Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Инсон популяцияларининг генетик хилма-хиллигини ўрганиш, унинг генофонди шаклланиши сцена-рийлари борасидаги тадкиқотлар замонавий генетиканинг энг истиқболли йўналишларидан биридир. Ушбу фан соҳасининг жадал ривожланиши инсон томонидан китъаларнинг эгалланиш йўлларини аниқлашга имкон берди. Марказий Осиё халкларини ўрганиш бу йўналишда жуда қизиқарли маълумотларни бериши мумкин, зеро Марказий Осиё ўзининг географик жойлашуви бўйича Европа ва Осиё ўртасидаги боғловчи халқа бўлиб хизмат қилади. Тарихий этнографик ва археологик тадқиқотлар маълумотларига кўра, ушбу худуд замонавий одам аждодларининг кадимда шаклланишида ва Евроосиё бўйича тарқалишида муҳим роль ўйнаган. Марказий Осиё халқлари ҳақидаги маълумотлар, ҳатто ўрганилган генетик маркерлар бўйича ҳам, бўлинган ва тасодифий характерга эга эканлигини кўрсатади. Бундан ташқари, тарихий, археологик, палеонтологик ва баъзи бир антропогенетик тадқиқотларга кўра, ушбу ҳудуд ҳозирги одам аждодларининг Евроосиё қитъаси бўйлаб тарқалишида маълум роль ўйнаганлигини кўрсатади. Шу сабабдан, Марказий Осиё ахолиси генофонди ҳакидаги янги ва аввал йиғилган маълумотларга комплекс бахо бериш ва умумлаштириш жуда муҳим, чунки ушбу минтақа аҳолиси генофондининг мураккаб популяцион тизим сифатидаги тахлилий тадқикотлари мавжуд эмас.
Одам популяцияларининг генетик тузилишини ўрганишда уларнинг бўлиниши ва тузилиши ҳақида тасаввурга эта бўлиш учун, ҳамда популя-циялар ўртасидаги генетик муносабатларнинг хусусиятларини аниқлаб бериш учун турли усуллар ишлатилади. Уларнинг орасида популяциялар ўртасидаги генетик масофаларни кўп ўлчамли статистик ёндашув ёрдамида тахдил килиш усули алоҳида ўрин тутади. Янада аниқроқ тасаввур килиш учун популяциялар ўртасида дендрограммалар бўйича жойнинг “генетик ландшафта” тузилади, унда популяциянинг генетик тузилиши эквидистант шакллар ёрдамида тасвирланади, популяциялар ўртасидаги генетик масофасига караб популяциялар кетма-кет бирлаштирилади ва шу тарзда генетик ландшафт хосил бўлади. Ушбу усул нафакат элементар популяциялар чегараларини ажратиш учун восита бўла олиши мумкин, балки популяциянинг табиий тарихий бирлик сифатида чегара ва ўлчамларини аниклаш учун самарали ёндашув бўлиб ҳисобланади.
Мультигенетик ландшафт маълум ҳудуд ва этносларга хос бўлган турли генетик тизимлар мажмуаси бўлиб, улар, ўз навбатида, ўзининг географик ареали, географик ва тарихий-маданий чегараларига эга.
Ушбу шартли чегара орасидан генлар оқими ўтади, аммо уларнинг ареал доирасидаги фаоллиги камрокдир. Бу чекланишлар бир хил эмас, ўзгарувчан, шу билан бирга, мутлако реалдир. Уларни никоҳ миграциялари тузилишини ўрганиш мисолида аниклаш мумкин. Шу сабабли турли популяциялар
антропогенези, албатта, бир-биридан фарқ килади. Этногенетик таркиб вақт ўтиши билан наслдан-наслга ўзгариб боради, демак, нафакат ҳозирги вақтдаги генофонд тузилишини билиш, балки уни шаклловчи ва ўзгартирувчи генетик жараёнларни хам ўрганиш лозимдир. Юкоридагилардан келиб чиқадики, мультигенетик ландшафтларни тадқиқ қилиш демография, тиббий генетика, антропология, этнология, археология ва халклар тарихи, яъни, табиий ва гуманитар билим сохалари билан узвий богликдир.
Геном хилма-хилликни ўрганиш нафақат турли миллатларнинг келиб чикиши ва генетик тарихини билиш, балки ирсий ва мультифакторли касалликлар молекуляр эпидемиологиясининг асоси бўлиб хам хисобланади. Ҳар бир ҳудуд ўзида маълум ва кенг таркалган генетик детерминирланган касалликлар тўплами билан тавсифланади. Турли минтақаларда у ёки бу касалликлар таркалишининг сабабларини тушуниш ҳамда уларни эрта ДНК-ташхислаш ва самарали профилактика килиш учун, авваламбор, касалликнинг ривожланишини аниқлаб берувчи популяцион тадкиқотларни ўтказиш зарурияти пайдо бўлди.
Тадқиқотниинг мақсади Марказий Осиёнинг маҳаллий халқларининг демографик, филогенетик ва эволюцион хусусиятларини митохондриал ДНК (мтДНК), Y-хромосомаси (NRY), Х-хромосомасининг микросателлитлари ҳамда Helicobacter pylori (H.pylori) ва В гепатити вируси (HBV) иммуногенетик вариантлари генетик хилма-хиллигини асосида уларнинг генофонди тузилишини тавсифлашдан иборат.
