Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Қишлок хўжалиги экинлари селекцияси, жумладан ғўзада хам хўжалик учун кимматли белгилар бўйича кснг ўзгарувчанликка эришиш ва янги шаклларни яратишда турли дурагайлаш услубларидан фойдаланилади. Дурагайлаш жараёни кандай амалга оширилишидан катъий назар, ирсиягни ўзгаришига олиб келиши оқибатида янги яшаш шароитларига мослашадиган ва ўзгара оладиган янги пластик генотиплар пайдо бўлади. Дурагайлаш ва танлаш янги навларни яратишнинг асосий сунъий услубларидан бўлиб, унинг муваффакияги кўп жихатдан танланган чатиштириш услублари ва бошлангич ашёларнинг генотипига боглик бўлади. Шунинг учун, дурагайлаш услубларини ўрганишга ва унинг генетик асосларини такомиллаштиришга алохида эътибор каратилади. Бирок, кенг фойдаланилаётган дурагайлаш услублари асосида хар доим хам хўжалик учун кимматли белгиларнинг юкори кўрсаткичларига эга бўлган навларни ярагишга эришиб бўлмайди. Фойдаланилаётган дурагайлаш услублари оркали яратилган кўп навлар генетик жихатдан гомоген бўлиб колиш окибагида генетик ўзгарувчанликнинг пасайиши, эпифитотийлар пайдо бўлиш хавфи оргиши ва умумий махсулдорликни иасайиб кетишига олиб келиши мумкин (Боросвич, 1981). Шунинг учун, турли стресс омилларга, касалликларга ва зараркунандаларга генетик жиҳатдан чидамли бўлган бошлангич ашёлар хамда кишлок хўжалик экинларининг ёввойи аждодларидан фойдаланиш ҳисобига маданий экинларнинг хўжалик учун кимматли белгилари бўйича генетик ўзгарувчанлигини ошириш зарур.
Юкорида санаб ўтилган вазифаларни хал этиш учун мавжуд донорларни бахолашнинг генетик асосларини такомиллаштириш ва дурагай организмларда полигенларнинг ижобий рекомбинацияси натижасида генетик жихатдан бойитилган генотипларнинг пайдо бўлишига олиб келадиган турли дурагайлаш услубларини кўллаш талаб этилади. Шундан кслиб чиккн ҳолда, турли хилдаги узок гур ичида ва турлараро дурагайлаш услубларининг самарадорлигини таккослаб ўрганиш оркали янги генетик ўзгарувчанликка эта қимматбаҳо рскомбинантлар ва трансгрсссив шаклларни ажратиб олиш хам назарий хам амалий ахамият касб этади.
Диссертацияни бажарилишига бўлган зарурият 2002 йил 29 августдаги «Селекция ютуклари тўғрисида»ги ва 2007 йил 21 дскабрдаги «Уруғчилик тўғрисида»ги Узбекистан Республикасининг конунларидан кслиб чикадиган ғўзанинг ссрхосил, тезпишар, тала чикими ва сифати юкори, турли омилларга чидамли навларини яратиш ва уруғчилиғини яхшилаш борасидаги вазифаларнинг ижросини таъминлаш билан изохданади.
Тадкикотнинг мақсади гур ичида мураккаб ва конвсргснт х.амда гурлараро (3-4-5 та турлар иштирокидаги) дурагайлашнинг хар хил услубларининг самарадорлигини киёсий ўрганиш, хўжалик учун кимматли белгилар, шунингдек умумий ва (+)-госсиполнинг ирсийланиши, шаклланиши ва транс1рсссив ўзгарувчанлигини ўрганиш асосида амалий ғўза сслскцияси жараёнида фойдаланиш учун генетик жихатдан бойитилган селекцион ашёлар яратишдан иборат.
Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
гур ичида мураккаб ва конвсргснт дурагайлашда самарали фойдаланиш учун кслиб чиқиши турлича бўлган янги ғўза навларининг хўжалик кимматли белгилари бўйича комбинацией қобилиятига топкросс чатишгириш тизими оркали генетик баҳо бсрилди;
генетик жихатдан фарк килувчи маҳаллий ва хорижий нав-намуналар ишгирокидаги тур ичи F| мураккаб ва конвсргснт дурагайлашда кимматли хўжалик белгилари бўйича аксарият холларда доминант ва тўлиқ доминант ирсийланиши, F2-F3 да эса, кимматли рскомбинантларни самарали танлаш имконини бсрувчи кенг трансгрессив ўзгарувчанлик юз бсриши аникланди;
биринчи марогоба (+)-госсиполи юқори бўлган амсрика намуналари ва махаллий навлар ишгирокида олинган ғўза дурагайларининг гснсратив органларидаги умумий ва (+)-госсипол миқдорининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлиги, шунингдек уларнинг баъзи белгилар билан коррслятив боғлиқлиги аникланди;
биринчи марогоба, мураккаб хар хил поликомпонентли гур ичи ва гурлараро дурагайлаш услубларини кўллаш оркали яратилган дурагайларда хўжалик учун кимматли белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлик даражаси ва шаклланишига киссий бахо бсриш асосида асосий кимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати, хамда белгиларнинг янги генетик ўз1 арувчанлигига эта рскомбинантларни ажратиб олишдаги самарадорлиги аникланди;
биринчи марогооа, мураккао хар хил поликомпонентли гур ичи ва гурлараро дурагайлаш услубларини қўллаш оркали яратилган дурагайларда хўжалик учун кимматли белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлик даражаси ва шаклланишига киссий бахо бсриш асосида асосий кимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати, хамда белгиларнинг янги генетик ўзгарувчанлигига эта рскомбинантларни ажратиб олишдаги самарадорлиги аникланди;
биринчи марогоба G.thurheri Tod. X G.raimondii Ulbr. (2n=52) амфидиплоидининг икки хил шакллари (K-58-хирзутум шакли ва К-59-барбадензе шакли) эркин кўпайтирилгандаги ва маданий G.hirsutum L. тури навлари билан чатиштиришдан олинган дурагайларининг киссий тахлилини ўтказиш асосида К-59 мутант шакли ва унинг иштирокидаги мураккаб дурагайларда К-58 шаклига нисбаган кимматли хўжалик белгиларнинг кенг қамровдаги ўзгарувчанлиги юз бсриши аникланди. G.thurheri х G.raimondii амфидиплоидининг хирзитум (К-58) ва барбадензе (К-59) шакллари эркин холда кўпайтирилганда ва маданий G.hirsutum L. турига мансуб навлар билан дурагайлашда ўзларини тегишли тарзда G.hirsutum L. ва G.harhadense L. маданий тетраплоидларига ўхшаш эканлиги тасдиқланди;
G.thurheri Tod. X G.raimondii Ulbr амфидиплоидининг икки хил шакллари (К-58 ва К-59) иштирокида олинган дурагайларда граншрсссив ўзгарувчанлик натижасида, тола чикими ва гола узунлиги, кўсак йириклиги ва уларнинг сони каби белгилар орасидаги салбий коррсляцияларнинг узилиши юз бсриб, ижобий рекомбинантларнинг пайдо ва амфидиплоиднинг донорлик имкониятларини оширишга сабаб бўлиши аникланди;
гур ичида ва гурлараро мураккаб дурагайлашнинг хар хил услублари оркали баъзи салбий коррслягив богликликларни узиш, шунингдск юкори тсзпишарлик ва махсулдорлик, тола чикими ва сифати хамда 1000 дона чигит вазни билан бўлган ва бошка белгиларнинг юкори мажмуасига эга рскомбинантлар ажратиб олиш мумкинлиги аникланди;
қўлланилган гур ичида ва гурлараро дурагайлаш услубларининг ижобий грансгрсссив ўзгарувчанликни ошириш ва кимматли хўжалик белгиларнинг янги ижобий мажмуасига эга, генетик жихатдан бойитилган рскомбинантларни яратишдаги самарадорлиги тасдикланди;
яратилган дурагайларда кимматли хўжалик белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги ва шаклланиш жарасни, умумий ва (+)-госсипол микдори бўйича олинган назарий маълумотлардан назарий тадкикотларда, яратилган носб дурагайлар, шакллар, оилалар, тизмалар ва навлардан эса амалий ғўза селекциясидафойдаланилади.
