SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
55
йили
Кайюан
“
коси
” 12
та
аскар
қалъасига
бўлинган
ва
чегара
хизматида
ҳам
уларнинг
вазифаси
чегарланган
эди
.
Император
ҳукмронлигининг
йи
-
гирма
бешинчи
йили
(737
йили
)
Кайюан
томонидан
имзоланган
буйруққа
кўра
,
жуда
кам
вақт
мавжуд
бўлган
ва
чегарада
аскар
қалъаларда
мажбурий
хизматни
ўташ
натижасида
аҳолига
кўплаб
шикаст
етказаётган
хизмат
турини
бекор
қилади
. 738
йили
яна
бир
буйруқ
чиқади
,
унда
жалб
этил
-
ганлардан
ташқари
,
аскар
қалъалари
чегарасидаги
барча
ҳарбийларни
хиз
-
матдан
озод
этиш
буйруғи
имзоланган
.
Шу
пайтдан
эътиборан
,
чегара
қалъалардаги
хизмат
– “
жалб
этилган
паҳлавонлар
”
тизимидаги
хизматга
ал
-
маштирилган
. 749
йили
Тянбао
“
мудофаа
бошқаруви
”
қуруқ
гапга
айланди
1
.
Фақатгина
амалдор
ва
қўшинлар
рўйхати
мавжуд
бўлиб
,
яроқли
аскар
-
нинг
ўзи
йўқ
эди
;
турли
хил
ҳарбий
қурол
-
яроғлар
керак
эди
: “
қуроллар
,
от
аравалар
,
таом
пишириш
учун
ўчоқ
,
чодир
ва
озиқ
-
овқат
”
кабилар
тартибсиз
ва
назоратсиз
ҳолда
эди
.
Оқибатда
,
Фубин
тизими
илгариги
аҳамиятини
бутунлай
йўқотиб
,
ер
тақсимотининг
барбод
бўлишига
олиб
келди
2
.
Хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
амалдорларни
имтиҳон
қилиш
орқали
давлат
лавозимларига
тайинлаш
тизими
,
Тан
сулоласининг
давлат
бошқа
-
рувидаги
аҳамияти
ва
давлат
бошқарув
аппаратининг
бир
тизимда
шакл
-
ланиб
,
мамлакат
бошқарув
тизими
марказлашди
.
Фубин
тизимининг
жорий
қилиниши
,
ҳарбийлашган
тизимни
янада
мустаҳкамлади
.
САДИБЕКОВА
БИБИСОРА
Иқтисод
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Хитойда
кичик
(
инновацион
)
ва
ўрта
бизнеснинг
ривожланиш
босқичлари
ва
хусусиятлари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Хитойда
кичик
(
инновацион
)
ва
ўрта
бизнеснинг
шаклланиш
ва
ривожланиш
босқичлари
ҳамда
уларнинг
ўзига
хос
хусусиятларига
бағишланган
бўлиб
,
унда
айнан
ушбу
шаклдаги
корхона
ва
фирмалардаги
замонавий
талабларга
жавоб
берувчи
инно
-
вацион
йўналишларни
ривожлантириш
фаолиятлари
таҳлил
этилгандир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
кичик
ва
ўрта
бизнес
,
инновация
,
ноу
-
хау
,
илмий
изланиш
ва
тажриба
конструкторлик
ишлари
(
ИИТКИ
),
инновацион
дастурлар
.
Аннотация
.
Данноя
статья
посвящена
вопросам
формирования
и
развития
иннова
-
ционного
малого
и
среднего
бизнеса
в
Китае
.
В
ней
приведен
анализ
деятельности
пред
-
приятий
и
фирм
определенного
типа
,
связанная
с
развитием
инновационных
направлений
,
отвечающих
современным
требованиям
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Инновация
,
малый
и
средний
бизнес
,
нау
-
хау
,
научно
-
исследовательская
и
опытно
-
конструкторская
работа
(
НИОКР
),
инновационные
программы
.
1
Zhongguo gudai jingji jianshi
《中国古代
经济简史》，
Danda xuezhu
旦大学著，
Shanghai
renmin chuban she
上海人民出版社，
页
.382
2
王季勒。
中国古代民间建筑。北京，
1989
年。
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
56
Summary.
This article is devoted to the formation and development of innovative small and
medium-sized businesses in China. It is also analyzed the companies and firms of a certain type
associated with the activities in the development of innovative directions that could be met modern
requirements.
Keywords and expressions:
Innovation, small and medium businesses (SMB), know-how,
scientific research and development (R&D), innovation programs.
1986
йилнинг
март
ойида
Хитой
ҳукумати
томонидан
фан
ва
техникани
ривожлантириш
Давлат
"863
Дастури
"
қабул
қилинди
.
Ушбу
дастурда
фанга
оид
соҳаларни
ривожлантиришда
устун
бўлган
йўналишлар
этиб
қуйида
-
гилар
белгиланди
:
–
микроэлектроника
ва
информатика
;
–
аэрокосмик
;
–
ген
инженерияси
ва
биотехнология
;
–
янги
,
энергия
тежовчи
технологиялар
;
–
атроф
-
муҳитни
муҳофаза
қилиш
мақсадида
хавфсизлик
техника
ва
ускуналари
;
–
тиббий
ускуналар
.
Қишлоқ
иқтисодиётини
ривожлантириш
учун
,
илмий
-
техника
ютуқ
-
ларини
қўллаш
асосида
,
худди
шу
йилдан
“
Учқун
”
Давлат
дастурини
амалга
ошириш
бошланди
.
Сўнгра
, 1988
йилда
“
Машъал
”
номли
асосий
,
ҳал
қилув
-
чи
дастур
ишлаб
чиқаришга
,
имкон
қадар
тезроқ
мамлакатдаги
илғор
ишланмаларни
олиб
киришга
йўналтирилди
.