Мақсадга эришиш учун қуйидаги тадқиқот вазифалари хал қилинди:
Марказий Осиё территориясида яшовчи беморлардан ажратиб олинган H.pylori ва HBV нинг иммуногенетик ва регионал вариантларини дунёнинг бошка ҳудудларидаги вариантлари билан киёсий филогенетик тахлили оркали тавсифлаш;
Марказий Осиё популяциялари генетик дифференциация даражаси ва генетик хилма-хиллигини мавжуд популяцион-генетик объектлар маълумотлари - мтДНК, NRY, аутосома ва Х-хромосома маркерлари бўйича аниклаш;
Марказий Осиё популяциялари генофондига Евроосиё ғарби ва шарқи популяциялар ирсиятининг худудий, этник, субэтник ва элементар популяциялар даражасида қўшган ҳиссасини баҳолаш;
этнографик, ижтимоий ва лингвистик маълумотларни хисобга олиб мтДНК, аутосома, Х-хромосома ва NRY маркерларининг генетик хилма-хиллиги асосида регион популяцияларининг ўзаро муносабатлари хусусиятларини ўрганиш;
мтДНК, NRY, Х-хромосома ва аутосома маркерлари полиморфизми бўйича регионал, секс-специфик генетик ва ижтимоий тузилмаларни бахолаш;
мтДНК, NRY, аутосома ва Х-хромосома маркерлари ҳамда Н. pylori ва //ДКнинг иммуногенетик вариантлари бўйича Марказий Осиё халкларининг қадимий миграция йўллари ва шаклланиш сценарийларини аниклаш;
барча ўрганилган популяция - генетик кўрсаткичларни киёсий тахлил килиш йўли билан Марказий Осиё популяцияларининг Евроосиё ва дунё генофонди тизимидаги ўрнини белгилаш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор Марказий Осиёнинг 6 та халкига кирувчи 26 та популяция гурухи генофонди тузилиши яхлит популяцион тизим сифатида кенг миқёсли генетик объектлар ёрдамида аниқланган;
илк бор мазкур халқлар таркибидаги гурухлар генофонди тузилишининг батафсил тавсифи берилган ва олинган натижалар асосида хар бир генетик объект типининг информативлиги баҳоланган;
биринчи марта Евроосиё ғарбий ва шарқий линиялари бўйича тадкиқ қилинган генетик маркёрларининг ўзаро нисбати комплекс аникланган, ушбу худуд умумий генетик хилма-хиллиги ва популяцияларининг генетик дифференциация даражалари бахоланган;
илк бор мазкур генетик объектлар асосий гаплогурухларининг филогенетик тахлили таърифланган;
илк маротаба қўшни худудлар ва Евроосиё популяциялари генофонди тизимида Марказий Осиё халкларининг ўрни асослаб берилган;
биринчи марта Марказий Осиёнинг 6 та этносида мультиген патологиялар шаклланишини башоратлашда зарур бўлган ҳудуд эволюция ва адаптация механизмлари таърифланган.
Хулоса
1. Марказий Осиѐ минтақасид анажратиб олинган H.pylori Ғарбий Европа изолятларига ўхшаш бўлиб, иккита турли аждод популяциялар ѐрдамида шаклланган - Ancestral Europe1 (устунроқ бўлган) генотипива Ancestral Europe2 генотипи, AE1-генотипи учун Марказий Осиѐ ҳудудиманба бўлиб ҳисобланиши мумкин. Марказий Осиѐ ҳудудидан ажратиб олинган H.pylori штаммлари алоҳида кластер гуруҳлар ташкил этади: тожик, ўзбек штаммлари ва шимолий Эрондан бўлган эрон изолятларининг ўзаро яқинлиги аниқланди. Қирғиз изолятлари (hpЕAsia, hpAsia2 генотиплари) Сибирь популяцияларига яқинлиги исботланди.
2. Марказий Осиѐ ҳудудида HBV генотипларининг юқори даражадаги хилма-хиллиги аниқланди – 4 та генотип (А, С, D, G). HBV нинг Марказий Осиѐ генотиплари бошқа ҳудудлардаги вариантлар билан филогенетик таҳлили доминант бўлган D1 генотипининг (0,78) Европа, Яқин Шарқ ва Африка вариантлари билан яқинлигини кўрсатди.
3. Қозоқлар, туркманлар, Тўрткўл қорақалпоқларининг NRY бўйичагенетик яқинлик кўрсаткичлари битта уруғ даражасида юқори бўлди: 0,54 (p<0,001); 0,34 (р<0,01) ва 0,77 (р<0,001), мувофиқ равишда. Яқинлик коэффициентлари клан даражасида қозоқлар, туркманлар, Қўнғирот қорақалпоқлари, ўзбеклар ва Тўрткўл қорақалпоқлари учун камроқ бўлди: 0,30 (р<0,01); 0,21 (р<0,001) ва 0,40 (р<0,001); 0,07 (р<0,05) ва 0,09 (р<0,05) мувофиқ равишда. Қабила даражасида ушбу кўрсаткичлар барча туркий популяциялар учун негатив бўлди: -0,02 (р<0,05); -0,04 (р<0,001); -0,07 (р<0,01); -0,0011 (р<0,1) ва -0,10 (р<0,01) мувофиқ равишда.
4. мтДНК HVS-1 таҳлили шуни кўрсатдики, барча популяциялар учун умумий коэффициент даражаси паст бўлди: FST=0,013; р<0,0001. Хилма-хиллик даражаси гуруҳлар ўртасида умумий вариабеллик даражасидан 0,6% (р<0,001) ни ташкил этди. Туркий ва ҳинд-эрон популяциялари ўртасидаги генетик фарқ ўрсаткичи умумий генетик вариабелликдан 0,55% (р<0,0283) ни ташкил этди. Субэтник даражадаги генетик дифференциация кўрсаткичи ҳинд-эрон гуруҳида (FST=0,0197; р<0,001) туркий гуруҳларга (0,3%; р=0,10) қараганда яққолроқ намоѐн бўлди. Барча популяцияларда глобал даражада мтДНК HVS-1 бўйича генетик ва географик масофалар ўртасида ўзаро боғлиқлик аниқланмади: r= -0,00682; р=0,502.
5. NRY тахлили қуйидаги кўрсаткичларни кўрсатди: этник гуруҳлар ўртасидаги генетик дифференциация даражаси 5,6% (р<0,02)ни ташкил этди; популяциялар ўртасидаги умумий дифференциация RST=0,186 (р<0,001) га тенг бўлди. Туркий ва ҳинд-эрон популяцияларини яшаш тарзи ва тилини ҳисобга олган холда ўтказилган комбинацияланган тахлил ўтказилганда генетик фарқлар кўрсаткичи иккала гуруҳ ўртасида ~9,1% ни ташкил этди. Этнос-этнос даражасида генетик дифференциация кўрсаткичлари этнослар ичидаги кўрсаткичларга нисбатан пастроқ: 5,6% - этник гуруҳлар ўртасида, 18,6% ва 13,7% га тенг бўлди – этник гуруҳ ичидаги популяциялар ўртасида.
