SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
51
О
Фергане
: «
От
государства
Кан
-
го
(
Самарканд
)
на
востоке
и
есть
государство
Бахэна
-
го
, [
где
]
имеется
два
правителя
.
Связаны
развилкой
большой
реки
,
которая
протекает
от
центра
на
запад
.
К
югу
от
реки
один
правитель
подчиняется
Даши
(
арабам
),
а
правитель
к
северу
от
реки
находится
под
управлением
Туцзюэ
(
тюрков
)»
1
.
Таким
образом
,
Хуэй
Чао
описывает
не
только
природные
условия
,
религии
,
обычаи
народов
региона
,
но
и
ту
сложную
политическую
ситуацию
в
первой
половине
VIII
в
.,
когда
крупные
политические
и
военные
силы
боролись
за
влияние
в
Центральной
Азии
,
и
его
сочинение
«
Ван
У
-
Тянь
чжуго
чжуань
» («
Описание
путешествия
по
Пяти
регионам
Индии
» – “Wang
wutian zhuguo zhuan”
慧超往五天竺国
传
)
является
весьма
ценным
источником
по
истории
Центральной
и
Южной
Азии
того
времени
.
ИМАМНАЗАРОВ
ҚАҲРАМОН
ТошДШИ
ўқитувчиси
Тан
сулоласи
бошқаруви
даврида
Фубин
тартиби
ва
амалдорларнинг
лавозимларга
тақсимланиш
тизими
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Тан
сулоласи
даврида
ҳарбий
бошқарув
тизимидаги
имтиҳон
системаси
ва
унинг
ички
аҳволи
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Тан
сулоласи
,
Фубин
тартиби
,
Ян
Ду
бошқаруви
,
Цзинши
имтиҳон
тизими
,
Гуанчжун
–
Лунси
гуруҳи
,
Шао
ди
даври
,
Чженгуан
ҳукмронлиги
.
Аннотация
.
Эта
статья
описывает
структуру
административных
органов
и
агентств
Китайской
династии
Тан
,
так
же
как
и
их
функций
.
Автор
предлагает
оригинальную
систему
названий
китайских
институтов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
династия
Тан
,
порядок
Фубина
,
управление
Ян
Ду
,
экзаминационная
система
Цзинши
,
группа
Гуанчжун
–
Лунси
,
эпоха
Шао
Ди
,
правление
Чженгуана
.
Summary.
This paper enlightens the structure of attestation system in military administrative
bodies and its internal conditions and functions during the reign of the Tan dynasty. The author
also proposes an original system of the names of Chinese institutions.
Keywords and expressions:
Tang Dynasty, the Fubini order, the management of Yang Du, the
Examination System of Jingsheng, the group of Guanchzhun-Longxi, Shao Di Period, and the
reign of Chzhenguana.
Хитойда
амалдорларни
тайёрлашга
доим
жуда
катта
эътибор
бериб
келинади
.
Бунинг
асосий
сабаби
амалдорлар
мамалакатнинг
йирик
иқти
-
содий
кучига
айланиб
бораётганида
ва
улар
давлат
бошқарувида
иштирок
этиш
ҳуқуқини
қўлга
киритишни
қатъий
равишда
талаб
қилиб
бораёт
-
ганларида
эди
.
Шу
туфайли
,
давлат
бошқарувининг
муҳим
вазифаларидан
яна
бири
:
уч
даражали
имтиҳонларни
ташкил
этиш
эди
.
Ушбу
шароитда
1
Там
же
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
52
имтиҳон
орқали
лавозимларга
тайинлаш
кейинчалик
ривожлана
бошлади
.
Имтиҳонларни
давлат
ташкилий
органлари
ўтказишган
.
Қадимдан
бу
ерда
амалдорларни
танлашнинг
бир
неча
усули
бўлган
.
Лекин
,
одатда
,
конфу
-
цийлик
тамойилларига
биноан
бошлиқ
лавозимига
фақат
доно
ва
лаёқатли
кишигина
эриша
олган
.
Олий
даражали
Цинши
мансабига
имтиҳон
импе
-
ратор
саройида
бўлиб
ўтарди
.
Имтиҳоннинг
бундай
кўринишда
бўлиши
давлат
ташкилий
органларига
ва
амалдорларга
юқори
билимли
кадрларни
таъминлаб
беришда
жуда
муҳим
восита
бўлиб
хизмат
қилади
.
Бундан
ташқари
,
имтиҳонлар
амалдорларнинг
билим
даражасини
ошириш
,
жа
-
миятни
ривожлантириш
ва
янги
кадрларни
уездлар
бошқарувига
қадар
кўтаришга
хизмат
қилган
.