Ушбу
дастур
доирасида
юқори
технологик
товарлар
ишлаб
чиқаришни
ривожлантиришга
туртки
бўлувчи
инновацион
ишланмаларни
коммерциализация
қилишда
ташкилотларга
кўмак
берилди
.
Кичик
ва
ўрта
бизнес
(
КЎБ
)
секторида
инновацион
фао
-
лиятни
янада
жонлантириш
мақсадида
, 1987
йилда
Хитой
илмий
-
техник
ташкилотларнинг
инкубаторларини
ярата
бошлади
.
Мақсад
эса
,
юқори
технологик
КЎБни
яратиш
орқали
инновацион
лойиҳаларни
излаш
,
қўллаб
-
қувватлаш
ва
амалда
татбиқ
этишдир
.
Хитойнинг
илмий
-
техник
тараққиётидаги
кейинги
босқич
– 1988
йилда
мамлакатнинг
йирик
технологик
паркларидан
бўлган
янги
ва
юқори
техно
-
логияларга
асосланган
Пекин
тажриба
зонасининг
яратилиши
бўлди
.
Унинг
100
кв
.
км
ҳудудида
ўнлаб
ўқув
даргоҳлари
, 130
та
илмий
-
тадқиқот
институт
ва
лобараториялари
фаолият
кўрсатади
.
Бу
ерга
1000
дан
ортиқ
мутахассислар
жалб
этилган
.
Кенглиги
жиҳатидан
Хитойнинг
2-
технопарки
– “
Нанху
”
Шанян
шаҳрида
жойлашган
бўлиб
,
у
22
км
кв
.
майдонни
эгаллайди
.
У
ерда
12
та
олий
ўқув
юртлари
, 30
та
илмий
-
тадқиқот
институтлари
, 220
та
юқори
технологик
ташкилот
ва
муассасалар
,
шунингдек
, 7
млрд
.
АҚШ
долларида
хориж
капитали
иштирокидаги
30
та
компаниялар
фаолият
кўрсатади
1
.
1990
йилда
,
биринчи
навбатда
,
илмий
-
техник
ютуқларни
жалб
этиш
бўйича
давлат
режаси
амал
қила
бошлади
.
Ушбу
режанинг
молиялаштириш
1
Карлусов
В
.
В
.
Частное
предпринимательство
в
Китае
. –
М
.:
Изд
.
фирма
«
Восточная
Литература
»
РАН
, 2005. –
С
. 384.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
57
манбаи
сифатида
асосан
давлат
кредитлари
,
капитал
инвестициялар
,
ташки
-
лотлар
ва
муассасаларнинг
хусусий
маблағлари
,
жамоатчилик
жамғар
-
малари
,
соҳа
маблағлари
хизмат
қилади
.
Бу
эса
,
ўз
навбатида
,
сезиларли
даражада
амалдаги
ва
яратилаётган
технопаркларда
инновацион
тадбиркор
-
ликнинг
ривожига
туртки
бўлди
.
Эндиликда
,
Хитойда
технопарклар
марка
-
зий
шаҳар
ва
шимоли
-
шарқий
провинцияларни
ҳисобга
олган
ҳолда
,
бутун
мамлакат
бўйлаб
амал
қилмоқда
ва
уларда
тадқиқот
ҳамда
ишлаб
чиқаришга
жорий
этиш
фаолияти
билан
банд
бўлган
16,5
мингга
яқин
корхоналар
фаолият
кўрсатмоқда
.
Аслида
технопарклар
ҳудудий
ва
ташкилий
жиҳатдан
махсус
иқтисодий
ҳудудлар
билан
кесишади
.
Бу
эса
технопаркларга
хориж
компаниялари
билан
анча
самарали
ҳамкорлик
олиб
боришга
ва
дунё
миқё
-
сида
илмий
-
техник
айирбошлашда
иштирок
этиш
имконини
беради
.
Давлат
-
нинг
ҳомийлиги
натижасида
1990
йилданоқ
Хитойда
“
Юқори
технологиялар
ҳудуди
”
номи
остида
технопарклар
яратила
бошланди
.
Хитой
Фан
ва
тех
-
ника
вазирлиги
120
та
турли
даражадаги
юқори
ва
янги
технологиялар
ўз
-
лаштирилганлиги
тўғрисида
хабар
беради
.
Шулардан
53
таси
давлат
аҳа
-
миятига
молик
ҳисобланади
.
Марказий
ҳукумат
томонидан
жорий
этилган
имтиёзли
шартлардан
ташқари
,
ҳудуд
ишларини
бошқариш
бўйича
маҳал
-
лий
маъмурият
ва
қўмиталар
ҳам
мамлакат
ҳамда
хориж
инвесторларини
жалб
этиш
ва
рағбатлантириш
мақсадида
қўшимча
имтиёзли
ҳолатлар
ишлаб
чиқмоқдалар
.
Масалан
,
Харбин
шаҳрида
янги
ва
юқори
техноло
-
гияларни
ўзлаштириш
бўйича
ҳудуддаги
корхоналар
қуйидаги
қўшимча
имтиёзлардан
фойдаланадилар
1
:
1.
Корхона
(
аккредитация
муддатидан
бошлаб
)
биринчи
3
йил
оралиғида
даромад
солиғидан
озод
этилади
,
иккинчи
3
йил
учун
50%
солиқ
(7,5%
тарифи
бўйича
)
тўланади
ва
7-
йилдан
бошлаб
,
улар
даромад
солиғини
(15%
тариф
бўйича
)
тўлиқ
миқдорда
тўлашади
.
2.