6. Гетерозиготалик кўрсаткичлари (Н) ва мтДНК бўйича жуфт фарқлар ўртача қиймати (р) чорвадор популяцияларда (ўртача Н=0,99; ўртача р=5,29) ва фермер популяцияларида (ўртача Н=0,99; ўртача р=5,32) юқори бўлганлигини кўрсатди. NRY бўйича гетерозиготалик (Н) кўрсаткичи чорвадор гуруҳларда аграр гуруҳларга нисбатан пастроқ бўлган, мувофиқ равишда 0,86 ва 0,99 (p<0,01). Номад популяциялар фермер популяцияларига нисбатан юқори популяцион дифференциация даражасини (RST) кўрсатди – 0,19 ва 0,06, мувофиқ равишда (p<0,01). Демографик ўсиш кўрсаткичлари (r) чорвадор популяцияларда аграр популяцияларга нисбатан пастроқ бўлганлиги аниқланди– 1,004 ва 1,008, мувофиқ равишда (р=0,056).
7. Барча этносларда генетик дифференциация даражаси NRY бўйича мтДНК га нисбатан баландроқлиги аниқланди. Фермер популяцияларида генетик дифференциация фарқи деярли аниқланмади - FST (Y)=0,069 ва FST (мтДНК)=0,034, патрилинеал номад популяцияларда эса генетик хилма-хиллик даражаси эркаклар линияси учун юқорироқ бўлди – FST (Y)=0,177 ва FST (мтДНК)=0,010. Аутосома ва Х-боғланган маркерлар бўйича популяцион тизимнинг генетик хилма-хиллиги патрилинеал чорвадорларда қуйидаги қийматларни ташкил этди: FST(A)=0,008 (0,006-0,010) ва FST (X)=0,003 (0,001- 0,006) (H0: FST (A)=FST(X); H1: FST (A)>FST(X); p=0,02). Билинеал фермер популяцияларда аутосома ва Х-хромосомали маркерлар фарқи деярли кам бўлди: FST (A)=0,014 (0,012-0,016) ва FST (X) =0,013 (0,008-0,018; p=0,36 га тенг бўлганда).
8. мтДНК таҳлили Евроосиѐ ҳудудида экспансия ѐши (τw) шарқдан ғарбга сезиларли даражада камайиб борганлигини кўрсатди(r=0,72; p<0,001). Экспансия ѐши Хитой ҳудудида 30 минг йилдан Ғарбий Европада 17 минг йилгача камайиш тенденциясига эга эканлиги аниқланди. Марказий Осиѐ ҳудудида экспансия ѐши 26 минг йилни ташкил этди. NRY бўйича экспансиялар таҳлили натижалари ҳам генетик хилма-хилликни Евроосиѐда шарқдан ғарбга камайиб борганлигини кўрсатди (r=0,49; р<0,001). Марказий Осиѐда бу ѐш 16 минг йилни ташкил этди. Batwing таҳлилининг натижаларига кўра ўзбек популяциясининг келиб чиқиш минимал ѐши 1232,71 йилни ташкил этди (Ne=14088 (6765-23942); α=0,0108 (0,0065-0,0155)).
9. Марказий Осиѐ популяциялари этник ва лингвистик гуруҳлари ўртасида мультилокусли генетик вариациялар пропорционал тақсимланиши шуни кўрсатдики, вариацияларнинг 98% дан ортиғи популяция чегарасида кузатилган (p<0,0001). Кузатилган вариацияларда этник ва лингвистик баҳолаш аниқ муносибликни кўрсатди - FCT=0,007; p<0,0001 ва FCT=0,011; p<0,0001, мувофиқ равишда. Ҳар бир туркий ва ҳинд-эрон популяциялари ичида географик изоляция далиллари топилмади (p=0,363 ва p=0,772, мувофиқ равишда).
10. Мультилокусли аллел хилма-хиллик таҳлили (AR) ва гетерозиготалик таҳлили (He) Марказий Осиѐ популяциялари ва бошқа популяциялар ўртасидаги фарқларни кўрсатди: ҳам аллел хилма-хилликда (2 =105,29; d.f.=25; p<0,0001), ҳам гетерозиготаликда ( 2 =67,98; d.f.=25; p<0,0001). Марказий Осиѐ аҳолисининг мультилокусли таҳлилида популяцияларнинг дифференциацияси Евроосиѐнинг бошқа ҳудудлари аҳолисига нисбатан сезиларли даражада эканлиги аниқланди: Европа ва Яқин Шарқ гуруҳларида FST жуфтли баҳолаш – 0,011 дан 0,015 гача ва -0,008 дан – 0,021 гача ўзгарган, мувофиқ равишда; Шарқий Осиѐ гуруҳларида -0,011 дан 0,046 гача; ва ниҳоят, Марказий Осиѐда ушбу кўрстакичлар -0,004 дан 0,056 гачани ташкил этди. Гетерозиготалик ҳиндэрон популяцияларида туркий популяцияларга қараганда сезиларли даражада юқори эканлиги кузатилди (He=0,818 ва He=0,787, мувофиқ равишда; Z=-4,55; p<0,0001). Мультилокусли таҳлилга кўра барча 26 та Марказий Осиѐ популяциялари ўртасида унча кўп бўлмаган, аммо лекин аниқ бўлган тафовутлар аниқланди (FST=0,015; CI99%=0,011 – 0,018; p<0,01).
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Қишлок хўжалиги экинлари селекцияси, жумладан ғўзада хам хўжалик учун кимматли белгилар бўйича кснг ўзгарувчанликка эришиш ва янги шаклларни яратишда турли дурагайлаш услубларидан фойдаланилади. Дурагайлаш жараёни кандай амалга оширилишидан катъий назар, ирсиягни ўзгаришига олиб келиши оқибатида янги яшаш шароитларига мослашадиган ва ўзгара оладиган янги пластик генотиплар пайдо бўлади. Дурагайлаш ва танлаш янги навларни яратишнинг асосий сунъий услубларидан бўлиб, унинг муваффакияги кўп жихатдан танланган чатиштириш услублари ва бошлангич ашёларнинг генотипига боглик бўлади. Шунинг учун, дурагайлаш услубларини ўрганишга ва унинг генетик асосларини такомиллаштиришга алохида эътибор каратилади. Бирок, кенг фойдаланилаётган дурагайлаш услублари асосида хар доим хам хўжалик учун кимматли белгиларнинг юкори кўрсаткичларига эга бўлган навларни ярагишга эришиб бўлмайди. Фойдаланилаётган дурагайлаш услублари оркали яратилган кўп навлар генетик жихатдан гомоген бўлиб колиш окибагида генетик ўзгарувчанликнинг пасайиши, эпифитотийлар пайдо бўлиш хавфи оргиши ва умумий махсулдорликни иасайиб кетишига олиб келиши мумкин (Боросвич, 1981). Шунинг учун, турли стресс омилларга, касалликларга ва зараркунандаларга генетик жиҳатдан чидамли бўлган бошлангич ашёлар хамда кишлок хўжалик экинларининг ёввойи аждодларидан фойдаланиш ҳисобига маданий экинларнинг хўжалик учун кимматли белгилари бўйича генетик ўзгарувчанлигини ошириш зарур.
