Ушбу мақола қадимги ҳинд фольклор мероси намуналари, хусусанг. Махабхарата ва Рамаяна эпосларининг кейинги давр миллий адабиётлари ривожига таъсири масаласига бағишланганди. Ушбу масала шуниси билан қизиқарлики, ушбу икки эпос илк ўрта асрларда шакллана бошлаган янги ҳинд тилларидаги ёзма адабиёт ривожига асос бўлиб хизмат қилган. Мақолада эпосларнинг ёзма адабиётга таъсири адабиётнинг ривожланиш босқичлари кесимида ўрганилган. Ёзма адабиётга илк таъсир қадимги ҳинд драматургиясида кузатилади. Бу масала Махабхарата эпоси таъсирида ижод қилган таниқли драматурглар Бхаса ва Калидасаларнинг асарлари мисолида тадқиқ этилган. Эпосларнинг кейинги таъсир доираси эртак жанрида кузатилади. Маълумки, эртак жанри ўзининг фантастик дунёқараши, ҳайвонларнинг тилга кириши, уларнинг инсонлар тилида сўзлашиши, улар билан мулоқотда бўлиши, найзаларнинг самоларда учиши каби унсурларнинг илк бор Рамаяна эпоси мазмунида шакланганлиги ҳақида сўз юритилади. Бундан келиб чиққан ҳолда ҳинд адабиётшунослари ҳам эртак жанрининг элементлари Рамаяна эпоси таркибида шаклланган, деган фикрларни баён этганлар. Ўрта аср давридаги бҳакти адабий мероси эса деярли қадимий икки эпоснинг халқ тилларида яратилган янги нусхаси, дейиш мумкин. Шунингдек, эпосдаги тур-ли мотивларни, персонажларни, сюжет линияларини замонавий ҳинд адабиёти саҳифаларида ҳам кўп учратамиз. Бундан ташқари, санскрит тилидаги эпослар таъсирида деярли ҳар бир ҳинд миллий адабиётларида ўз миллий қаҳрамонлари киритилган эпослар яратилган. Бир сўз билан айтганда, қадимги Ҳиндистоннинг икки эпоси «Махабхарата» ва «Рамаяна»лар янги ҳинд тилларидаги ёзма адабиётнинг шаклланишига жуда катта асос бўлиб хизмат қилган.
Mazkur maqolada irfoniy dostonlarning kelib chiqishi, genezisi, tadrijiy taraqqiyoti, turkiy va forsiy adabiyotdagi rivojlanish tamoyillari tadqiq etilgan. Fariduddin Attor, Gulshahriy, Alisher Navoiy, Rizoiy Payvandiy, Salohiylarning dostonlari tahlilga tortilgan. Ushbu ijodkorlar dostonlaridagi vazn xususiyatlari, o‘lchov imkoniyatlari, she’riy san’atlar, qofiyalar tizimi o‘rganilgan, tahlil qilingan. Maqolada irfoniy dostonlarda vazn va mazmun munosabati ham ochib berilgan. Shuningdek, maqolada adabiyotshunoslikdagi mavjud qarashlarga, fikrlarga munosabat bildirilgan. Dostonlar baytlarini ifodali o‘qish uchun vasl, imola, tag‘yir, taslim hodisalariga oydinlik kiritiladi. Tadqiqotni yozish jarayonida B.Valixo‘jaevning “O‘zbek epik poeziyasi tarixidan” kitobi, Arasli No‘shobaning “Gulshahriy va Navoi” maqolasi, Sh.Sharipovning““Lison ut-tayr” dostonining genezisi va g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari” kitobi, Sh.Hasanovaning “Mavlono Xoji Qozi Payvandiy Rizoiyning “Qush tili” dostoni va uning qiyosiy-tekstologik tadqiqi” monografiyasi, Z.Mamadaliyevaning “Lison ut-tayr” obrazlari: ramz va majoz” singari tadqiqotlaridagi nazariy qarashlarga tayanildi. Irfoniy dostonlar yo‘nalishidagi asarlar uchun ramali musaddasi mahzuf, ramali musaddasi maqsur vaznlari qulayligi ochiqlandi.
Maqolada dostonlardagi epik ot obrazining badiiy jihatdan mukammal tasviriga sabab bo‘lgan tarixiy asarlar tadrijiy tarzda beriladi. Otning turkiy xalqlar tarixida tutgan o‘rni, bu borada tarixchilarning e’tiroflari, qadimiy qo‘lyozma manbalarda ot bilan bog‘liq topilmalar, xullas, turkiy xalqlar mafkurasi dostonlardagi jangovar ot obrazi bilan qiyoslanadi.