Экспортга
йўналтирилган
ишлаб
чиқариш
қиймати
унинг
йиллик
ялпи
маҳсулотидан
50%
дан
ошганда
мазкур
ташкилот
ва
фирмалар
тўлиқ
миқдорда
(15%
тарифи
бўйича
)
даромад
солиғини
тўлашади
.
3.
Маҳаллий
саноат
ишлаб
чиқариши
билан
шуғулланмайдиган
,
тадқиқот
ўтказиш
ҳамда
янги
технологияларни
ўзлаштиришга
қаратилган
ва
уларни
импорт
қилувчилар
(
асбоб
-
ускуналар
)
божхона
импорт
божидан
озод
этилади
.
4.
Ташкилотлар
ҳудуд
майдонида
капитал
қурилишини
олиб
боришда
бир
қанча
имтиёзли
шартлардан
фойдаланадилар
.
1992
йилда
Хитойда
Ҳукумат
қарорига
биноан
, “
КЎБни
ишлаб
чиқариш
бўйича
қўллаб
-
қувватлаш
марказлари
”
ташкиллаштирила
бошланди
. 1995
йил
мамлакатда
"
Ишлаб
чиқаришни
қўллаб
-
қувватлаш
марказлари
"
миллий
ассосиацияси
ташкил
этилди
ва
КЎБни
ривожлантириш
ҳамда
қўллаб
-
қувватлашда
барча
тармоқларнинг
манфаатларини
акс
эттиришга
қаратилди
.
1
http://www.sme.gov.cn/
−
Официальный
сайт
государственной
поддержки
малого
бизнеса
Китая
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
58
Мазкур
марказларнинг
фаолияти
КЎБ
сектори
корхоналарининг
унумдор
-
лиги
ва
рақобатбардошлигини
оширишга
қаратилган
.
Ҳозирда
Хитойда
бу
каби
1218
та
марказ
ташкил
этилган
ҳамда
улар
мамлакатнинг
барча
мин
-
тақа
ва
кўпгина
шаҳарларида
амалда
ишламоқда
.
Мазкур
марказлар
маши
-
насозлик
,
металлургия
,
кимё
саноати
,
қишлоқ
хўжалиги
,
аэрокосмик
тех
-
ника
,
енгил
саноат
ва
ҳ
.
к
.
га
махсуслаштирилган
.
Бундай
марказлар
консуль
-
татив
хизматлар
кўрсатиш
,
янги
технологияларни
жорий
этиш
,
синовдан
ўтган
маҳсулотларни
амалда
қўллаш
,
КЎБни
ахборот
хизмати
билан
таъмин
-
лаш
,
янги
кичик
тадбиркорлик
(
КТ
)
ни
кўпайтириш
учун
жойлар
тақдим
этиш
кабиларни
амалга
оширади
.
Қолаверса
,
ўқув
машғулотлари
олиб
бо
-
риб
,
турли
корхоналарда
ишлаш
учун
давлат
бюджетидан
ҳар
йили
12,5
млн
.
АҚШ
доллари
ажратилади
.
Бу
марказларда
200
мингга
яқин
мутахассислар
ўқитилди
ва
92
минг
КЎБ
секторига
консультациялар
тақдим
этилди
1
.
1996
йилда
турмуш
сифатини
ошириш
ва
тураржойни
яхшилаш
,
инсон
-
ларнинг
табиат
билан
муносабатини
уйғунлаштириш
ва
ижтимоий
ҳаётда
илмий
-
техник
тараққиётга
кўмак
беришга
йўналтирилган
, 2010
йилгача
мўл
-
жалланган
ижтимоий
тараққиётнинг
илмий
-
техник
дастури
амалга
оширила
бошланган
эди
.
Мазкур
дастур
соғлиқни
сақлаш
,
коммунал
хўжаликни
мукаммаллаштириш
,
табиий
ресурслардан
оқилона
фойдаланиш
ва
табиатни
муҳофаза
қилиш
,
атроф
-
муҳитни
яхшилаш
ва
табиий
офатлардан
ҳимоя
қилишни
ўз
ичига
қамраб
олади
.
1998
йилда
3
йил
давомида
600
млн
.
АҚШ
доллари
ажратилган
“
Янги
билимларнинг
бунёд
бўлиши
”
лойиҳаси
бўйича
давлат
ташаббуси
томони
-
дан
тажриба
иши
бошланди
.
Лойиҳанинг
мақсади
интеллектуал
новатор
-
ликнинг
функционал
механизмини
яратиш
ва
халқаро
билим
марказларини
ташкил
этиш
эди
.
Худди
шу
йили
ХХР
ҳукумати
таваккал
инвестициялар
механизмини
яратиш
ва
реал
ишлаб
чиқаришга
илмий
-
техник
ютуқларни
трансформация
қилиш
учун
мўлжалланган
“
Фан
-
техникага
ихтисослашган
ўрта
ва
кичик
корхоналар
Фонди
”
ни
ташкил
этиш
учун
120
млн
.
АҚШ
доллари
ажратди
.
Бу
билан
жаҳон
бозорларида
анча
юқори
талабга
эга
мураккаб
маҳсулотларни
ишлаб
чиқарувчи
КЎБнинг
тез
суръатларда
техно
-
логик
тараққиётини
таъминлаш
кўзда
тутилган
эди
.
Муҳим
босқич
сифатида
КЎБ
секторининг
илмий
-
техник
потенциалини
оширишга
кўмак
берувчи
инновацион
фаолиятни
ривожлантириш
миллий
тизимининг
яратилиши
бўлди
.
Бу
қуйидагиларга
асосланади
:
1.
Инновацион
КЎБга
нисбатан
умумий
стратегияни
ишлаб
чиқиш
.
2.
КЎБ
секторида
инновацион
фаолиятни
координация
қилиш
бўйича
маъмурий
ташкилотнинг
яратилиши
.
3.