Юкорида санаб ўтилган вазифаларни хал этиш учун мавжуд донорларни бахолашнинг генетик асосларини такомиллаштириш ва дурагай организмларда полигенларнинг ижобий рекомбинацияси натижасида генетик жихатдан бойитилган генотипларнинг пайдо бўлишига олиб келадиган турли дурагайлаш услубларини кўллаш талаб этилади. Шундан кслиб чиккн ҳолда, турли хилдаги узок гур ичида ва турлараро дурагайлаш услубларининг самарадорлигини таккослаб ўрганиш оркали янги генетик ўзгарувчанликка эта қимматбаҳо рскомбинантлар ва трансгрсссив шаклларни ажратиб олиш хам назарий хам амалий ахамият касб этади.
Диссертацияни бажарилишига бўлган зарурият 2002 йил 29 августдаги «Селекция ютуклари тўғрисида»ги ва 2007 йил 21 дскабрдаги «Уруғчилик тўғрисида»ги Узбекистан Республикасининг конунларидан кслиб чикадиган ғўзанинг ссрхосил, тезпишар, тала чикими ва сифати юкори, турли омилларга чидамли навларини яратиш ва уруғчилиғини яхшилаш борасидаги вазифаларнинг ижросини таъминлаш билан изохданади.
Тадкикотнинг мақсади гур ичида мураккаб ва конвсргснт х.амда гурлараро (3-4-5 та турлар иштирокидаги) дурагайлашнинг хар хил услубларининг самарадорлигини киёсий ўрганиш, хўжалик учун кимматли белгилар, шунингдек умумий ва (+)-госсиполнинг ирсийланиши, шаклланиши ва транс1рсссив ўзгарувчанлигини ўрганиш асосида амалий ғўза сслскцияси жараёнида фойдаланиш учун генетик жихатдан бойитилган селекцион ашёлар яратишдан иборат.
Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
гур ичида мураккаб ва конвсргснт дурагайлашда самарали фойдаланиш учун кслиб чиқиши турлича бўлган янги ғўза навларининг хўжалик кимматли белгилари бўйича комбинацией қобилиятига топкросс чатишгириш тизими оркали генетик баҳо бсрилди;
генетик жихатдан фарк килувчи маҳаллий ва хорижий нав-намуналар ишгирокидаги тур ичи F| мураккаб ва конвсргснт дурагайлашда кимматли хўжалик белгилари бўйича аксарият холларда доминант ва тўлиқ доминант ирсийланиши, F2-F3 да эса, кимматли рскомбинантларни самарали танлаш имконини бсрувчи кенг трансгрессив ўзгарувчанлик юз бсриши аникланди;
биринчи марогоба (+)-госсиполи юқори бўлган амсрика намуналари ва махаллий навлар ишгирокида олинган ғўза дурагайларининг гснсратив органларидаги умумий ва (+)-госсипол миқдорининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлиги, шунингдек уларнинг баъзи белгилар билан коррслятив боғлиқлиги аникланди;
биринчи марогоба, мураккаб хар хил поликомпонентли гур ичи ва гурлараро дурагайлаш услубларини кўллаш оркали яратилган дурагайларда хўжалик учун кимматли белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлик даражаси ва шаклланишига киссий бахо бсриш асосида асосий кимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати, хамда белгиларнинг янги генетик ўз1 арувчанлигига эта рскомбинантларни ажратиб олишдаги самарадорлиги аникланди;
биринчи марогооа, мураккао хар хил поликомпонентли гур ичи ва гурлараро дурагайлаш услубларини қўллаш оркали яратилган дурагайларда хўжалик учун кимматли белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлик даражаси ва шаклланишига киссий бахо бсриш асосида асосий кимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати, хамда белгиларнинг янги генетик ўзгарувчанлигига эта рскомбинантларни ажратиб олишдаги самарадорлиги аникланди;
биринчи марогоба G.thurheri Tod. X G.raimondii Ulbr. (2n=52) амфидиплоидининг икки хил шакллари (K-58-хирзутум шакли ва К-59-барбадензе шакли) эркин кўпайтирилгандаги ва маданий G.hirsutum L. тури навлари билан чатиштиришдан олинган дурагайларининг киссий тахлилини ўтказиш асосида К-59 мутант шакли ва унинг иштирокидаги мураккаб дурагайларда К-58 шаклига нисбаган кимматли хўжалик белгиларнинг кенг қамровдаги ўзгарувчанлиги юз бсриши аникланди. G.thurheri х G.raimondii амфидиплоидининг хирзитум (К-58) ва барбадензе (К-59) шакллари эркин холда кўпайтирилганда ва маданий G.hirsutum L. турига мансуб навлар билан дурагайлашда ўзларини тегишли тарзда G.hirsutum L. ва G.harhadense L. маданий тетраплоидларига ўхшаш эканлиги тасдиқланди;
G.thurheri Tod. X G.raimondii Ulbr амфидиплоидининг икки хил шакллари (К-58 ва К-59) иштирокида олинган дурагайларда граншрсссив ўзгарувчанлик натижасида, тола чикими ва гола узунлиги, кўсак йириклиги ва уларнинг сони каби белгилар орасидаги салбий коррсляцияларнинг узилиши юз бсриб, ижобий рекомбинантларнинг пайдо ва амфидиплоиднинг донорлик имкониятларини оширишга сабаб бўлиши аникланди;
гур ичида ва гурлараро мураккаб дурагайлашнинг хар хил услублари оркали баъзи салбий коррслягив богликликларни узиш, шунингдск юкори тсзпишарлик ва махсулдорлик, тола чикими ва сифати хамда 1000 дона чигит вазни билан бўлган ва бошка белгиларнинг юкори мажмуасига эга рскомбинантлар ажратиб олиш мумкинлиги аникланди;
қўлланилган гур ичида ва гурлараро дурагайлаш услубларининг ижобий грансгрсссив ўзгарувчанликни ошириш ва кимматли хўжалик белгиларнинг янги ижобий мажмуасига эга, генетик жихатдан бойитилган рскомбинантларни яратишдаги самарадорлиги тасдикланди;
яратилган дурагайларда кимматли хўжалик белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги ва шаклланиш жарасни, умумий ва (+)-госсипол микдори бўйича олинган назарий маълумотлардан назарий тадкикотларда, яратилган носб дурагайлар, шакллар, оилалар, тизмалар ва навлардан эса амалий ғўза селекциясидафойдаланилади.