Хулоса
1. Урга толали ғўза навларини гур ичида дурагайлаш оркали топкросс чатиштириш тизимида комбинацией кобилиятини ўрганиш асосида яратилган мураккаб ва конвсргснт дурагайларни таккослаб ўрганиш оркали куйидагилар тасдикданди:
юкори умумий чатиштириш кобилияти (УЧҚ) бўйича самарадорлик: «50% униб чикиш -50% гуллаш» Юлдуз (-0,71); Тошкснт-6 (- 0,39) ва С-9070 (-0,38); «50% униб чикиш -50% иишиш» С-9070 (-1,43) ва Тошкент-6 (-0,91); бир дона кусак вазни С-6532 (+0,11); 1000 дона чигит вазни С-9070 (+0,51); махсулдорлик Ташкент-6 (+5,28); С-4911 (+4,04) ва С-9070 (+2,24); тола чикими С-6532 (+1,29); тола узунлиги С-4911 (+0,70) ва С-6532 (+0,48); толанинг солиштирма узилиш кучи С-6532 (+1,57) ва С-4911 (+0,91); тола микронейри С-6532 (+0,24) ва Окдарё-6 (+0,24) бўлиши аникланиб, кейинчалик ушбу кимматли донорлардан рсккурснт навларнинг хўжалик белгиларини яхшилаш учун мураккаб ва конвсргснт дуратайлашда фойдаланиш самарали эканлиги;
бслгилар бўйича юкори УЧҚ та эта навларни мураккаб ва конвсргснт дурагайлашга жалб этиш рсккурснт навларни яхшилаш ва хўжалик учун кимматли бўйича генетик жихатдан бойитилган бошланғич ашёлар ва генотипларни яратиш максадида генетик ва сслскцион жараёнларда кўллаш учун тавсия этиш;
F| конвсргснт дурагайларида тезпишарликнинг доминантлиги, маҳсулдорлик ва тола чикими бўйича ўта доминантлик самараси юз бсриши, F2-F3 авлодларда эса ижобий трансгрессии шаклларнинг пайдо бўлиши;
F| конвсргснт дурагайларида гола сифатини белгиловчи кўрсаткичлар (узунлиги, микронейр, солиштирма узилиш кучи) нинг ирсийланиши ҳамда F2-F3 да уларнинг рекомбинация даражасига дурагайлашда иштирок этаётган бошланғич шаклларнинг генотипига ссзиларли даражада гаъсир этиши ва ушбу белгилар бўйича кимматли рскомбинантларни танлаш бошланғич шаклларнинг генотипини хисобга олган холда амалга оширилиши зарурлиги;
«вилтга толерантлик» нинг ирсийланиши нафакат патоген ва замбуруғнинг тупроқдаги инфекциясига, балки дурагайлаш услубларига боғлик равишда шаклланиши, жумладан F| ва F2 конвсргснт дурагайларда вилтга толерантлик бўйича тўлиқ доминантлик кузатилиши;
ўрганилган бслгилар орасидаги корреляция йўналиши ва кучи тур ичи мураккаб ва конвсргснт дурагайларда чатиштириш услуби ва реккуррент навларнинг генотипига богликлиги амалий жихатдан исботланиб, тола узунлигини белгиловчи юкори хўжалик белгиларини мужассамлашгирган кўплаб ижобий рекомбинантлар, шунингдек, тола чикими ва тола узунлигини ижобий боғлиқлиги аникланди.
2. Илк маротаба, ўзбск селекциясига мансуб генетик фаркланадиган ғўза навларининг чигити таркибидаги (+)-госсипол даражасини аниқлаш, экологик ва генетик узок дурагайларда умумий ва (+)-госсиполнинг ўзгарувчанлиги, ирсийланиш даражасини тахлили хамда кимматли хўжалик белгилар билан коррелятив боғлиқликлари борасидаги изланишлар асосида куйидагилар тасдикданди:
G. ssp. punctatum кенжа тури иштирокида яратилган С-6524, С-6530 ва С-6532 навлари чигитида (+)-госсиполнинг нисбатан юқорилиги, хамда мураккаб дурагайлаш оркали яратилган «Турон» нави ушбу белги бўйича наст ва умумий госсииол микдори бўйича юкори кўрсаткичга эгалиги;
гултожибарги ва чигити таркибидаги (+)-госсииол микдори бўйича F| ўсимликларда оралик ирсийланиш, хамда F2-F3 авлодда белги бўйича юз берадиган кенг тарздаги ижобий ва салбий трансгрессии ўсимликлар авлодида танланган F4 дурагайларидан белги бўйича баркарор оила ва тизмалар ажратиб олинганлиг F2 авлоддан бошлаб чигитида (+)-госсипол юкори бўлган ўсимликларни танлашнинг самарали эканлигини;
гултожибарг ва чигитдаги умумий ва (+)-госсипол микдорлари юқори корреляцияга, умумий ва (+)-госсиполнинг ўзаро кучсиз боғлиқлиги, шунингдск ушбу белгиларнинг айрим кимматли хўжалик бслгилар билан кучсиз ўзаро коррелятив боғлиқлиги анқланди. Урганилган бслгилар бўйича олинган маълумотлар ғўзанинг гснсратив органларида (+)-госсипол микдори хўжалик учун кимматли бслгилар билан генетик боғлиқ бўлмаган ҳолда назорат этилиши хамда эколого-гсо1рафик ва генетик узок дурагайлашда бир-бирига боғлик бўлмаган ҳолда ирсийланиши.