Модернизатцияланувчи
КЎБ
учун
солиқ
преференсияларини
тақдим
этиш
.
4.
Инновацион
тараққиётни
молиявий
қўллаб
-
қувватлаш
тизимини
яратиш
.
1
Карлусов
В
.
В
.
Частное
предпринимательство
в
Китае
. –
М
.:
Изд
.
фирма
«
Восточная
Литература
»
РАН
, 2005. –
С
. 384.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
59
5.
Инновацион
КЎБга
ахборот
,
консультацион
ва
техник
хизмат
кўр
-
сатишни
таъминлаш
.
6.
Тез
суръатда
ривожланаётган
КЎБни
қўллаб
-
қувватлаш
учун
бизнес
-
инкубатор
,
технопарк
ва
махсус
технологик
ҳудудларни
ташкил
этиш
.
7.
КЎБ
учун
венчур
фондларини
ташкиллаштиришга
кўмак
бериш
.
2003
йилда
ХКП
(
Хитой
коммунистик
партияси
)
ХВИ
съездида
2020
йилга
қадар
мамлакат
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиш
дастури
тасдиқ
-
ланган
бўлиб
,
ундан
мақсад
2050
йилга
қадар
Хитой
иқтисодиётини
тубдан
модернизациялашга
,
уни
бой
,
демократик
ва
маданиятли
давлатга
айлан
-
тиришни
таъминлашга
қодир
асос
яратишдан
иборатдир
.
2010
йилда
ЯИМни
2001
йилга
нисбатан
2
бараварга
ошириш
кўзда
тутилган
,
шу
жумладан
ХХРнинг
жаҳон
иқтисодиётидаги
иштирокини
кен
-
гайтириш
йўли
орқали
ҳам
.
Халқ
хўжалиги
таркибини
такомиллаштириш
ва
унинг
самарадорлигини
ошириш
орқали
Хитойда
юқори
ҳаёт
даражасини
таъминлаш
мақсадида
2020
йилга
келиб
ЯИМ
даражасини
2000
йилга
нисбатан
4
бараварга
ошириш
ва
маҳсулотларнинг
иқтисодий
қудратини
ва
рақобатбардошлилигини
мустаҳкамлаш
вазифаси
қўйилган
.
Миллий
иқти
-
содий
ривожланиш
дастурида
кейинги
ўн
беш
йил
(2006–2020
йй
.)
ичида
асосий
эътибор
11
та
асосий
секторга
,
шу
жумладан
телекоммуникация
ва
АТ
соҳасини
ривожлантиришга
қаратишни
назарда
тутади
1
.
2020
йилга
келиб
,
Хитой
хизмат
кўрсатиш
соҳасининг
ЯИМ
умумий
ҳажмидаги
улуши
ҳозирги
33%
дан
50–60%
га
ошириш
мўлжалланмоқда
.
Белгиланган
муддатда
,
яъни
2010
йилда
,
мамлакат
ЯИМ
$5
триллиондан
ошди
ва
унинг
аҳоли
жон
бошига
тўғри
келиши
,
тахминан
$3,8
мингга
етди
,
бу
эса
,
аҳоли
даромади
ўртача
даражада
бўлган
давлатлар
кўрсаткичига
тенгдир
2
.
ХХРнинг
ривожланган
мамлакатлардан
илмий
-
техник
жиҳатдан
қолоқ
-
лигининг
олдини
олиш
мақсадида
1982
йилдаёқ
ижтимоий
-
иқтисодий
соҳа
-
да
илмий
парклар
ташкил
этиш
ғояси
асосида
инновациялар
дастури
қабул
қилинди
.
Йирик
инновацион
ва
илмий
-
техник
паркларни
амалга
татбиқ
этишнинг
долзарблигини
англаган
ҳолда
,
ҳукумат
экспортга
йўналтирилган
ишлаб
чиқаришни
таъминлаш
учун
илмий
парклар
,
бизнес
-
инкубаторлар
ва
махсус
технологик
ҳудудлар
ташкил
этиш
бўйича
йирик
дастурни
бошлади
.
1985
йилда
Гонконгдан
узоқ
бўлмаган
Шенчжен
шаҳрида
ҳукумат
биринчи
илмий
паркни
яратиш
бўйича
беминнат
ерлар
(316
га
)
ажратиб
,
бу
борада
қилинаётган
барча
ишларни
молиялаштирди
.
Паркда
жойлар
фақат
илғор
ёки
янги
технологияларга
ва
уларни
татбиқ
этиш
имкониятига
эга
бўлган
фирмаларгагина
тақдим
этиларди
.
Шунингдек
,
маҳсулотнинг
бозорда
ўз
ўрнига
эгалиги
ва
ишлаб
чиқаришнинг
экспортга
йўналтирилганлиги
ҳам
1
http://www.sme.gov.cn/
−
Официальн
i
й
сайт
государственной
поддержки
малого
бизнеса
Китая
.
2
http://www.sme.gov.cn/
−
Официальн
i
й
сайт
государственной
поддержки
малого
бизнеса
Китая
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
60
шартли
жиҳатлардан
бири
эди
.
Ушбу
фирмаларга
ХХР
ҳукумати
сезиларли
имтиёзлар
(
солиқ
бўйича
танаффуслар
,
экспорт
ва
импорт
соҳасида
имтиёз
-
лар
,
илмий
-
техник
грантлар
ва
ҳ
.
к
.
з
.)
тақдим
этди
.
Иштирокчи
фирмаларга
кредитлар
давлат
банклари
томонидан
кам
фоизларда
ажратилар
эди
.
“
Шенчжен
”
паркининг
10
йиллик
фаолияти
давомида
кўпчилик
жаҳон
эъти
-
роф
этган
90
дан
зиёд
янги
технология
ва
маҳсулотлар
ишлаб
чиқарилди
.