Хулоса
1. Урга толали ғўза навларини гур ичида дурагайлаш оркали топкросс чатиштириш тизимида комбинацией кобилиятини ўрганиш асосида яратилган мураккаб ва конвсргснт дурагайларни таккослаб ўрганиш оркали куйидагилар тасдикданди:
юкори умумий чатиштириш кобилияти (УЧҚ) бўйича самарадорлик: «50% униб чикиш -50% гуллаш» Юлдуз (-0,71); Тошкснт-6 (- 0,39) ва С-9070 (-0,38); «50% униб чикиш -50% иишиш» С-9070 (-1,43) ва Тошкент-6 (-0,91); бир дона кусак вазни С-6532 (+0,11); 1000 дона чигит вазни С-9070 (+0,51); махсулдорлик Ташкент-6 (+5,28); С-4911 (+4,04) ва С-9070 (+2,24); тола чикими С-6532 (+1,29); тола узунлиги С-4911 (+0,70) ва С-6532 (+0,48); толанинг солиштирма узилиш кучи С-6532 (+1,57) ва С-4911 (+0,91); тола микронейри С-6532 (+0,24) ва Окдарё-6 (+0,24) бўлиши аникланиб, кейинчалик ушбу кимматли донорлардан рсккурснт навларнинг хўжалик белгиларини яхшилаш учун мураккаб ва конвсргснт дуратайлашда фойдаланиш самарали эканлиги;
бслгилар бўйича юкори УЧҚ та эта навларни мураккаб ва конвсргснт дурагайлашга жалб этиш рсккурснт навларни яхшилаш ва хўжалик учун кимматли бўйича генетик жихатдан бойитилган бошланғич ашёлар ва генотипларни яратиш максадида генетик ва сслскцион жараёнларда кўллаш учун тавсия этиш;
F| конвсргснт дурагайларида тезпишарликнинг доминантлиги, маҳсулдорлик ва тола чикими бўйича ўта доминантлик самараси юз бсриши, F2-F3 авлодларда эса ижобий трансгрессии шаклларнинг пайдо бўлиши;
F| конвсргснт дурагайларида гола сифатини белгиловчи кўрсаткичлар (узунлиги, микронейр, солиштирма узилиш кучи) нинг ирсийланиши ҳамда F2-F3 да уларнинг рекомбинация даражасига дурагайлашда иштирок этаётган бошланғич шаклларнинг генотипига ссзиларли даражада гаъсир этиши ва ушбу белгилар бўйича кимматли рскомбинантларни танлаш бошланғич шаклларнинг генотипини хисобга олган холда амалга оширилиши зарурлиги;
«вилтга толерантлик» нинг ирсийланиши нафакат патоген ва замбуруғнинг тупроқдаги инфекциясига, балки дурагайлаш услубларига боғлик равишда шаклланиши, жумладан F| ва F2 конвсргснт дурагайларда вилтга толерантлик бўйича тўлиқ доминантлик кузатилиши;
ўрганилган бслгилар орасидаги корреляция йўналиши ва кучи тур ичи мураккаб ва конвсргснт дурагайларда чатиштириш услуби ва реккуррент навларнинг генотипига богликлиги амалий жихатдан исботланиб, тола узунлигини белгиловчи юкори хўжалик белгиларини мужассамлашгирган кўплаб ижобий рекомбинантлар, шунингдек, тола чикими ва тола узунлигини ижобий боғлиқлиги аникланди.
2. Илк маротаба, ўзбск селекциясига мансуб генетик фаркланадиган ғўза навларининг чигити таркибидаги (+)-госсипол даражасини аниқлаш, экологик ва генетик узок дурагайларда умумий ва (+)-госсиполнинг ўзгарувчанлиги, ирсийланиш даражасини тахлили хамда кимматли хўжалик белгилар билан коррелятив боғлиқликлари борасидаги изланишлар асосида куйидагилар тасдикданди:
G. ssp. punctatum кенжа тури иштирокида яратилган С-6524, С-6530 ва С-6532 навлари чигитида (+)-госсиполнинг нисбатан юқорилиги, хамда мураккаб дурагайлаш оркали яратилган «Турон» нави ушбу белги бўйича наст ва умумий госсииол микдори бўйича юкори кўрсаткичга эгалиги;
гултожибарги ва чигити таркибидаги (+)-госсииол микдори бўйича F| ўсимликларда оралик ирсийланиш, хамда F2-F3 авлодда белги бўйича юз берадиган кенг тарздаги ижобий ва салбий трансгрессии ўсимликлар авлодида танланган F4 дурагайларидан белги бўйича баркарор оила ва тизмалар ажратиб олинганлиг F2 авлоддан бошлаб чигитида (+)-госсипол юкори бўлган ўсимликларни танлашнинг самарали эканлигини;
гултожибарг ва чигитдаги умумий ва (+)-госсипол микдорлари юқори корреляцияга, умумий ва (+)-госсиполнинг ўзаро кучсиз боғлиқлиги, шунингдск ушбу белгиларнинг айрим кимматли хўжалик бслгилар билан кучсиз ўзаро коррелятив боғлиқлиги анқланди. Урганилган бслгилар бўйича олинган маълумотлар ғўзанинг гснсратив органларида (+)-госсипол микдори хўжалик учун кимматли бслгилар билан генетик боғлиқ бўлмаган ҳолда назорат этилиши хамда эколого-гсо1рафик ва генетик узок дурагайлашда бир-бирига боғлик бўлмаган ҳолда ирсийланиши.