3. Биринчилардан бўлиб, G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. (2n=52) амфидиплоидининг 2 хил (К-58 хирзитум ва K-59-барбадензе) шакллари ва уларнинг G.hirsutum L. тури навлари иштирокидаги дурагайларини гаккослаб ўрганиш асосида куйидагилар аникланди:
G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. (2п=52) амфидиплоидининг ўрганилган шакллари функционал диплоид бўлгани холда, эркин холда кўпайтирилганда ва G.hirsutum L. маданий тетраплоид турига мансуб навлар билан чатиштиришдан олинган авлодларида кенг тарздаги комбинатов ўзгарувчанликни, хамда тегишли равишда равишда G.hirsutum L. и G.harhadense L. тетраплоид турлари билан ўхшашликни намосн этиши;
FjG.thurberii Tod. x G.raimondii Ulbr. x G.hirsutum L. иштирокидаги бир гурух носб мураккаб дурагайларни ўрганиш натижасида, амалий ғўза сслскциясида фойдаланиш учун янги генофонд ярагиш ва янги шакллар пайдо бўлишида чекланмаган траншрсссив ўзгарувчанлик имкониятлар мавжудлиги кайд этилиши хамда амфидиплоиднинг К-59 куртак мутангида унинг К-58 шаклига нисбаган кўпгина хўжалик учун кимматли бслгилар бўйича юкори ўзгарувчанликка эга фенотиплар пайдо бўлиши;
G. thurberi Tod. х G. raimondii Ulbr. амфидиплоидининг ўрганилган шакллари ва G.hirsutum L. навлари иштирокидаги мураккаб дурагайларда хосилдорлик ва унинг асосий таркибий кисмларини эркин кўпайтприлган авлодларига нисбаган тез яхшиланиши, хамда К-58 шакли иштирокидаги мураккаб дурагайлар кўсаклар сони белгиси бўйича барча бўғинларда К-59 иш гирокида олинганларга нисбаган паст натижа намоён этиши;
амфидиплоиднинг икки хил шакли ва маданий навлар иштирокидаги F | мураккаб дурагайларида тола чикими ва узунлиги белгилари бўйича юкори кўрсаткичга эга маданий навларга хос тарзда ирсийланиши, мураккаб дурагайларда ушбу белгиларнинг махсулдорлик ва унинг асосий таркибий кисмларига нисбаган наст ўзгарувчанликка эгалиги. Тола чикими бўйича нисбаган юкори ўзгарувчанлик F2 ўсимликларида, тола узунлиги бўйича эса F2-F3 авлодларда кузатилиши хамда эркин кўиайтирилаётган К-59 шакли авлоди ва унинг навлар билан чатиштиришдан олинган F3 дурагайларида К-58 шаклига нисбаган узун толали ўсимликларнинг кўирок пайдо бўлиши;
амфидиплоиднинг эркин кўиайтирилган авлодлари ва маданий шакллар билан дурагайлаш оркали яратилган мураккаб дурагайларининг назорат навита нисбаган кам даражада вилт билан зарарланиши, хамда эркин холда кўпайтирилган амфидилоиднинг К-59 шаклини К-58 шаклига нисбаган вилтга бардошлилиги юкорилиги ва унинг ишгирокида олинган F2-F4 мураккаб дурагайларида чидамлиликни ошиши кузатилди.
4. Урганилган дурагайларда коррелятив богликлик бўйича умумий қонуниятлар кузатилган ҳолда F^G.thurheri Tod х G.raimondii Ulbr. амфидиплоидининг икки хил (К-58 ва К-59) шакллари хамда G.hirsutum L турига мансуб Аса la sj-5 нави иштирокидаги мураккаб дурагайларда, аксарият ҳолларда асосан аҳамиятсиз паст ижобий ва салбий корреляция коэффициентларн кўрсаткичларни намоён этиши, К-58 х Андижан-60 дурагай комбинациясида эса «тола чикими» ва «тола узунлиги» белгиларининг ўзаро коррсляцияси ижобий бўлиши аникланди.