Xalq dostonlarida tasvirlangan jangovar otlarga xos xususiyatlar sifatida ularning tabiiy otlar orasidagi eng mukammali, ayni paytda mifologik va totemistik e’tiqodiy tasavvurlarda ifodalangan ot xususiyatlar- iga ham ega ekanligida ko‘rinmoqda. Shu jihatdan dostonlardagi jangovar otlar chinakam tulpor bo‘lishlari uchun bevosita yoki bilvosita suv otlari hamda samoviy otlarga bog‘liq bo‘lishligi shart deb anglangan.
Biz ushbu maqolada xalq dostonlarida epik ot obrazining yaratilishiga asos bo‘lgan tabiiy, diniy e’tiqodiy tayanchlarni va qarashlarni botartib ravishda bir-bir qarab chiqamiz.
Shuningdek, maqolada “zotli ko‘chmanchi mavaniyer”, “hayvon – ona” an’ana va ishonchlari, “Devonu lug‘otut-turk” va ot bilan bog‘liq turkiy so‘zlar izohi, qarvosh xalq dostonlaridagi ot obrazi borasidagi tahlil va talqinlar o‘rin olgan.
The most significant and valuable legacy of medieval Western literature is the epic -poems about warrior heroes created by the people and expressing their ideals. The epic arose in the form of legends, which for a long time existed in oral transmission. Their performers were called jugglers in France, and in Germany - spielmans. These are usually conjurer acrobats who amuse the people on the roads and
squares. They also sang or chanted songs about the knights. Later, from the twelfth century, learned poets
reworked these stories and wrote them down in the form of lengthy poems for reading
Maqolada turkiy adabiyotda mavjud ikki yirik asar – Alisher Navoiy va Muhammad Fuzuliyning “Layli va Majnun” dostonlari qiyoslandi. Qiyoslar natijasida dostonlarning vazni, janri, kompozitsiyasiga xos xususiyatlar, qahramonlar tasviri va voqealar ifodasidagi o‘ziga xoslik masalasi tadqiq etilib, har ikki ijodkorning mavzuga yondashishdagi o‘xshash va farqli tomonlari aniqlangan. Layli va Majnun haqidagi afsonaning doston shaklida forsiy va turkiy adabiyotga kirib kelishi masalasi ko‘rib chiqilgan. Majnunning tarixiy shaxs yoki to‘qima obraz ekanligi haqidagi olimlarning fikrlari o‘rganilib tahlil qilindi.
Жаҳон эпосини ўрганиш тарихида араб достони узоқ вақт ўрганилмай келган, унинг ўзига хос хусусиятлари эса, араблар достончилиги мавжуд эмас, деган тасаввурга сабаб бўлган. Бугунги кунга қадар эпик намуналар асосан тарихчи ва этнограф олимлар томонидан манба сифатида ўрганилиб келган. Арабларнинг илк ўрта асрларга оид эпик ижодининг энг ноёб намуналаридан бири – арабшуносликда “Аййам ал-араб” (“Араблар кунлари”) номи билан машҳур бўлган қабилавий ривоятлардир. Аввал оғзаки ва кейинчалик ёзиб олинган бу ривоятлар тўплами нафақат ноёб тарихий ёдгорлик, балки кенг маънодаги қимматли филологик манба ҳисобланади. Ушбу мақола “Аййам ал-араб” ривоятларида ўз бадиий аксини топган исломдан олдинги жамият инсонининг роли ва ўрни, унинг моҳияти ва фазилатлари, ижобий ва салбий жиҳатлари масаласини ёритишга бағишланган. Шу мақсадда бир қатор танлаб олинган “Кунлар” ривоятлари таҳлили асосида тарихий воқеаларнинг асосий иштирокчилари – эпик қаҳрамонлар аниқланди, уларнинг тавсифи ва таснифи тузилди, шунингдек, араб адабиётида бадиий қаҳрамонлар прототипи ва адабиётнинг кейинги тараққиёти босқичида адабий типларнинг шаклланишига унинг таъсири масаласи атрофлича ёритилди.