3. Биринчилардан бўлиб, G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. (2n=52) амфидиплоидининг 2 хил (К-58 хирзитум ва K-59-барбадензе) шакллари ва уларнинг G.hirsutum L. тури навлари иштирокидаги дурагайларини гаккослаб ўрганиш асосида куйидагилар аникланди:
G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. (2п=52) амфидиплоидининг ўрганилган шакллари функционал диплоид бўлгани холда, эркин холда кўпайтирилганда ва G.hirsutum L. маданий тетраплоид турига мансуб навлар билан чатиштиришдан олинган авлодларида кенг тарздаги комбинатов ўзгарувчанликни, хамда тегишли равишда равишда G.hirsutum L. и G.harhadense L. тетраплоид турлари билан ўхшашликни намосн этиши;
FjG.thurberii Tod. x G.raimondii Ulbr. x G.hirsutum L. иштирокидаги бир гурух носб мураккаб дурагайларни ўрганиш натижасида, амалий ғўза сслскциясида фойдаланиш учун янги генофонд ярагиш ва янги шакллар пайдо бўлишида чекланмаган траншрсссив ўзгарувчанлик имкониятлар мавжудлиги кайд этилиши хамда амфидиплоиднинг К-59 куртак мутангида унинг К-58 шаклига нисбаган кўпгина хўжалик учун кимматли бслгилар бўйича юкори ўзгарувчанликка эга фенотиплар пайдо бўлиши;
G. thurberi Tod. х G. raimondii Ulbr. амфидиплоидининг ўрганилган шакллари ва G.hirsutum L. навлари иштирокидаги мураккаб дурагайларда хосилдорлик ва унинг асосий таркибий кисмларини эркин кўпайтприлган авлодларига нисбаган тез яхшиланиши, хамда К-58 шакли иштирокидаги мураккаб дурагайлар кўсаклар сони белгиси бўйича барча бўғинларда К-59 иш гирокида олинганларга нисбаган паст натижа намоён этиши;
амфидиплоиднинг икки хил шакли ва маданий навлар иштирокидаги F | мураккаб дурагайларида тола чикими ва узунлиги белгилари бўйича юкори кўрсаткичга эга маданий навларга хос тарзда ирсийланиши, мураккаб дурагайларда ушбу белгиларнинг махсулдорлик ва унинг асосий таркибий кисмларига нисбаган наст ўзгарувчанликка эгалиги. Тола чикими бўйича нисбаган юкори ўзгарувчанлик F2 ўсимликларида, тола узунлиги бўйича эса F2-F3 авлодларда кузатилиши хамда эркин кўиайтирилаётган К-59 шакли авлоди ва унинг навлар билан чатиштиришдан олинган F3 дурагайларида К-58 шаклига нисбаган узун толали ўсимликларнинг кўирок пайдо бўлиши;
амфидиплоиднинг эркин кўиайтирилган авлодлари ва маданий шакллар билан дурагайлаш оркали яратилган мураккаб дурагайларининг назорат навита нисбаган кам даражада вилт билан зарарланиши, хамда эркин холда кўпайтирилган амфидилоиднинг К-59 шаклини К-58 шаклига нисбаган вилтга бардошлилиги юкорилиги ва унинг ишгирокида олинган F2-F4 мураккаб дурагайларида чидамлиликни ошиши кузатилди.
4. Урганилган дурагайларда коррелятив богликлик бўйича умумий қонуниятлар кузатилган ҳолда F^G.thurheri Tod х G.raimondii Ulbr. амфидиплоидининг икки хил (К-58 ва К-59) шакллари хамда G.hirsutum L турига мансуб Аса la sj-5 нави иштирокидаги мураккаб дурагайларда, аксарият ҳолларда асосан аҳамиятсиз паст ижобий ва салбий корреляция коэффициентларн кўрсаткичларни намоён этиши, К-58 х Андижан-60 дурагай комбинациясида эса «тола чикими» ва «тола узунлиги» белгиларининг ўзаро коррсляцияси ижобий бўлиши аникланди.
5. Яратилган 4 геномли [(G. thurheri Tod. х G. raimondii Ulbr.) x G.arboreum L.} x G.hirsutum L., 5- геномли [(F, K-28 x C-6524) x G.harhadense L. дурагайлар ва бсккроссларда хўжалик белгиларнинг ирсийланиши ва ўзгарувчанлигини киссий ўрганиш асосида куйидагилар гасдикланди:
носб белгилар бўйича кенг трансгрессив ўзгарувчанликка эга бўлган ва генетик жихатдан бойитилган рскомбинантлар олиш имкониялари;
ғўзанинг мураккаб гурлараро ва маданий шаклларини иштирокидаги дурагайларнинг дастлабки авлодларида белгиларни яхшилаш ва баркарорлашувида бсккросс чатиштиришларнинг самарадорлиги;
ғўзанинг 4 ва 5 та турлари иштирокидаги мураккаб дурагайлари ва бсккроссларида маҳсулдорлик хамда унинг таркибий кисмлари бўйича F| авлоддан бошлаб кенг трансгрессив ўзгарувчанлик, хусусан, 5 та тур иштирокидаги дурагайлашнинг «1 дона ўсимликдаги кўсаклар сони» ни яхшилашда, «бир кўсакдаги пахта вазни» ва «1000 дона чигит вазни» бўйича эса 4-5 та т урлар иштирокидаги ва бсккросс дурагайлашнинг самарадорлиги;
мураккаб 4-5 та гур иштирокидаги ва бсккросс дурагайлашда тола чикими 43,1-45,0%, тола узунлиги 40 мм ва ундан юкори, тола микронейри 3,9-4,5 ва вилтга бардошли рскомбинантларни олиш асосида интрогрсссив селекциянинг самарали эканлиги;
6. Мураккаб 4-5 та тур иштирокида ва бсккросс дурагайлаш оркали яратилган F2 дурагайларида хўжалик учун кимматли бслгилар ўртасидаги коррелятов боғликдикларни ўрганиш асосида «тола чикими» ва «тола узунлиги» белгилари орасида ўртача ижобийдан (г=+0,39) юкори ижобийгача (г=+0,62), «тола узунлиги» ва «микронейр» орасида ўртача ижобий (г=+0,55), шунингдек, «тола узунлиги» билан «гола пишикдиги» орасида ўртача ижобий (r=+0,56 ва r=+0,50) корреляциялар аниқлангани ушбу бслгилар ўртасидаги тсскари коррелятов боғлиқликларни узишда қўлланилган услубларнинг самарадорлиги эканлиги тасдиқланди.