5. Яратилган 4 геномли [(G. thurheri Tod. х G. raimondii Ulbr.) x G.arboreum L.} x G.hirsutum L., 5- геномли [(F, K-28 x C-6524) x G.harhadense L. дурагайлар ва бсккроссларда хўжалик белгиларнинг ирсийланиши ва ўзгарувчанлигини киссий ўрганиш асосида куйидагилар гасдикланди:
носб белгилар бўйича кенг трансгрессив ўзгарувчанликка эга бўлган ва генетик жихатдан бойитилган рскомбинантлар олиш имкониялари;
ғўзанинг мураккаб гурлараро ва маданий шаклларини иштирокидаги дурагайларнинг дастлабки авлодларида белгиларни яхшилаш ва баркарорлашувида бсккросс чатиштиришларнинг самарадорлиги;
ғўзанинг 4 ва 5 та турлари иштирокидаги мураккаб дурагайлари ва бсккроссларида маҳсулдорлик хамда унинг таркибий кисмлари бўйича F| авлоддан бошлаб кенг трансгрессив ўзгарувчанлик, хусусан, 5 та тур иштирокидаги дурагайлашнинг «1 дона ўсимликдаги кўсаклар сони» ни яхшилашда, «бир кўсакдаги пахта вазни» ва «1000 дона чигит вазни» бўйича эса 4-5 та т урлар иштирокидаги ва бсккросс дурагайлашнинг самарадорлиги;
мураккаб 4-5 та гур иштирокидаги ва бсккросс дурагайлашда тола чикими 43,1-45,0%, тола узунлиги 40 мм ва ундан юкори, тола микронейри 3,9-4,5 ва вилтга бардошли рскомбинантларни олиш асосида интрогрсссив селекциянинг самарали эканлиги;
6. Мураккаб 4-5 та тур иштирокида ва бсккросс дурагайлаш оркали яратилган F2 дурагайларида хўжалик учун кимматли бслгилар ўртасидаги коррелятов боғликдикларни ўрганиш асосида «тола чикими» ва «тола узунлиги» белгилари орасида ўртача ижобийдан (г=+0,39) юкори ижобийгача (г=+0,62), «тола узунлиги» ва «микронейр» орасида ўртача ижобий (г=+0,55), шунингдек, «тола узунлиги» билан «гола пишикдиги» орасида ўртача ижобий (r=+0,56 ва r=+0,50) корреляциялар аниқлангани ушбу бслгилар ўртасидаги тсскари коррелятов боғлиқликларни узишда қўлланилган услубларнинг самарадорлиги эканлиги тасдиқланди.
7. Тур ичида мураккаб ва конвсргснт, эколого-гсографик ва генетик узок, шунингдек 3-4-5 та ғўза турларини дурагайлаш ва бсккросс дурагайлаш асосида куйидаги янги селекцион оилалар, тизмалар ва навлар яратилди:
мураккаб ва конвсргснт дурагайлаш услуби асосида -Т-7966, Т-214/05; СС-896/05; СС-896/28; СС-991/05; СС-991/09; КС-1/05; КС-1/08; КС-1/18; КС-1/35; КС-1/51; КС-1/77, Л-231-233/07, Т-234-235/07, Т-236-237/07, Т-242-243/07, Т-244-245/07, Т-482-483/07, Т-484-485/07, Т-666-667/07, Т-397-398/07, Т-802-803/07, Т-814-815/07 ва Т-230/05;
эколого-географик ва генетик узок дурагайлаш услуби билан С-7300, С-7301 навлари С-5344, С-5361, HPG-1 оилалари;
мураккаб 3 турни дурагайлаш услуби билан «Султон», «Жаркўртон», С-7276 ва С-7277 навлари, шунингдек бир каюр тизмалар.
8. Тур ичида ва гурлараро узок дурагайлаш асосида ўзида кимматли хўжалик белгиларнинг ижобий юкори мажмуасини мужассамлаш i ирган носб интрогрессив дурагайлар, генетик жихатдан бойитилган рскомбинантлар, шакллар ва тизмалар ҳамда уларнинг асосида «Сул тон», «Жаркўргон», С-7276, С-7277, С-7300, С-7301 ғўза навлари ярагилди. “Султон” нави 2011 йилдан Давлат реестрига киритилган бўлиб, 2008 йилдан 2014 йилгача 275.5 минг га. дан оргик майдонларда экилди.