Амалдор
бўлишни
истаган
киши
бир
қатор
имтиҳонларни
аъло
баҳоларга
топшириб
,
синовдан
ўтиши
лозим
бўлган
.
Танловнинг
барча
қатнашчилари
-
га
саволлар
берилган
,
уларга
махсус
таклиф
қилинган
комиссия
ҳузурида
ёзма
ёки
оғзаки
жавоб
берилган
.
Имтиҳондан
муваффақиятли
ўтиш
учун
қадимги
мутафаккирлар
,
аввало
,
Конфуций
асарларини
яхши
билиши
,
тари
-
хий
воқеаларни
қизиқарли
қилиб
тушунтириб
бериши
,
фалсафий
мавзуларда
фикр
юрита
олиши
ва
шеърлар
тўқиши
талаб
этилган
.
Биринчи
имтиҳонни
топширган
киши
энг
қуйи
лавозимга
тайинланган
.
Хизмат
поғонасидан
юқо
-
рига
кўтарилмоқчи
бўлганлар
фақат
иккинчи
,
анча
мураккаб
имтиҳондан
ўтгачгина
юқори
лавозимни
олишган
.
Ниҳоят
,
фақат
уч
марта
имтиҳон
топ
-
ширган
,
учинчи
олий
илмий
даража
соҳибларигина
давлатдаги
энг
масъу
-
лиятли
лавозимларга
тайинланадиган
амалдорлар
сирасига
кирувчи
ҳар
томонлама
тайёрланган
ва
пухта
текширилган
кишилар
бўла
олган
1
.
Суй
империясининг
Ян
Ду
бошқаруви
давридаёқ
Цзинши
имтиҳон
тизи
-
мидаги
даражалар
ўрнатилган
эди
.
Тан
сулоласи
бошқарувининг
илк
дав
-
рида
кўпгина
даражалар
мавжуд
бўлиб
,
улардан
энг
асосийлари
саккиз
тур
-
да
:
сюцай
,
минцзин
,
цзинши
,
минфа
,
минцзи
,
минсуан
,
даоцзюй
ва
тунцзи
бўлган
.
Одатда
,
имтиҳондан
ўтишда
улар
орасида
энг
оммалашган
даража
-
лардан
минцзин
ва
цзиншидан
фойдаланганлар
.
Оқибатда
,
эътиборга
молик
мавзулардан
бири
цзинши
бўлиб
қолди
.
Ушбу
даражани
қўлга
киритиш
учун
имтиҳон
дастурига
шеърий
тўпламлар
ва
замонавий
вазиятдан
чиқа
билиш
киритилган
.
Вақт
ўтиши
билан
Чженгуан
вазирлигига
кўп
ҳолларда
ўз
вақ
-
тида
цзинши
даражасига
имтиҳон
топширганлар
тайинланган
.
Шао
ди
(
殤帝
Ш
à
од
ì 710)
даврида
сарой
имтиҳонлари
ва
ҳарбий
иш
бўйи
-
ча
имтиҳонлар
тизими
тайинланади
.
Гуанчжун
–
Лунси
гуруҳи
ҳолатини
жон
-
лантириш
учун
,
бошқарувга
феодаллар
қаторида
оддий
хизматчилар
жалб
қилинган
бўлиб
,
имтиҳон
тизимининг
ривожига
ўз
таъсирини
ўтказган
2
.
Ушбу
тартибдан
фойдаланиб
,
ўша
давр
бошқарув
доиралари
,
оддий
хизматчилар
ёрдамида
одамларни
ишонтириш
ва
ўз
ҳукмронлигини
мустаҳ
-
1
王季勒。
中国古代民间建筑。北京，
1989
年
。
2
王顺。
中国美术史
。
上海
。
1994
年
。
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
53
камлашга
ҳаракат
қилганлар
.
Шу
тариқа
оддий
хизматчилар
орасидаги
бой
қатлам
вакиллари
ҳам
давлат
бошқарувига
киритилган
ва
улар
ҳукмрон
синфига
айлана
бошлади
.
Бу
ҳол
,
бир
томондан
,
деҳқончиликда
қийинчи
-
ликни
келтириб
чиқарган
бўлса
,
иккинчи
томондан
–
ички
ҳукмрон
синфлар
орасида
ўзаро
келишмовчиликларга
олиб
келди
.
Имтиҳон
тизимидан
мақсад
–
зиёли
инсонларнинг
мустақил
фикрлашларини
чеклаш
бўлса
-
да
,
марказий
ҳокимиятдаги
эски
монополияга
зарба
берди
ва
Хитойдаги
зодагонлар
сиёсий
бошқаруви
ҳамда
амалдорлар
маданиятининг
ривожланишида
муҳим
роль
ўйнади
.