Натижада
мамлакатда
махсус
технологик
ҳудудларни
ҳисобга
олган
ҳолда
53
та
илмий
-
техник
парклар
яратилди
.
2004
йилда
мамлакатда
500
га
яқин
бизнес
-
инкубаторлар
фаолият
кўрсатган
ва
улар
орасида
200
дан
ортиқ
турли
"
илмий
-
техник
корхона
инкубаторлари
"
мавжуд
эди
.
Шу
билан
бирга
, 109
та
бизнес
-
инкубатор
КЎБни
қўллаб
-
қувватлаш
сертификатлаштирилган
миллий
марказлар
ҳисоб
-
ланади
.
Шулар
қаторида
24
таси
дастурий
таъминотга
махсуслашган
ва
яна
58
таси
университет
ҳамда
коллежлар
қошидаги
илмий
-
техник
марказлар
ҳисобланади
.
Мамлакатдаги
бутун
КЎБнинг
деярли
25%
ини
ташкил
этган
3
млн
.
га
яқин
КЎБ
жойлашган
ҳудудлар
,
яъни
1515,1
млн
.
кв
.
м
.
ишлаб
чиқариш
ва
офис
майдонларини
эгаллайди
1
.
Ҳукуматнинг
инкубаторларни
бошқариш
агентлиги
унинг
Фан
ва
техника
вазирлиги
таркибига
киради
.
Шунинг
учун
Хитойнинг
кўпгина
инкубаторлари
технологиялар
билан
шуғулланувчи
компанияларга
хизмат
кўрсатади
.
Инкубаторларнинг
асосий
қисми
йирик
шаҳарларда
жойлашган
.
Масалан
,
Шанхайда
30
дан
ортиқ
инкубаторлар
мавжуд
.
Улардан
энг
каттаси
300
та
компанияга
хизмат
кўрсатади
.
Кўпгина
инновацион
ком
-
паниялар
хорижда
маълумот
олиб
,
ватанига
мутахассис
бўлиб
қайтиб
келган
ходимлар
томонидан
яратилди
.
2008
йилда
мамлакатда
7298
та
таълим
ва
тадқиқот
ташкилотлари
фао
-
лият
кўрсатарди
.
Унда
ишловчи
тадқиқотчилар
сони
бўйича
Хитой
,
Япония
ва
Россияни
ортда
қолдириб
,
АҚШдан
кейинги
2-
ўринга
чиқди
.
Хориж
инвестицияларини
мамлакатга
жалб
этиш
бўйича
Хитойда
ташкил
этилган
муҳандислик
марказларининг
сони
охирги
4
йил
ичида
200
дан
750
гача
кўтарилди
.
Илмий
-
техник
ташкилотлар
,
технопарк
ва
муҳандислик
марказ
-
ларини
давлат
томонидан
назорат
қилиш
,
авваламбор
,
тадқиқот
йўналишини
аниқлаш
ва
юқори
-
технологик
ишлаб
чиқаришни
ривожлантириш
,
шунинг
-
дек
,
стратегик
муҳим
ишланмаларни
бюджет
билан
молиялаштиришда
на
-
моён
бўлади
.
Технологик
парк
ва
бизнес
-
инкубаторлар
ривожланишидаги
муваффақиятлар
,
айниқса
,
кичик
бизнес
соҳасида
инновацион
фаолликнинг
тез
суръатларда
кенгайишига
туртки
бўлди
.
Бу
эса
,
ўз
навбатида
,
ХХРда
венчур
капитал
бозорининг
шаклланишига
кучли
таъсирини
ўтказди
2
.
1
Карлусов
В
.
В
.
Частное
предпринимательство
в
Китае
. –
М
.:
Изд
.
фирма
«
Восточная
Литература
»
РАН
, 2005. –
С
. 384.
2
http://www.sme.gov.cn/
−
Официальный
сайт
государственной
поддержки
малого
бизнеса
Китая
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
61
Ҳозирги
кунда
мамлакатда
180
дан
зиёд
умумий
капитал
маблағлари
деярли
30
млрд
.
АҚШ
долларига
тенг
бўлган
венчур
инвестицион
компа
-
ниялар
(90% –
давлат
, 8% –
хориж
,
қолган
2%
и
эса
–
қўшма
корхоналар
)
амал
қилмоқда
.
1-
жадвал
Хитойда
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликнинг
ривожланиш
динамикаси
1
Йиллар
ЯИМда
КЎБнинг
улуши
, %
да
Индивидуал
тадбиркорлар
,
млн
.
киши
КЎБдаги
бандлар
сони
,
%
да
2005 39
28
70.1
2008 37
24
69,8
2011 55
33
80,0
2012 55,8
37
80,3
2013 56,1
39
80,4
Мамлакатда
инновацион
КЎБни
ривожлантириш
ва
қўллаб
-
қувватлаш
бўйича
давлат
ва
жамоат
ҳомийлиги
самарали
тарзда
амал
қилмоқда
.
Ҳозирги
вақтда
экспертлар
ХХР
бизнесининг
ўзига
хос
хусусиятларига
ўз
эътиборини
қаратиб
,
Хитой
мисолида
кичик
бизнесни
ривожлантириш
истиқболларини
кўриб
чиқмоқдалар
.
Хитой
ҳукумати
кичик
ва
ўрта
корхоналарни
иқтисодий
ўсишнинг
,
бозорни
жонлантиришнинг
ва
иш
билан
таъминлаш
имкониятларини
кен
-
гайтиришнинг
энг
муҳим
рағбатлантирувчи
омили
деб
ҳисоблайди
.
Охирги
20
йил
давомида
кичик
ва
ўрта
бизнес
сектори
Хитой
иқтисодиётининг
ажралмас
қисмига
айланиб
,
ҳозирда
кўп
иш
ўринларини
ташкил
этмоқда
ва
янги
инновацион
технологияларни
ўзлаштирмоқда
.