9. Изланишлардан олинган натижалар асосида қуйидагилар тавсия этилади:
ўрта толали ғўзанинг районлашган навларини айрим кимматли хўжалик белгилари бўйича яхшилаш ва ижобий трансгрессив ўзгарувчанликка эришишца рсккурснт навни яхшилаш имконини бсрадиган конвсргснт дурагайлаш услубидан фойдаланиш;
амалий ғўза сслскциясида бошланғич ашс сифатида бслгилар бўйича конвсргснт чатиштиришларда УЧҚ юкори бўлган куйидаги навлардан фойдаланиш: тезпишарлик бўйича -Тошкснг-6 и С-9070; бир дона кўсакдаги пахта вазни бўйича-С-6532; 1000 дона чигит вазни бўйича- С-9070; махсулдорлик бўйича - Тошкснт-6, С-4911 ва С-9070; тола чикими бўйича -С-6532; гола узунлиги бўйича -С-4911 ва С-6532; толанинг узилиш кучи бўйича - С-6532 ва С-4911; гола микронейри бўйича - С-6532 ва Окдарё-6;
янги КС-1/05; КС-1/08, КС-1/18, КС-1/35, КС-1/51, КС-1/77; СС-896/05; СС-896/28; СС-991/05, СС-991/09 ғўза оилалари хамда Т-7966, Т-214/05 тизмалари генетик-селекцион тадқиқотлар учун бошлангич ашс сифатида;
-чигитидаги (+)- госсипол миқдори 95% дан юкори BC3S|-47-8-1-17 ва BC3S1-1-6-3-15 АҚШ намуналари, (+)-госсипол микдори юкори (90%) бўлган HPG-1 ва бошка тизмалардан мазкур белги бўйича донорлар сифатида генетик-селекцион тадкикотларда фойдаланиш;
кимматли хўжалик бслгилар бўйича трансгрессив ўзгарувчанликка эришишда ва генетик жихатдан бойитилган рскомбинантларни яратишда G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. амфидиплоидининг ўрганилган шакллари, 4-5 та гур иштирокидаги [(G. thurheri Tod. х G. raimondii Ulhr.) х G.arhoreum L.] X G.hirsutum L. ва [(F/ K-28 x C-6524) x G.harhadense L., дурагайлари ва уларнинг бсккроссларини амалий ғўза селекциясига жалб этиш;
Районлашган тезпишар «Султон» ва истикболли «Жаркўрғон» ғўза навининг майдонини кенгайтириш, шунингдек, янги С-7277, С-7300 ва С-7301 навларини кенг синаш тавсия этилади.
РИФваПИАТМ ва Тошкент шаҳар сил шифохонасининг болалар сил стационар бўлимларида турли шакллардаги сил бўлган 272 бола ва ўсмирларни текширувдан ўтказилди. Турли шакллардаги сил бўлган болалар ва ўсмирларнинг 28 (10,3%) нафарида силнинг асоратланган шакллари ва 244 (89,7%) нафарида асоратланмаган шакллари аниқланди. Касалликнинг хавф омиллари ўрганилганда, BCG вакцинация бўлганлар 225 (82,7%) нафарни ташкил қилди, улардан 58 (25,8%) нафарида самарасиз вакцинация аниқланди. 272 болалар ва ўсмирлар орасида ҳамроҳ патологиялар 209 (76,8%) нафарида аниқланди, улар ичида анемия 58 (21,3%), сурункали гепатит – 41 (15,1%) ва марказий нерв тизимининг перинатал патологияси – 35 (12,9%) нафар мижозда учради. Болалар ва ўсмирлар силининг клиник шакллари структурасида кўкрак ички лимфа тугунлар сили (57,0%) ва бирламчи сил комплекси (11,0%) устунлик қилди. Беморларнинг кўпчилиги туберкулинга (77,5±2,5%) ва Диаскинтестга (69,5±2,7%) мусбат намуналарга эга.