Катта
амалдорлар
ва
аслзодаларнинг
болалари
тўғридан
-
тўғри
амалдор
мартабасини
оларди
,
лекин
у
ота
-
онасининг
мартабасига
қараганда
анча
паст
эди
.
Вилоятлардаги
мактаблар
эса
маҳаллий
аслзодаларга
пастдан
тепага
кўтарилиш
учун
хизмат
қиларди
.
Бундан
ташқари
,
имтиҳонлар
ҳеч
қачон
юқорига
кўтарилишнинг
ягона
воситаси
бўлмаган
.
Кўпчилик
лаво
-
зимни
туғилганлик
ҳуқуқи
ёки
катта
амалдорларнинг
кўрсатмасига
биноан
олишарди
.
Текширувчиларнинг
таъкидлашича
,
амалдорликнинг
қатлам
-
ларида
имтиҳондан
ўтганлар
сони
озчиликни
ташкил
этарди
.
Бу
эса
Тан
даврида
Хитой
жамияти
бўлинганлиги
ва
бу
анъаналар
ижтимоий
тенгсизликнинг
мутаҳ
-
камлаганлигини
акс
эттирадиган
фактдир
1
.
Тан
сулоласи
даврида
ҳали
-
ҳамон
фубин
тартиби
мавжуд
эди
.
Уде
(
武德
W
ǔд
é 618–626,
яъни
Ли
Юан
)
даврида
Хитой
вилоятларида
12
та
армия
бўлиб
,
ҳар
бири
генерал
раҳбарлиги
остида
,
қишлоқ
хўжалиги
ва
ҳарбий
ишларни
идора
этган
.
Чженгуан
(
貞觀
Зҳēнгуāн
627–649,
яъни
Ли
Ши
Мин
)
бошқарувининг
сўнгги
давридан
бошлаб
,
аста
-
секин
фубин
тизими
мукаммаллашган
3
турдаги
вилоятлар
ажралиб
чиқади
:
биринчи
турдаги
вилоятда
1200
аскар
,
иккинчисида
– 1000
та
ва
учинчисида
800
та
аскар
жамланган
эди
.
Пой
-
тахтни
қўриқлаш
хизматини
бажарадиган
фубин
тизими
ўз
ичига
16
та
қалъадаги
аскарларни
олган
.
Аскарлар
қалъасида
иккита
олий
қўмондонлик
лавозимлари
–
шанцзянцзюн
ва
дацзянцзюн
эди
.
Чженгуан
ҳукмронлигидан
сўнг
цзюнфу
сони
кўпайиб
боради
. 634
йилга
келиб
Хитой
вилоятларни
ҳарбий
округларга
бўлиб
юборади
.
Мамлакатда
ҳарбий
округлар
сони
450
дан
500
гача
етган
.
Кай
юан
(
開元
Кāию
á
н
713–741)
даврига
келиб
634
та
цзюнфу
мавжуд
бўлиб
,
ундан
261
таси
,
яъни
1/3
қисми
Гуанчжунга
тўғри
келади
.
Шу
тарзда
ҳарбий
кучлар
марказий
ҳукумат
районида
тўпланган
бўлиб
,
асосий
эътибор
ички
интизомни
мустаҳкамлашга
қаратилган
,
ташқи
мудофаа
масаласига
эса
,
унчалик
аҳамият
бермаганлар
.
Фубин
тизими
ер
-
нинг
тақсимланиши
асосида
,
ишлаб
чиқариш
муносабатларига
мувофиқ
тарзда
эди
. 20
ёшга
тўлган
эркаклар
ҳарбий
мажбуриятни
ўташлари
керак
бўлган
, 60
ёшлилар
эса
озод
қилинган
.
Тинчлик
пайтида
аскарлар
далада
меҳнат
қилар
,
қишлоқ
хўжалик
ишларидан
бўш
вақтларида
эса
чжечун
ва
дувей
(
офицер
унвони
)
раҳбарлиги
остида
жангларга
тайёрланганлар
.
Фубин
1
Zhongguo gudai jingji jianshi
《中国古代
经济简史》，
Danda xuezhu
旦大学著，
Shanghai renmin chuban she
上海人民出版社，
Ye. 392
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
54
тизими
ҳар
йили
навбат
билан
пойтахтга
аскар
қалъасига
киритиш
учун
олиб
келинган
бўлиб
,
тасодифий
урушлар
пайтида
қўмондон
буйруғига
биноан
юриш
бошланган
.