Дастлабки
парк
1985
йилда
Гонконг
яқинида
жойлашган
Шенчжен
шаҳ
-
рида
ташкил
этилган
.
Мазкур
паркка
маҳаллий
университет
ва
мамлакат
-
нинг
барча
миллий
марказлари
илмий
-
техник
кўмак
кўрсатган
.
Паркда
фа
-
қат
илғор
ёки
янги
технологияларга
асосланган
ва
уларни
жорий
этиш
имкониятига
эга
бўлган
фирмалар
жой
тақдим
этилган
.
Шунингдек
,
маҳ
-
сулот
бозорида
ўз
сегментига
эга
бўлиши
ва
ишлаб
чиқаришни
экспортга
йўналтириш
мажбурий
бўлган
.
Илмий
парк
таъсисчилари
Шенчжен
муни
-
ципалитети
,
ХХР
Фанлар
академияси
ҳамда
“
Гуандун
провинцияси
халқаро
траст
ва
инвестиция
корпорацияси
”
ҳисобланади
.
ХХР
ҳукумати
паркка
316
гектар
ерни
бепул
берди
ҳамда
муҳим
им
-
тиёзлар
(
солиқ
таътили
,
экспорт
ва
импорт
соҳасида
имтиёзлар
,
ҳукумат
-
1
http /russian people com.cn/ 31518./ 6539609, 6540410. Html
асосида
муаллиф
томонидан
тузилди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
62
нинг
илмий
-
техник
грантларидан
фойдаланиш
имконияти
ва
б
.)
ни
тақдим
этди
.
Иштирокчи
фирмаларга
кредитлар
давлат
банклари
томонидан
паст
фоизларда
ажратилди
.
“
Шенчжен
”
паркида
ўн
йиллик
фаолияти
давомида
90
тадан
ортиқ
янги
технология
ва
маҳсулотлар
ишлаб
чиқилиб
,
улардан
баъзилари
,
масалан
,
хитой
интеграциялашган
“
Чжучжен
”
компьютер
тизими
,
дунёда
энг
яхши
ихчам
“
Хентон
”
рентген
мосламаси
халқаро
ҳамжамият
томонидан
эътироф
этилди
.
Кичик
ва
ўрта
бизнес
секторида
инновация
фаолиятини
янада
фаол
-
лаштириш
мақсадида
Хитой
1987
йилда
“
илмий
-
техник
корхоналар
инку
-
баторлари
”
ни
(
улар
,
шунингдек
,
ривожлантириш
ҳамда
юқори
ва
энг
янги
технологияларни
ўзлаштириш
марказлари
деб
аталади
)
ташкил
этишни
бошлади
.
Мазкур
инкубаторлар
юқори
технология
кичик
ва
ўрта
бизнес
корхоналарини
ташкил
этиш
йўли
билан
техник
ва
илмий
инновацияларни
излаш
ҳамда
қўллаб
-
қувватлашни
амалга
оширади
.
Хитойнинг
илмий
-
техник
ривожланишининг
кейинги
босқичида
1988
йилда
Пекин
янги
ва
юқори
технологиялар
экспериментал
ҳудуди
ташкил
этилиб
,
у
мамлакатнинг
энг
йирик
технологик
паркига
айлантирилди
.
Унинг
100
км
.
кв
.
майдонли
ҳудудида
ўнлаб
ўқув
муассасалари
(
шу
жумладан
Пекин
давлат
университети
), 130
та
илмий
-
тадқиқот
институти
ва
лабораториялар
фаолият
юритиб
,
уларда
юз
минг
нафардан
ортиқ
мутахассис
ишлайди
.
Хитойнинг
кейинги
ўриндаги
“
Нанху
”
технопарки
Шенян
шаҳрида
жой
-
лашган
бўлиб
, 22
квадрат
км
.
майдонни
эгаллайди
.
У
ерда
12
та
олий
ўқув
муассасаси
, 30
та
илмий
-
тадқиқот
институти
, 220
та
юқори
технологик
кор
-
хоналари
,
жумладан
, 7
млрд
.
АҚШ
доллари
миқдорида
хорижий
капитал
иштирокидаги
30
та
компаниялар
мавжуд
.
Хитой
бугун
бутун
дунёга
маш
-
ҳур
иқтисодий
жиҳатдан
илгарилаб
кетиб
,
ёриб
ўтишни
амалга
оширди
ва
бунда
кичик
бизнеснинг
ўрни
беқиёсдир
.
Бугунда
Хитойнинг
кичик
ва
ўрта
бизнес
сектори
ҳиссасига
патентларнинг
65
фоизи
,
техник
янгиликларнинг
75
фоизи
ва
хитой
янги
маҳсулотининг
80
фоизидан
ортиғи
тўғри
келади
.
Мамлакатдаги
солиқ
тушумларининг
46,2
фоизи
ҳамда
Хитой
умумий
экс
-
портининг
62,3
фоизини
кичик
ва
ўрта
бизнес
улуши
ташкил
этади
.
Шу
билан
бирга
кичик
корхоналар
тоифасига
банд
бўлганлар
сони
100
нафар
-
гача
кишини
ташкил
этган
,
қарийб
99
фоиз
корхона
киради
ва
банд
бўл
-
ганлар
сони
101
дан
999
нафаргача
кишини
ташкил
этганларнинг
атиги
0,6
фоизигина
ўрта
корхоналар
тоифасига
киради
1
.