7. Тур ичида мураккаб ва конвсргснт, эколого-гсографик ва генетик узок, шунингдек 3-4-5 та ғўза турларини дурагайлаш ва бсккросс дурагайлаш асосида куйидаги янги селекцион оилалар, тизмалар ва навлар яратилди:
мураккаб ва конвсргснт дурагайлаш услуби асосида -Т-7966, Т-214/05; СС-896/05; СС-896/28; СС-991/05; СС-991/09; КС-1/05; КС-1/08; КС-1/18; КС-1/35; КС-1/51; КС-1/77, Л-231-233/07, Т-234-235/07, Т-236-237/07, Т-242-243/07, Т-244-245/07, Т-482-483/07, Т-484-485/07, Т-666-667/07, Т-397-398/07, Т-802-803/07, Т-814-815/07 ва Т-230/05;
эколого-географик ва генетик узок дурагайлаш услуби билан С-7300, С-7301 навлари С-5344, С-5361, HPG-1 оилалари;
мураккаб 3 турни дурагайлаш услуби билан «Султон», «Жаркўртон», С-7276 ва С-7277 навлари, шунингдек бир каюр тизмалар.
8. Тур ичида ва гурлараро узок дурагайлаш асосида ўзида кимматли хўжалик белгиларнинг ижобий юкори мажмуасини мужассамлаш i ирган носб интрогрессив дурагайлар, генетик жихатдан бойитилган рскомбинантлар, шакллар ва тизмалар ҳамда уларнинг асосида «Сул тон», «Жаркўргон», С-7276, С-7277, С-7300, С-7301 ғўза навлари ярагилди. “Султон” нави 2011 йилдан Давлат реестрига киритилган бўлиб, 2008 йилдан 2014 йилгача 275.5 минг га. дан оргик майдонларда экилди.
9. Изланишлардан олинган натижалар асосида қуйидагилар тавсия этилади:
ўрта толали ғўзанинг районлашган навларини айрим кимматли хўжалик белгилари бўйича яхшилаш ва ижобий трансгрессив ўзгарувчанликка эришишца рсккурснт навни яхшилаш имконини бсрадиган конвсргснт дурагайлаш услубидан фойдаланиш;
амалий ғўза сслскциясида бошланғич ашс сифатида бслгилар бўйича конвсргснт чатиштиришларда УЧҚ юкори бўлган куйидаги навлардан фойдаланиш: тезпишарлик бўйича -Тошкснг-6 и С-9070; бир дона кўсакдаги пахта вазни бўйича-С-6532; 1000 дона чигит вазни бўйича- С-9070; махсулдорлик бўйича - Тошкснт-6, С-4911 ва С-9070; тола чикими бўйича -С-6532; гола узунлиги бўйича -С-4911 ва С-6532; толанинг узилиш кучи бўйича - С-6532 ва С-4911; гола микронейри бўйича - С-6532 ва Окдарё-6;
янги КС-1/05; КС-1/08, КС-1/18, КС-1/35, КС-1/51, КС-1/77; СС-896/05; СС-896/28; СС-991/05, СС-991/09 ғўза оилалари хамда Т-7966, Т-214/05 тизмалари генетик-селекцион тадқиқотлар учун бошлангич ашс сифатида;
-чигитидаги (+)- госсипол миқдори 95% дан юкори BC3S|-47-8-1-17 ва BC3S1-1-6-3-15 АҚШ намуналари, (+)-госсипол микдори юкори (90%) бўлган HPG-1 ва бошка тизмалардан мазкур белги бўйича донорлар сифатида генетик-селекцион тадкикотларда фойдаланиш;
кимматли хўжалик бслгилар бўйича трансгрессив ўзгарувчанликка эришишда ва генетик жихатдан бойитилган рскомбинантларни яратишда G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. амфидиплоидининг ўрганилган шакллари, 4-5 та гур иштирокидаги [(G. thurheri Tod. х G. raimondii Ulhr.) х G.arhoreum L.] X G.hirsutum L. ва [(F/ K-28 x C-6524) x G.harhadense L., дурагайлари ва уларнинг бсккроссларини амалий ғўза селекциясига жалб этиш;
Районлашган тезпишар «Султон» ва истикболли «Жаркўрғон» ғўза навининг майдонини кенгайтириш, шунингдек, янги С-7277, С-7300 ва С-7301 навларини кенг синаш тавсия этилади.
Дунёни ғоялар бошқаради. Фақат бу ғоялар бутун бир мафкура сифатида шакллансагина амалиёт юзини кўриши мумкин. Мафкура қайси кўринишда бўлмасин, унинг амалий ҳаракатлари асосида бошқа мафкураларга қарама-қаршилик туради. Мафкуравий бўшлиқ бўлган жойда янги мафкура яратиш ёки ташқи кучлар томонидан ўзга мафкура олиб киритилиши мумкин. Аммо бирор мафкуранинг ичида унга монанд бўлмаган янги бир мафкурани яратиб бўлмайди. Бундай бўлади деган сўз ижтимоий гуруҳлар ўртасида бўлинишнинг юзага келганлигини англатади ва мафкуралар ўртасида сиёсий сепаратизмни юзага келтиради. Халқаро сиёсат “status quo”сида геомафкура омили биринчи навбатда мафкуравий хавфсизлик таҳдиди тарзида намоён бўлиб, таҳдидлар ижтимоий ҳаётнинг сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, экологик, маданий ва ахборот соҳаларини ўзига тўлиқ қамраб олмоқда. Жамиятда мафкура полигонлари шаклланиб, тобора мустаҳкамланиб бормоқда ва бугун “мафкура полигонлари ядро полигонларига нисбатан ҳам кўпроқ кучга эгалигини” намоён этмоқда. Геомафкуравий куч марказлари – жамиятдаги сиёсий институтлар, ижтимоий гуруҳлар ўртасида муайян манфаатларни кўзлаб ғоявий жиҳатдан юзага келган геосиёсий куч марказидир. Геосиёсий куч маркази битта давлат, давлатлар уюшмаси ёки гуруҳ, давлатчилиги ҳар хил бўлсада, ғоявий маслакдошлиги бир хил бўлган сиёсий гуруҳлар бўлиши мумкин. Геомафкуравий куч маркази билан геосиёсий куч марказини илмий жиҳатдан қиёсий таҳлил этганда "геосиёсий куч марказ" жумласидаги "куч" сўзини тушириб қолмаслик лозим. Чунки "геосиёсий марказ" тушунчаси халқаро муносабатлар назариясида бошқачароқ маънода талқин қилинади. Геосиёсий марказ тушунчаси аввало бир давлатга нисбатан ишлатилади ва биринчи ўринда давлатнинг "куч сифатида шаклланганлигини эмас, балки ҳаракатдаги кучлар учун геостратегик аҳамиятдаги географик кенгликда жойлашганлигини назарда тутади". Геомафкуравий куч марказлари кўламига қараб геосиёсий куч марказлари сингари глобал ёки минтақавий бўлади. Бироқ, геосиёсий куч марказлари географик майдон билан биргаликда давлатнинг қудрати ва сиёсий мотивига қараб таснифланса, геомафкуравий куч марказлари илгари сураётган ғояларининг тарқалиш доираси (географик эмас)га қараб тавсифланади. Мақолада мафкуравий жараёнларнинг тадрижий тараққиёти, геомафкуравий таҳдидларнинг юзага келиши ва уларнинг шаклланишида куч марказларининг тутган ўрни ва роли билан боғлиқ долзарб масалалар таҳлил қилинган.