Ҳарбий
ҳаракатлар
тугагач
,
қўмондонлар
император
саройига
,
аскар
-
лар
эса
–
ўзларининг
қишлоқларига
қайтганлар
.
Ҳарбийча
кийим
-
бош
,
қурол
-
ланиш
ва
озиқ
-
овқат
билан
улар
ўзларини
ўзлари
таъминлашлари
керак
эди
1
.
Чженгуан
(
貞觀
Зҳēнгуāн
627–649)
даврининг
ўрталарига
келиб
,
ши
-
моли
-
ғарбий
районлардан
кўчиб
келган
чегарачи
соқчиларнинг
мажбу
-
риятлари
мураккаб
ва
ўта
оғир
эди
.
Тарихий
маълумотларга
қараганда
,
“
Шандундан
ҳар
йили
эркакларни
чегара
ҳарбийлигига
йўналтиришган
.
Йирик
отрядлар
10
минг
кишини
,
кичик
отрядлар
эса
,
минглаб
кишини
ўз
ичига
олган
.
Оловли
белги
,
ҳавоза
занжири
ва
айғоқчилик
гуруҳлари
10
минг
“
Ли
”
га
етган
”.
Аскарлар
кексалик
давригача
,
баъзида
эса
,
ҳатто
вафот
этгунларига
қадар
хизматларини
бажарганлар
.
Айниқса
,
бир
йўла
қишлоқ
хўжалиги
ишлари
билан
шуғулланувчи
деҳқонларга
жуда
мушкул
эди
.
Гаосзун
(
高宗
Гāозōнг
650–683)
ҳукмронлиги
даврида
чегара
қўшини
сони
ортиб
боради
,
шу
билан
бирга
аскар
қалъалари
ва
кўчманчи
ҳарбийлар
хизмат
муддати
узаяди
2
.
Ҳарбий
мажбуриятдан
узоқлашишга
интилиб
,
деҳқонлар
ўзларига
ши
-
каст
етказганлар
.
Бюрократ
амалдорлар
ва
йирик
ер
эгалари
деҳқонларнинг
ерларини
босиб
олиб
,
ер
тақсимлаш
тизимини
барбод
қилардилар
.
Оқибатда
,
кўпгина
деҳқонлар
ер
майдонларини
ижарага
беришар
ёки
қишлоқдан
бош
олиб
кетишга
мажбур
бўлганлар
.
Буларнинг
барчаси
фубин
тизими
асосини
заифлаштирарди
.
Тан
сулоласи
ҳукмдорлари
қочоқлар
орасидан
аскарларни
жалб
этишларига
тўғри
келарди
.
Чжусзин
(
中宗
Зҳōнгзōнг
684
ва
705–710)
ҳукмронлиги
даврида
ҳарбий
мажбурият
чегара
районларидаги
аҳоли
томонга
тарқалган
.
Бу
даврга
келиб
,
фубин
ҳарбийлари
олдингидан
анча
ўзгарган
эдилар
.
Сюансзун
(
玄宗
Ху
á
нзōнг
712–756)
ҳукмронлиги
даврида
шимоли
-
ғарбий
қалъалардаги
ҳарбий
қисмлар
учун
аскарлар
атрофдаги
маҳаллий
аҳоли
орасидан
саралаб
олиниб
,
улар
етарли
бўлмаган
ҳолатларда
“
паҳ
-
лавон
” (
ботир
–
сзян
)
ни
тўплашни
амалга
оширганлар
. 720
йили
Кайюан
томонидан
буйруқ
чиқиб
,
унга
кўра
, 100
мингта
жасур
ва
довюрак
киши
-
ларни
саралаб
,
улар
хитойлик
ёки
“
вассал
” (
ўзга
қабилаликлар
)
бўлишига
қарамай
,
уларни
барча
мажбуриятлар
ва
солиқлардан
озод
қилиб
,
уларга
ҳарбий
билим
бериш
эди
.
Бу
шундан
далолатки
,
бу
даврда
фубин
тизимида
ҳарбий
билимга
кам
эътибор
ажратганлар
.
Ҳукмронлигининг
ўн
биринчи
йили
,
яъни
723
йили
Кайюан
жалб
этган
аскарлар
“
домий
аскар
қалъасидаги
хизматни
”
бажариб
,
ўн
иккинчи
йили
эса
Кайюан
фубинни
“
коси
”
3
номи
билан
қайта
номланди
.
Олдинги
тартиб
,
яъни
ҳар
йили
фубин
тизимидаги
аскар
қалъасида
хизматни
ўташ
учун
пойтахтга
келганлар
аста
-
секинлик
билан
ўз
кучини
йўқота
бошлади
.
