аммо унинг
шеърларида
шундай
ўринлар
ҳам
учрайдики, шиддаткор, гўѐ олдидан
чиқадиган ҳар қандай нарсани ямламай
ютишга қодир кайфият сингдирилган:
Онажоним,
Келар бизга ҳам фурсат,
Келадир интизор
Кутганимиз дам.
Биз ахир турибмиз
Жангга бўлиб тахт,
Ким замбарак тутиб,
Ким
тутиб
қалам.
(―Форс
тароналари‖, 13-б).
―У юраги ҳис қилган ҳамма
нарсани: қувончни ҳам, аламни ҳам ѐзди‖,
дейди Азиз Несин. У шеърларини
ифодалашда эса табиат тасвиридан ғоятда
гўзал тарзда фойдаланди. Қишлоқда
туғилиб ўсган, айни дамда табиат ошнаси
бўлган шоир шеърларида қалб туғѐнлари,
инсон руҳининг нозик товланишлари
табиат
гўзалликларига
омухталашган
ҳолда тасвирланади:
Тонг отади беозор ва жим,
Туман ичра бўзарар осмон.
Бугун яна сени эсладим,
Меҳрибоним,
мунис
онажон!
(―Форс тароналари‖, 32-б).
Ёки:
Далалар оқ кийган, оқарган ой ҳам,
Кафанга ўралиб ѐтибди ўлкам.
Ўрмонларда йиғлар оқ қайинлар
жим,
Бу ерда ким ўлган? Балки мен
ўзим?.. (―Форс тароналари‖, 34-б).
Шоирнинг бутун борлиққа оқлик
бериши бу мотам рамзи, хўш табиат нима
сабаб мотам тутмоқда, нега оқ қайинлар
йиғламоқда? Сабаби, уларнинг севимли
шоири эҳтимол ―ўлган‖. Оддий кўз билан
қарганда
шеърда
юқорида
таъкидлаганимиздек, сокинлик кайфияти
кўринади, аммо шеърнинг ҳар бир сатри
қалбингизни жунбушга солади. Чунки
ўлган кимса фақатгина шоир эмас, балки
бутун инсоният мана шундай аянчли
аҳволда, шундан оқ қайинлар мотам
тутмоқда, йиғламоқда.
Ижодкор асарини, айтиш жоизки, ўз
бағридан яратади, шу сабабдан асар ва
унинг ҳар бир детали унга фарзандидек
қадрли бўлади, айни дамда, ўша асарда
ижодкорнинг бир парчасини кўриш
мумкин бўлади. Сергей Есенин ижодида
ҳам мана шундай боғлиқликни кузатиш
мумкин. Есенин шеърлари қаҳрамони ҳам
унинг ўзи сингари исѐнкор, шиддатли. Бу
ҳақда шоир шундай ѐзади:
Мен Московлик бир далли йигит
Ўзига хон, танти, чапани (―Форс
тароналари‖, 5-б).
Кўринадики, шоир шеърларида
инсонни кашф этиш ва унинг руҳий-
маънавий оламини очиб беришда бадиий
психологизм етакчилик қилади.
Сергей
Есенин
―Форс
тароналари‖даги шеърларида инсон ва
унинг қадр-қимматини улуғлайди, айни
дамда, унинг камчилик ва қусурларини
аѐвсиз танқид қилади:
Ўзгаларнинг овози билан
Тўтиқуш ҳам бийрондир, аммо,
Куйла фақат ўз созинг билан,
Қурбақадек бўлса ҳам ҳатто. (―Форс
тароналари‖, 25-б).
Ушбу парча орқали шоир инсонни
ўз ҳолича, борлигича қабул қилишга
чорлайди. Ўзгаларнинг ―овози‖ билан
куйловчи
тўтиқушларни
эса
танқид
қилади.
Бундай
дунѐқараш
Сергей
Есениннинг нафақат шоирлар, балки бутун
инсониятга дахлдор хулосаси бўлиб, шоир
юқоридаги
мисраларда
инсоннинг
маънавий қиѐфасини шарқона оҳанг,
қиѐслар билан ѐритади. Қуйидаги парчада
ҳам шоир ҳар бир шахсни ўзига хосликда
кўради ва кейинги икки мисра орқали
фикрини
исбот
этибгина
қолмай,
китобхонни шунга даъват этади:
Ҳар кимда бир ўзгача эъзоз,
Ҳар кимда бор ўзгача ҳавас.
Гар Эроний куйлолмаса соз,
Билингки, у шерозлик эмас. (―Форс
тароналари‖, 22-б).