Инновацион
жараёнлар
таркиби
ва
тавсифий
тузилмаси
таҳлили
,
кичик
инновацион
корхоналар
янги
ғояларни
шакллантириш
,
тажриба
-
конструк
-
торлик
(
камроқ
–
илмий
-
тадқиқот
ишларида
),
бозорга
жорий
этиш
босқич
-
ларида
нисбатан
фаол
бўладилар
,
оммавий
ишлаб
чиқариш
босқичида
эса
1
http://www.sme.gov.cn/
−
Официальный
сайт
государственной
поддержки
малого
бизнеса
Китая
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
63
ниҳоятда
кам
фаоллик
кўрсатадилар
,
деган
хулосага
олиб
келди
.
Моҳиятига
кўра
,
ИТ
институтини
мукаммаллаштириш
МИТни
ривожлантириш
асоси
бўлиб
ҳисобланади
,
у
эса
инновацион
инфратузилмани
шакллантириш
,
дав
-
латнинг
тартибга
солиш
ва
инновацион
тузилмаларни
қўллаб
-
қувватлаш
механизмлари
ва
воситаларини
яхшилаш
негизида
унинг
яхлитлигини
тик
-
лашга
ёрдам
беради
.
Айнан
инноватсион
жараённинг
ўзи
ҳам
ИТни
ривож
-
лантириш
дастурлари
ва
уларга
ёрдам
кўрсатиш
ҳисобига
давлат
томонидан
мақсадли
тартибга
солиш
объекти
бўлиши
керак
.
1-
диаграмма
ХХР
тадбиркорларининг
инновацион
технологияларни
ривожлантиришдаги
ҳиссалари
1
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
инновацион
тадбиркорликни
ривож
-
лантириш
истеъмолчилар
томонидан
инновацияларга
талаб
бўлишига
,
мил
-
лий
иқтисодиётнинг
ривожланган
илмий
-
техник
салоҳиятига
,
хатарли
инновацион
фаолиятни
молиялаштирувчи
венчур
фирмалар
ва
инвестор
-
ларнинг
фаолият
кўрсатишига
боғлиқ
.
Инновацияларни
ривожлантириш
дастурлари
бўлиб
,
биринчи
навбатда
,
бозор
рақобати
ҳисобланади
.
Бозор
шароитида
маҳсулотларни
ишлаб
чиқарувчилар
ёки
хизматларни
кўрса
-
тувчилар
доимий
равишда
ишлаб
чиқариш
харажатларини
қисқартириш
йўлини
излашга
ва
янги
истеъмол
бозорларига
чиқишга
мажбурлар
.
Хитой
тадбиркорлари
инновацион
технологияларни
ривожлантиришда
фаол
қатнашмоқдалар
.
Масалан
,
патентларнинг
65%
и
ва
мамлакатда
ишлаб
чиқарилган
янги
маҳсулотларнинг
80%
дан
ортиқроғи
Хитой
кичик
кор
-
хоналарига
тўғри
келади
.
Хитойдаги
солиқ
тушумларининг
деярли
ярми
ва
экспорт
ҳажмининг
60%
и
кичик
бизнесга
тўғри
келади
.
Ҳозирги
даврда
Хитойда
деярли
110
млн
.
дан
ортиқ
мутахассислар
банд
бўлган
6
млн
.
га
яқин
илмий
-
техник
воситачи
ташкилотлар
амал
қилмоқда
. 2009
йилда
давлат
томонидан
“
Инновацион
ташкилот
”
мақоми
жорий
этилди
.
Ушбу
мақом
ўзининг
хусусий
брендига
эга
бўлган
90
та
ташкилотга
берилди
.
Улар
ўзларининг
техник
новаторлиги
эвазига
жаҳон
бозорларида
юқори
рақобатбардошликка
эга
.
1
http /russian people com.cn/ 31518./ 6528002. Html
асосида
муаллиф
томонидан
ишланди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
64
Хитойда
кўпчилик
инновацион
ғоялар
кичик
бизнесга
жорий
қилиниб
,
улар
ўзларининг
ижобий
натижаларини
бермоқда
.
Ўрта
ва
кичик
ишлаб
чиқариш
қувватлари
Хитой
бизнесининг
99%
ни
ташкил
қилади
.
Мамлакат
иқтисидой
салоҳиятининг
60%
и
айнан
мана
шу
бизнес
сигментида
таъминланади
.
Ушбу
секторда
мамлакатдаги
иш
ўринларининг
80%
дан
ортиқроғи
жамлангандир
.
Мазкур
компаниялар
томонидан
етказиб
берилаётган
хитой
товар
ва
хизматлари
ўзида
ҳаддан
ташқари
кенг
ассортиментни
эгаллаган
:
консалтинг
хизматидан
бошлаб
,
логистика
,
биотехнологиялар
билан
якунланади
.
2-
диаграмма
ХХР
тадбиркорларини
инновацион
технологияларни
ривожлантиришда
патентларни
олишдаги
улушлари
1
Хитой
соҳа
мутахассисларининг
тахминларига
кўра
, 2020
йилга
келиб
,
мамлакатда
олиб
борилаётган
илмий
тадқиқот
ва
янгиликларга
қўйиладиган
капитал
маблағларнинг
улуши
Хитой
ЯИМида
2,5%
гача
ўсади
;
бундан
таш
-
қари
,
фан
ва
техниканинг
иқтисодиётдаги
ўрнини
белгиловчи
коэффиценти
60%
гача
ўсади
;
ташқи
,
техник
қарамлик
30%
гача
пасаяди
.
Бунинг
учун
,
Хитой
хукумати
босқичма
-
босқич
тадқиқот
ва
ишланмаларга
маблағлар
жалб
этишни
кенгайтирмоқда
.
Бинобарин
: 2004
йилда
бу
каби
инвестициялар
108,9
млрд
.
АҚШ
долларини
(1,5%
ЯИМ
)
ташкил
этди
, 2005
йилда
эса
– 125,4
млрд
.