Шундай қилиб, болалар ва ўсмирлар фтизиопедиатрда текширилганда, тери намуналари билан бирга, хавф омиллари ҳисобланган бола атрофидаги сил беморлар билан контактни, комплекс диагностик маълумотларни баҳолаш тавсия этилади
Республика Узбекистан проводит комплекс мер, направленных на формирование здоровой личности человека, предоставляет детям,подросткам и молодежи безопасные условия для развития и здоровья. В республике, несмотря на комплекс проводимых широкомасштабных противотуберкулезных мероприятий эпидемиологическая ситуация по туберкулезу остается напряженной. У детей и подростков в последние годы туберкулѐз методом флюорографических исследований стал в 1,5-3 раза чаще выявляться в группах риска и обязательного контингента взрослого населения. Нельзя ещѐ считать, что туберкулѐз у детей полностью побеждѐн. Пока ещѐ сохраняется опасность заражения туберкулѐзом детей. Поэтому борьба с детским туберкулѐзом остаѐтся одним из главных разделов общего комплекса противотуберкулѐзных мероприятий. Одним из основных методов выявления или ранней диагностики туберкулѐза у детей и подростков долгое время являлась массовая туберкулинодиагностика. По пробе Манту с 2 ТЕ ППД-Л туберкулез у детей выявляется, по данным разных авторов, в 40–70% случаев. Недостаточный объѐм туберкулинодиагностики (0,3%) в республике, привѐл к снижению охватом ревакцинацией детей младшего школьного возраста (7-8 лет), в период, когда наблюдается естественное снижение противотуберкулѐзного иммунитета. Поиск новых подходов к выявлению туберкулѐза среди детей, изучение возможностей применения цифрового флюорографического обследования в детской практике привели к необходимости проведения и последующего анализа эффективности этого метода в выявлении туберкулѐза органов дыхания среди детей младшего и среднего школьного возраста, относящихся к группам повышенного риска по туберкулѐзу.
Мазкур мақолада ишни судда кўриш учун тайинлаш босқичининг типик шаклларининг тарихий-ҳуқуқий таҳлили амалга оширилиб, иш юритуви шаклларининг типологизациясига нисбатан ёндашувлар тадқиқ этилган ва таснифланган. Шунингдек, ишни судда кўриш учун тайинлаш тарихий шаклларининг асосий моделлари ўрганилган.
Маҳмуд Замахшарий асарларидаги сўз туркумлари таҳлилига бағишланган мазкур мақолада олимнинг “Муқаддамату-л-адаб” асарининг сўнгги “Тасрифу-л-афъол” деб номланган қисмидаги феълларнинг тусланиши масаласи кўриб чиқилади. Унда феълнинг араб тилида муҳим аҳамият
касб этувчи салмоқли сўз туркуми саналиши, унинг морфологик хусусиятларини билмай туриб, бошқа туркумларга хос кўпгина грамматик қоидаларни ўзлаштириш мумкин эмаслиги, бир қатор сўз туркумлари, хусусан, масдар, сифат даражалари айнан феъл ўзагидан ясалишига урғу берилади.
“Муқаддамату-л-адаб” асарида араб тилида феълларнинг уч ўзакли ҳамда тўрт ўзакли феълларга бўлиниши, улардан аксарияти уч ўзакдан ташкил топиши айтилади. Тўрт ўзакли феъллар ҳам худди уч ўзакли феъллар каби ўша суффикслар ва префикслар ёрдамида тусланади. Ҳозирги замон шакли, буйруқ майли, масдар, сифатдошларини ясашда ҳам худди ўша уч ўзакли феълларда мавжуд қоидалар асос қилиб олинади.
Маҳмуд Замахшарий иккиланган феълларни уч ўзакли феъллар туркумидаги иккиланган, иккинчи ва учинчи ўзаклари бир хил ҳарфдан иборат бўлган феъллар дея таърифлар экан, ҳамзанинг соғлом ҳарф бўлиб, у иллатли ҳисобланмаслиги, унинг талаффузи қийинроқ бўлгани сабабли гоҳида уни бошқа ҳарфга ўзгартириш ёки тушириб қолдириш орқали талаффузда енгиллик яратилишини таъкидлайди. Зеро, ҳамзанинг ёзилиш масаласи, яъни орфографияси ҳамма даврларда қийин муаммо бўлган. Замахшарий мазкур асарини араб бўлмаган халқларга араб тили ва грамматикасини тез ўргатиш мақсадида ёзганлиги учун ҳам наҳвнинг баъзи чигал масалаларида у қадар чуқурлашмаган.