Император
ҳукмронлигининг
ўн
учинчи
1
傅樂成. 第八章〈唐代的武功（上）//《中國通史 隋唐五代史》. 1993
2
Dan Chji Chen,
《中国二千年史》
Zhongguo er qian nian shi, t. 2, Shanghai
上海
, 1954.
3
“
中国大百科全
书
”
（ 修 本
订
）
II
转
。
北京。
页
465
。
1998
年
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
55
йили
Кайюан
“
коси
” 12
та
аскар
қалъасига
бўлинган
ва
чегара
хизматида
ҳам
уларнинг
вазифаси
чегарланган
эди
.
Император
ҳукмронлигининг
йи
-
гирма
бешинчи
йили
(737
йили
)
Кайюан
томонидан
имзоланган
буйруққа
кўра
,
жуда
кам
вақт
мавжуд
бўлган
ва
чегарада
аскар
қалъаларда
мажбурий
хизматни
ўташ
натижасида
аҳолига
кўплаб
шикаст
етказаётган
хизмат
турини
бекор
қилади
. 738
йили
яна
бир
буйруқ
чиқади
,
унда
жалб
этил
-
ганлардан
ташқари
,
аскар
қалъалари
чегарасидаги
барча
ҳарбийларни
хиз
-
матдан
озод
этиш
буйруғи
имзоланган
.
Шу
пайтдан
эътиборан
,
чегара
қалъалардаги
хизмат
– “
жалб
этилган
паҳлавонлар
”
тизимидаги
хизматга
ал
-
маштирилган
. 749
йили
Тянбао
“
мудофаа
бошқаруви
”
қуруқ
гапга
айланди
1
.
Фақатгина
амалдор
ва
қўшинлар
рўйхати
мавжуд
бўлиб
,
яроқли
аскар
-
нинг
ўзи
йўқ
эди
;
турли
хил
ҳарбий
қурол
-
яроғлар
керак
эди
: “
қуроллар
,
от
аравалар
,
таом
пишириш
учун
ўчоқ
,
чодир
ва
озиқ
-
овқат
”
кабилар
тартибсиз
ва
назоратсиз
ҳолда
эди
.
Оқибатда
,
Фубин
тизими
илгариги
аҳамиятини
бутунлай
йўқотиб
,
ер
тақсимотининг
барбод
бўлишига
олиб
келди
2
.
Хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
амалдорларни
имтиҳон
қилиш
орқали
давлат
лавозимларига
тайинлаш
тизими
,
Тан
сулоласининг
давлат
бошқа
-
рувидаги
аҳамияти
ва
давлат
бошқарув
аппаратининг
бир
тизимда
шакл
-
ланиб
,
мамлакат
бошқарув
тизими
марказлашди
.
Фубин
тизимининг
жорий
қилиниши
,
ҳарбийлашган
тизимни
янада
мустаҳкамлади
.
САДИБЕКОВА
БИБИСОРА
Иқтисод
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Хитойда
кичик
(
инновацион
)
ва
ўрта
бизнеснинг
ривожланиш
босқичлари
ва
хусусиятлари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Хитойда
кичик
(
инновацион
)
ва
ўрта
бизнеснинг
шаклланиш
ва
ривожланиш
босқичлари
ҳамда
уларнинг
ўзига
хос
хусусиятларига
бағишланган
бўлиб
,
унда
айнан
ушбу
шаклдаги
корхона
ва
фирмалардаги
замонавий
талабларга
жавоб
берувчи
инно
-
вацион
йўналишларни
ривожлантириш
фаолиятлари
таҳлил
этилгандир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
кичик
ва
ўрта
бизнес
,
инновация
,
ноу
-
хау
,
илмий
изланиш
ва
тажриба
конструкторлик
ишлари
(
ИИТКИ
),
инновацион
дастурлар
.
Аннотация
.
Данноя
статья
посвящена
вопросам
формирования
и
развития
иннова
-
ционного
малого
и
среднего
бизнеса
в
Китае
.
В
ней
приведен
анализ
деятельности
пред
-
приятий
и
фирм
определенного
типа
,
связанная
с
развитием
инновационных
направлений
,
отвечающих
современным
требованиям
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Инновация
,
малый
и
средний
бизнес
,
нау
-
хау
,
научно
-
исследовательская
и
опытно
-
конструкторская
работа
(
НИОКР
),
инновационные
программы
.
1
Zhongguo gudai jingji jianshi
《中国古代
经济简史》，
Danda xuezhu
旦大学著，
Shanghai
renmin chuban she
上海人民出版社，
页
.382
2
王季勒。
中国古代民间建筑。北京，
1989
年。