Usmonli turk adabiyotida “Layli va Majnun” dostonlarini yozgan shoirlarning soni 20 dan ortadi. Ular orasida Lorendeli Hamdiyning 1542 yilda yaratilgan “Layli va Majnun” dostoni o‘ziga xos o‘ringa ega. Doston forsiy xamsanavislar dostonlariga javoban yozilibgina qolmay, “Doston- ning yozilish sababi” bobida Hamdiy o‘zbek ijodkori Alisher Navoiyning nomini ham tilga oladi. Hamdiyning ushbu dostoni adabiyotshunoslikda forsigo‘y salaflari: Nizomiy, Dehlaviy va Jomiylarning dostonlari bilan qiyosan o‘rganilgan, lekin Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostoni bilan maxsus muqoyasa etilmagan. Har ikki dostonning syujet xususiyatlari, qahramonlar tasviri va voqealar rivojida mushtarakliklar ko‘zga tashlanadi. Lekin kompozitsion qurilish, janriy tarkib va dostonlarda qo‘llanilgan vazn nuqtai nazaridan farqlar ko‘zga tashlanadi. Alisher Navoiy dostoni 38 bob, 3623 baytdan iborat bo‘lsa, Lorendeli Hamdiyning masnaviysi hajman anchagina katta: 5441 baytdan iborat. Hamdiy o‘z dostonini faqat masnaviyda yozib qolmay, uning tarkibiga g‘azal, qasida kabi janrlarni ham kiritgan. Alisher Navoiy esa, turkiy tilda ilk “Xamsa”ni yaratgani uchun xamsanavislikning barcha an’analarini to‘la saqlab qolgan. Hamdiy dos- tonini tadqiq qilish asnosida unda Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoniga o‘xshash jihatlar ham borligi ma’lum bo‘ldi.
Мақолада Қўқон адабий муҳитида яратилган достон ва айрим лирик манзумаларда тарихий воқеа-ҳодисаларнинг акс этиши масаласи ҳақида тўхталинган. Достонлардан “Умарнома”,“Воқеоти Муҳаммадалихон”, “Шаҳномаи девона Мутриб”, “Шаҳномаи девона Андалиб”, “Зафарномаи Худоёрхон”, “Жангномаи Худоёрхон”, “Мактубчаи Хон” кабилар, лирик шеърлардан эса Акмал, Нодира, Муқимий, Насимий каби шоирларнинг асарларига мурожаат қилинган. Тарих ҳодисалари шеъриятда қай тариқа ёритилгани ҳақида мисоллар ёрдамида фикр билдирилган.
Maqolada Alisher Navoiyning “Xamsa” asaridan joy olgan “Farhod va Shirin” hamda “Layli va Majnun” dostonlari qahramonlarining o‘limi tafsilotlari tahlil qilinadi. Dostonlar qahramonlari – Farhod va Shirin, Layli bilan Majnunning o‘limlari sababi yoritib berilgan. Shuningdek, ko‘pchilik o‘quvchilarning “bu qahramonlar o‘zlarini o‘ldirgan”, degan tasavvurlarining noto‘g‘ri ekanligi, bu qahramonlarning o‘zlarini o‘ldirishlari Navoiyning axloqiy-e'tiqodiy, ma'naviy qarashlariga mutlaqo zid ekani isbotlangan. Bu qahramonlarning o‘limi mutlaqo tabiiy ravishda, o‘zlari tomonidan biror-bir sababni yuzaga chiqarmasdan yuz bergani dostonlardan olingan misollar yordamida ko‘rsatib berilgan. Insonning eng chorasiz qolgan vaqtlarida ham o‘z joniga qasd qilmay, taqdirga rozi bo‘lib, duoning odobiga rioya qilgan holda Yaratuvchiga iltijo qilishi lozimligi xususida so‘z yuritiladi.
The article discusses the role and importance of folk art heritage in the development of national theater art in Central Asia. To date, the theatrical art of the region has a great experience and it has the opportunity to compare its culture with others. Epic direction is one of the points of support, one of the heights from which you can look at the experience and trends of the world of theatrical art. (72)
In folk epics, various elements of culture and spirituality are traced, and the peculiarities of a particular nationality are revealed.
The entry of the European style of theater into the framework of the culture of Central Asia certainly influenced the development of traditional theater of the people. Creative figures faced the problem of showing their performances on closed stages, in rooms.
In the pieces, folk customs are presented following a common pattern, whereas national theatres offer their own interpretation, reflecting the culture, customs, and the nation’s past. Not only essentially different pieces of the same title and subject, created by different nations, differ in style, methods, means of artistic representation and character interpretation, and never a hero of one nation is a repetition of the image created by the neighboring nation. This is how the nation’s mentality, culture, spiritual character, and traditional values are exposed. This, in turn, is a dominant feature in the evolution of theatres. Thus, the epic heritage serves as the golden treasure of the theatrical culture of Central Asia.