―Форс тароналари‖
(1924-1925)
шеърлар туркуми ўзига хос поэтик тили
билан ажралиб туради. Бир томондан, унда
Шарқ шеъриятининг таъсири аниқ-тиниқ
сезилиб туради. Иккинчи томондан,
Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
36
ҳаѐтининг сўнгги йилларида ѐзилгани учун
бўлса керак, унда шоирнинг поэтик
маҳорати бор бўйича қад ростлагани
кўриниб туради.
―Форс
тароналари‖
адабиѐтшунослик нуқтаи назаридан чуқур
ўрганилган. В.Г.Белоусов туркумдаги ҳар
бир шеърнинг ѐзилган вақти, жойига
аниқлик киритган, уларнинг ѐзилиш
жараѐнига
батафсил
тўхталиб,
бош
образлар, масалан Шаҳина образининг
прототиплари кенг кўламда таҳлилга
тортилган
26
. Мазкур туркумда лирик
қаҳрамон талқини, инсон руҳиятига
берилган чизгилар ўзининг бетакрорлиги,
поэтик
қуввати
билан
шеърият
ихлосмандларини
ҳануз
ром
этиб
келадики,
бунинг
таҳлили
Есенин
поэтикасини чуқурроқ англатишга хизмат
қилади.
Сергей Есениннинг ушбу тўпламга
кирувчи шеърлари унинг 1924-1925-
йилларда Ўрта Осиѐ ва Кавказорти
мамлакатларига саѐҳати даврида ѐзилган
бўлиб, шеърларида ҳам шарқона руҳият
устунлик қилади. Шоир шарқ аѐлларига
мурожаат қилар экан, ҳижобга ўранган
қизларни
эркинликка
даъват
этиш
баробарида, ғоят қисқа умрни мазмунли
ўтказишга чақиради:
Ҳижоб билан дўст бўлма гулрў,
Ёз сўзимни ѐдинг лавҳига,
Умр ўзи ғоят қисқа-ку,
Тўймоқ қийин толе шавқига,
Ёз сўзимни ѐдинг лавҳига. (―Форс
тароналари‖, 18-б).
Есенин шеърларида фақат ва фақат
озод, ҳур инсонни мадҳ этади. Чунки шоир
қалби айнан шунга мойил, унинг ҳаѐт йўли
ҳам бунга исбот бўла олади, Есенин ҳар
қандай чеклов занжирларни парчалаб,
қалби амрига итоат этиб яшади ва буни
лирик қаҳрамонига ва у орқали яратган
идеал инсон образига сингдирди:
Шаҳарда ҳам қолмоғим маҳол,
На қишлоққа майл сезарман,
Бир йўл қолди; ўстириб соқол
26
Белоусов В. «Персидские мотивы». М.: Знание,
1968. С. 16.
Россияни дайдиб кезарман. (―Форс
тароналари‖, 4-б).
Афтидан, шоир ―Форс тароналари‖
устида ишни йигирманчи йиллар бошида
бошлаган кўринади. Ўша пайтлариѐқ у
форс
шеърияти
билан
танишувдан
таъсирланиб, ошуфталиги орта бошлаган
эди. Аммо, бу даврда унинг ижоди
шаклланиш
жараѐнини
бошдан
кечираѐтган бўлгани учун ҳали шоир
услуби,
поэтик
тили
сайқаллашиб
улгурмаган эди. Унинг наздида ―Форс
тароналари‖ туркуми шоир ижодининг
чўққиси бўлиши керак эди.
Дарҳақиқат, ―Форс тароналари‖
Шарқ шеърияти ―гавҳарлари‖нинг энг сара
топилмалари билан йўғрилган, муаллиф
индивидуал услубини ярқиратиб юборган
асар сифатида бўй кўрсатди. Ф. В.
Лихолетов фикрича, ―Форс тароналари‖ –
―Туркистон
осмони
ва
замини‖дан
таъсирланиш маҳсулидир
27
.
Сергей
Есенин
―Форс
тароналари‖да инсон талқинига, унинг
ички кечинмаларига, осуда туюладиган
кўнгил тубида қайнаб турган пўртаналарга
алоҳида эътибор қаратди. Унинг лирик
қаҳрамонлари
доимо
муҳаббатга
талпинадиган,
унгагина
топинадиган
кишилар сифатида қад кўтарди. Биргина
Шаҳина образини олиб қарайдиган бўлсак,
шоир унинг сиймосида Шарқ ва ўз ватани
аѐлларини
таққослайди,
турли-туман
ўхшатиш ва метафоралар орқали улар
тийнатидаги тафовут ва ўхшашликларни
кашф қилади.