Олим ўз асарида аниқ нисбатдаги феълларга шахс-сон қўшимчалари қуйидагича қўшилади деб,
тўғри феълларнинг ўтган замонда тусланиш намунасини берган ва барча тўғри ва тўғрига ўхшаш феъллар юқоридаги тартибда тусланади, деган.
Замахшарий феълнинг мажҳул нисбати ва уларга шахс-сон қўшимчаларининг қўшилишини тўғри феъллар, иккиланган феъллар, тўғрига ўхшаш феъллар, бўш феъллар, ноқис феъллар ва мана шу барча феъл турлари ҳосила бобларининг ҳам тусланиш намунасини берган. Фақат шунчаки тусланиш берилмасдан, балки истисноли ҳолатлар ҳам алоҳида қайд этилган. Араб тилидаги буйруқ майлининг изоҳига алоҳида боб ажратилган. Унда соф буйруқ майлининг ҳозирги келаси замон феълидан ясалиши ҳақида маълумот берилган. Мақолада таажжуб феълининг фақатгина уч ўзакли феълларнинг биринчи бобидан ясалиши, уларнинг жисмоний камчиликни билдирувчи феъллардан ясалмаслиги таъкидланади.
Иккиланган ва иллатли феъллардан таажжубни ифодалаш усули шарҳланади. Феълларнинг тусланиши қисмида масдарга бағишланган бобда ҳаракат номи, бўш феъллардан масдар ясалишига тўхталиб ўтилади, аниқ ва мажҳул даража сифатдошларига таъриф берилиб,
уларнинг ясалишига доир қоидалар ва турли ҳолатларга оид мисоллар келтирилади, ҳосила боблар ва тўрт ўзакли феъллардан аниқ ва мажҳул даража сифатдошларининг ясалишига оид маълумотлар ҳам шу бобда келтирилади, орттирма ва қиёсий даража сифатлари ҳам изоҳланади.
Маколада 189 ювенил идиопатик артритли болаларни текшириш натижалари келтирил ган. Текширувда олинган натижаларга кура, ювенил идиопатик артритни турли шакллари орасида касалликнинг олигоартритик (33,8%), полиартритик (32,8%) ва тизимли (27,5%) шакллари купрок учрайди. Болаларда ювенил идиопатик артрит хар хил ёшда бошланиши хамда турли даражали фаолликдаги артрит билан, касалликнинг тизимли шакли эса - ти зимли белгилар, касалликни огир кечиши ва тез-тез кайталаниши билан кечади.
Tadqiqot maqsadi: mioma va adenomiozning birlashgan shakllari bo‘lgan ayollarning immunologik sitokin holatini o‘rganish va ularning kasallik jarayonida rolini aniqlash edi. Usullari: bachadon miomasi va/yoki adenomiozi bo‘lgan jami 165 nafar ayol tekshirilib, bemorlar 3 guruhga bo‘lingan. Tadqiqot usullari: UTT va doppler yordamida tugunlarda qon oqimini dinamik o‘rganish va immunologik testlar yordamida sitokinlar o‘zgarishi o‘rganildi. Natijalar: davolashdan oldin bemorlarda yallig‘lanish IL-1, IL-6 va TNF-a va yallig‘lanishga qarshi sitokinlar IL-10, VEGF darajasi yuqoriligi, davlashdan keyin esa yallg‘lanish sitokinlari IL-1, IL-6 va yallig‘lanishga qarshi sitokin VEGFning sezilarli kamayganligi aniqlandi, bu esa olib borilgan terapiya samaradorligi ko‘rsatadi. Munozara: bachadonda birlashgan va alohida kelgan mioma va adenomiozda immunologik status o‘zgarishi va davolashdan keyin ular miqdorining kamayishi, bu patologiyalar rivojlanishi asosida immunitet tizimidagi o‘zgarishlar katta rol o‘ynashini ko‘rsatadi.
In this article, Ibn Sina's logical views, in particular his ideas on forms of thinking, are discussed in the context of the process of achieving truth. At the same time, it is revealed on the basis of Ibn Sina's logical views that such forms of thinking as perception, judgment, and inference are important elements in the process of achieving truth. That is, while the definition of a concept is a necessary element in the process of achieving truth, considerations are revealed, in particular, complex considerations and conclusions based on an analysis of Ibn Sina’s works on logic. Importantly, it is logical that Ibn Sina’s conception of truth as a final stage in the conclusion that reasoning is a form of thinking is logical.