Мақолада корхоналарида аудит ўтказиш жараёнида муҳимлик даражасини аниқлаш моделлари тандиқий таҳлил қилинган. Асосий базавий кўрсаткичлар муҳимлик даражаси билан узвий боғлиқлиги юзасидан фикрлар келтирилди.
Мақолада Америка Қўшма Штатлар (АҚШ)да замонавий неоконсерватизм сиёсий мафкурасининг шаклланиши ва ғоявий асослари илмий адабиётлар таҳлили асосида ёритилиб берилган. XX аср охири ва XXI аср бошларига келиб неоконсерватизм мафкурасининг АҚШ сиёсий ҳаётида ўзига хос ўринга эга бўлди. Муайян даврларда давлат бошқаруви ва сиёсий қарорлар қабул қилишга сезиларли таъсир кўрсатиб келди. Хусусан, АҚШда Республикачилар партияси ҳукумати бошқаруви даврларида неоконсерватизм ички ва ташқи сиёсий концепциялар шаклланишида устуворликка эга бўлиб келмоқда. АҚШ неоконсерватизм мафкураси глобал мафкуравий жараёнлар тизимида дунёда демократияни тарғиб қилиш, турли минтақалардаги сиёсий жараёнларга аралашиш, ҳарбий воситалардан кенг фойдаланиш каби хусусиятлари билан ажралиб туради. Хусусан, охирги ўн йилликларда АҚШнинг турли минтақалардаги ташқи сиёсати кўпроқ неоконсерватив мазмунга эга бўлди. Терроризмга қарши кураш ва авторитар режимга эга давлатларда демократик қадриятларни қарор топтиришга қаратилган ташқи сиёсий ёндашувлар шаклланишига неоконсерватизм мафкурачиларининг таъсири кучли бўлиб, Яқин Шарқ минтақасидаги мафкуравий-сиёсий жараёнлар, геомафкуравий кураш дискурсида ҳам неокон-серватизм ўз таъсирига эга эканлигини намоён қилди. Неоконсерватизм борасидаги тадқиқотлар асосан хорижий тадқиқот марказлари, илмий муассасалар ҳамда “ақлий марказлар” томонидан амалга оширилиб келинмоқда. Асосий эътибор неоконсерватизмнинг ташқи сиёсий мафкураси ривожи эволюциясига қаратилади. Мақолада АҚШ неоконсерватизм мафкурасининг шаклланиши эволюцияси, сиёсий мафкура сифатида ички ва ташқи сиёсий жараёнларга таъсири, неоконсерватизм асосчилари қарашларининг ривожланиш тенденциялари, неоконсерватив тузилмаларнинг шаклланиши ҳамда институтционаллашуви ривожи масалалари хорижий тадқиқотлар, илмий адабиётлар, интернет манбалари асосида таҳлил қилинган. Мақолада АҚШ неоконсерватизм мафкураси ғоявий-назарий асослари шаклланишининг интегратив хусусиятлари ҳам ёритилади.
В документе описывается, как был измерен уровень шума на фасаде многоэтажного жилого здания в городе Ташкенте. Здание имеет две стороны, параллельные железной дороге, расположенной на расстоянии около 25 м от него. Из-за небольшого расстояния уровень шума, производимого поездами, значительно превышает допустимый предел на фасаде здания, Цель акустического исследования, представленного в документе, заключалась в обеспечении того, чтобы уровень шума, измеряемый на расстоянии 2 м от фасада здания, соответствовал стандартам шумоизоляции Узбекистана и СП 353.1325800.2017, которые полностью соответствуют международным нормам [1].
It is known that in chronic liver diseases, secondary immunodeficiency is formed, which is of great importance for the dental system and the entire body as a whole. Therefore, it becomes clear the importance of studying the state of the protective system of oral tissues in chronic viral liver pathology, which requires timely and constant correction. The aim of this study was to evaluate the activity of proinflammatory cytokines and cytolytic enzymes in patients with chronic viral hepatitis before tooth extraction. The level of cytokine IL-1 in patients with CVI before tooth extraction was on average 43.97±3.56 pg / ml, whereas in healthy people the studied indicator was on average 5.41 ± 0.42 pg / ml. The patients showed an increase in the level of IFN in the blood serum by an average of 6.2 times, the level of interleukin-18, belonging to the IL-1 family, was statistically significantly increased by 2.4 times in patients with CVI, compared with the control group. The features of CVH are dissociations between the levels of proinflammatory cytokines IL-1, IL-6, IL-18 and interferon. This indicates the disintegration of the inflammatory process occurring in the periodontal tissues and with the transition to a chronic course of the disease. Changes in the level of IL-1, IL-6, IL-18 and interferon in the blood serum of patients with CVI from normal parameters before tooth extraction is an indicator of the severity of the inflammatory process in the liver, as evidenced by changes in the dynamics of cytolytic enzymes.