Шаҳина
образини
илк
бор
―Шаҳинам, о мани Шаҳинам...‖ шеърида
учратамиз. Шоирнинг лирик қаҳрамони
Шарқ гўзалига худди ўз қайғу-аламларини,
ватани ҳақидаги дил розларини эшитишга
тайѐр яқин кишисидек мурожаат қилади.
Кейинроқ,
―Дединг:
Саъдий
доимо
ѐрнинг...‖ шеърида Шаҳина образи яна кўз
ўнгимизда намоѐн бўлади. Бу шеърда
шоир
унинг
гўзаллигидан
ҳайратга
27
Тартаковский П. И. Свет вечерний шафранного
края. (Средняя Азия в жизни и творчестве
Есенина). С. 79.
Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
37
тушади, қалбидаги ҳиссиѐтларини тўкиб
солади:
Дединг: Саъдий доимо ѐрнинг
Сийнасидан оларкан бўса.
Худо ҳаққи, шошма, дилдорим,
Қочмас ахир ўрганиш бўлса.
Дединг: – ―Қуръон сўзи азалдан
―Алқасосу миналҳақ‖ тамом!‖
Мен туғилган бўлсам Рязанда
Қайдан таниш бўлсин бу калом.
Сен куйладинг: ―Фрот ортида,
Гуллар борки, қизлардан гўзал!‖
Бой бўлсайдим қўшиқ бобида
Тўқир эдим бошқа бир ғазал.
(―Форс тароналари‖, 16-б).
Таъкидлаш жоиз, Шаҳина образи
―Форс тароналари‖ туркумидаги деярли
барча
шеърларда
баъзан
билвосита,
баъзида эса бевосита учрайди, асар
меҳваридан ўрин олган бу образ ундан
қизил ипдек бошдан-охир сизиб ўтади.
―Фирдавсийнинг мовий диѐри...‖
шеърида лирик қаҳрамон Форс диѐри ва
ўзининг Шаҳинаси билан хайрлашаркан, у
ҳақидаги хотираларини асрлар мобайнида
ѐдда сақлашга ваъда беради:
Сипқорурман энг сўнгги бора
Шароб янглиғ мушкин бўйингни,
Жоним Шаҳи, дилбар куйингни
Айриларкан сендан, начора,
Тинглагайман энг сўнгги бора!
(―Форс тароналари‖, 21-б).
Севги мавзусида ѐзилган ―Бир жуфт
оққуш
–
жонон
қўллари...‖
дея
бошланадиган
шеърида
Есенин
яна
ўзининг ―дилбар Шаҳина‖сига қайтади. Бу
шеърида у муҳаббат туйғуси ва шоир
тутган
йўлнинг
бир-бирига
тўғри
келмаслигидан,
номувофиқлигидан
ѐзғиради:
Қандай яшай энди, билмайман,
Ё Шаҳи-ла кечсин тунларим.
Қариганда ѐ қилай армон
Ишқни куйлаб ўтган кунларим.
(―Форс тароналари‖, 22-б).
Орадан кўп ўтмай шоир ―Хуросонда
бир дарвоза бор...‖ номли шеърида яна
Шаҳина ишқида ўртана бошлайди:
Мардлигим не ишқ майдонида.
Айтинг, кимга қилай шархи ғам?!
Севмас бўлса Шаҳи жонидан,
Ул эшикни очолмас бўлсам,
Мардлигим не ишқ майдонида?!
(―Форс тароналари‖, 20-б).
Шарқ гўзали Шаҳина тимсоли ушбу
туркум шеърларни бир ипга тизиб турган
поэтик образ сифатида шоирнинг ер юзи
аѐлларига,
нозик
хилқат
дея
таърифланадиган
ожизаларга
муносабатини ифодалайди. Ушалмаган
ишқ, амалга ошмаган орзулар, озурда
кўнгил қисмати яққол сезилиб турадиган
мазкур шеърларда шоирнинг бетиним
сиймоси, ҳассос шахсияти кўринади, ўзга
юртларни ватанига қиѐслаѐтган, таққослар
орқали ўзини овутишга уринаѐтган озурда
жоннинг ҳароратли нафаси уфуриб туради.
―Форс тароналари‖ туркумидаги ―Нечук
маъюс
таратар
зиѐ,
Ой
Хуросон
чаманларига...‖ дея бошланадиган шеърида
биз форс гўзалини сўнгги бор учратамиз:
―Не учун Ой маъюс нур сочур?‖
Чечакларни тутдим сўроққа.
Улар деди: гулдан сўраб кўр
Саҳар пайти кирганда боққа.
Гул тебратди аста шохини,
Тилга кириб сўйлади гулбарг,
―Ўзга билан бўлди Шаҳина,
Ўпди бу кеч ўзгани дилбар‖. (―Форс
тароналари‖, 22-б).
Шоир лирик қаҳрамони бирмунча
қарама-қарши ва кўп қиррали. У шоир
билан бирга ўзгарди, ўсди, одамлардан
кўнгли қолди ва қайта жонланди. Шунинг
учун
айтиш
мумкинки,
Есенин
шеъриятининг лирик қаҳрамони, асосан,
автобиографикдир.
Сергей
Есениннинг
―Форс
тароналари‖ тўплами ўзбек шеъриятида бу
қадар шуҳрат топиши ва ўз ўрнига эга
бўлишида тўпламни ўзбек тилига маҳорат
билан ўгирган Эркин Воҳидовнинг ўрни
беқиѐс. Ўзбекистон халқ шоири У. Азим
таъкидлаганидек, Эркин Воҳидов шоир
шеърларини
баъзи
ўринда
―китобга
қарамасдан‖
таржима
қилган.
Шу
сабабдандир, Сергей Есенин шеърларида
ўзбекона самимият, соддалик сезилиб
туради. Эҳтимол, шунинг учун ҳам
Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
38
бугунги
китобхон
уни
ўз
миллий
шоиридек севиб ўқийди.
Аммо, Есенин шеърларида ва
биринчи навбатда ―Форс тароналари‖да
асосий нарса – бошқа миллий дунѐ билан
учрашган қаҳрамоннинг лирик акси.
Есенин лирик қаҳрамони жуда кучли ҳис-
ҳаяжон эгаси. У теран ва ўта кучли ҳис-
туйғулар қуршовида яшаѐтган маънавий
бой одам. Севги унинг ҳаѐтида катта роль
ўйнайди.
Бошқача
айтганда,
бу
–
қаҳрамонга яшаш ва ижод қилиш учун куч
беради.
Шу тариқа, ―Форс тароналари‖даги
лирик қаҳрамон – муҳаббатга ошно
ижодкор образи Есенин шеъриятининг
меҳварида туради.
Айтиш жоизки, Есенин
лирик қаҳрамони ҳамиша ўзини қалбан ѐш
ҳис қилади, шунинг учун бўлса керак у
вояга етганини, етукликни жуда оғриқли
қабул қилади. Йиллар уни ортга қарашга,
яшаб ўтилган умр ҳақида баъзи хулосалар
чиқаришга мажбур қилади. Бирданига
бўлмаса-да, лекин, у барибир борлиқ
қонуниятларини қабул қила олади ва
тушунади, ўзини ва ҳаѐтини баҳолайди,
қайғу
таъмини
тортса-да,
ўз
хотиржамлигини топади.
Сергей Есенин шеърияти шоир
яшаган қийин ва қарама-қарши даврнинг
барча аломат-белгиларини ўзида мужассам
этган. Бу шеърият шоир бошдан кечирган
воқеаларни, ҳис-туйғулар, фикрлар, энг
муҳими, унинг руҳиятини ўзида ифода
этади.
Айтиш
мумкинки,
шоирнинг
фожиали тақдири унинг ижодида тўла-
тўкис ўз аксини топган.
Адабиѐтлар рўйхати
1.
Белоусов В. «Персидские мотивы». М.:- Знание, 1968.
2.
Есенин С. Пол. собр. соч. / Ин-т мировой лит. РАН / Гл. ред. Ю. Л. Прокушев. Т. 4 /
Сост, подгот. текста, коммент. С. П. Кошечкина, Н. Г. Юсова; науч. ред. Л. Д. Громова.- М.:
Наука; Голос. 1996.
3.
Есенин С. Форс тароналари. Шеърлар. – Тошкент: ―Янги аср авлоди‖, 2007.
4.
Тартаковский П. И. Свет вечерний шафранного края… (Средняя Азия в жизни и
творчестве Есенина).
Худойбердиева Д. Толкование лирического героя в “Персидских мотивах” Сергей
Есенина.
В статье анализируется образ лирического героя и его духовное выражение в
“Персидских мотивах” С. Есенина. В частности, образ Шахины, являющийся
симбиотическим образом, который выражает природу поэзии С.Есенина, еѐ
эмоциональность и глубокую экспрессивность
.
Khudoyberdieva D. Interpretation of the Lyric Hero in "Persian Motives" Sergei Esenin.
The article deals with the interpretation and expression of the spirit of the lyrical heroes in the
poems in the lyrical series “Persian songs” by Sergei Esenin. It is clarified that the concept of
personality under the poet, the system of images in the series, in particular, the image of Shahina is
a symbiotic image. The dark emotion, deep expression, and poetic originality of the comparative
analogies inherent in Esenin‟s poetry are analyzed.