АҚШ
доллари
, 2006
йилда
– 139,6
млрд
.
АҚШ
доллари
ва
2010
йилда
илмий
тадқиқотларга
сарф
-
харажатлар
220
млрд
.
АҚШ
долларига
етди
2
.
2-
жадвал
Хитой
ҳукуматининг
тадқиқод
ва
ишланмаларга
маблағлар
жалб
этиш
динамикаси
,
млрд
.
АҚШ
долл
.
3
Йиллар
Жалб
қилинган
инвестициялар
ҳажми
,
млрд
.
АҚШ
долл
.
2005
125,4
2006
139,6
2010
220,0
2013
306.5
1
http /russian people com.cn/ 31518./ 6528002. Html
асосида
муаллиф
томонидан
тузилди
.
2
http /russian people com.cn/31521./ 6565896 html.
3
http /russian people com.cn/ 31521./ 6565896 Html
асосида
муаллиф
томонидан
тузилди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
65
Хитойда
мана
шу
тадқиқот
ва
ишланмаларга
жалб
этилган
маблағлар
мамлакат
ялпи
ички
маҳсулотидаги
улуши
тўғрисида
гапирадиган
бўлсак
,
у
ҳам
йилдан
-
йилга
ортиб
бормоқда
ва
бу
кўрсаткичлар
сезиларли
даражада
катта
миқдорда
ўсиб
бормаётган
бўлса
ҳам
,
лекин
у
,
барқарор
ўсиш
дина
-
микасига
эга
эканлигини
кўришимиз
мумкин
.
Бу
ўсиш
динамикасига
эга
бўлган
кўрсаткичларни
қуйидаги
3-
диаграммада
кузатамиз
.
3-
диаграмма
Хитой
ҳукуматининг
тадқиқот
ва
ишланмалар
учун
жалб
этилган
маблағларнинг
мамлакат
ЯИМдаги
улуши
, %
да
1
Бозор
иқтисодиётининг
муҳим
соҳаси
бўлган
кичик
бизнесни
ташкил
қилиш
ва
уни
ривожлантириш
биз
учун
янги
ва
мураккаб
жараён
бўлиб
,
доимий
эътибор
қаратишни
,
ёрдам
ва
қўллаб
-
қувватлашни
талаб
қилади
.
Тадбиркорлар
ўз
фаолиятларининг
барча
босқичларида
кўплаб
тўсиқларни
енгиб
ўтишга
мажбур
бўлмоқдалар
,
катта
қийин
-
чиликларга
дуч
келмоқдалар
.
Тадбиркорлик
муаммоларига
бағишланган
тадқиқотлардан
бирида
қу
-
йидаги
натижалар
олинди
:
–
тадбиркорларнинг
40
фоизи
тижорат
банклари
,
бизнес
-
фондлар
ва
бошқа
тузилмалардан
кредит
олишда
қийинчиликларга
дуч
келган
;
–
уларнинг
50
фоизи
банк
тўловларини
расмийлаштириш
ва
бухгалтерия
ҳисоботи
формаларини
тўлдиришда
қийинчиликларга
дуч
келган
;
–
тадбиркорларнинг
40
фоизи
кўпсонли
назорат
органлари
то
-
монидан
текширувларнинг
тез
-
тез
бўлиб
туришини
кўрсатган
;
–
уларнинг
72
фоизи
солиқларнинг
юқорилигидан
шикоят
қилган
;
–
тадбиркорларнинг
64
фоизи
судлар
хўжалик
ва
бошқа
масалалардаги
низоларни
ҳал
қилишга
қодир
эмас
,
деб
ҳисоблайди
;
–
тадбиркорларнинг
83
фоизи
хусусий
корхоналарни
рўйхатдан
ўтказишда
қийинчиликлар
мавжудлигини
билдирган
ва
ушбу
расмиятчи
-
ликларнинг
жуда
мураккаблиги
,
талаб
қилинадиган
қўшимча
ҳужжатларнинг
1
http /russian people com.cn/ 31521./ 6565896 Html
асосида
муаллиф
томонидан
тузилди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
66
ҳаддан
ташқари
кўплигини
,
рўйхатдан
ўтказиш
муддати
7–30
кун
ўрнига
,
ундан
ҳам
узоққа
чўзилиб
кетаётганлигини
айтган
;
–
тадбиркорларнинг
70
фоизи
банклар
томонидан
статистик
ва
молиявий
ҳисоботлар
билан
таъминланмаган
,
уларни
тўлдиришдаги
қийинчиликлар
устидан
шикоятлар
тушган
;
–
тадбиркорларнинг
52
фоизи
эркин
рақобат
учун
керакли
шароитлар
йўқлигидан
шикоят
қилган
;
–
тадбиркорларнинг
69
фоизи
тадбиркорлик
фаолияти
шакллари
орасида
моддий
ва
молиявий
ресурслар
олишда
тенгсизлик
мавжудлигини
айтган
;
–
тадбиркорларнинг
66
фоизи
ҳокимият
ва
бошқа
органларнинг
корхо
-
налар
фаолиятига
аралашаётганларини
билдирган
;
–
тадбиркорларнинг
50
фоизи
зарурий
ахборотлар
билан
етарли
таъминланмаганлигидан
шикоят
қилган
;
–
80
фоиз
тадбиркорлар
суғурта
ташкилотларининг
фаолиятидан
қониқ
-
маганлигини
билдирган
;
–
тадбиркорларнинг
80
фоизи
тижорат
банкларидаги
ўз
ҳисоб
рақам
-
ларида
турган
пул
ресурсларини
эркин
тасарруф
қилиш
учун
шароитлар
йўқлигини
айтган
;
–
ниҳоят
,
тадбиркорларнинг
80
фоизи
экспорт
-
импорт
операцияларини
амалга
оширишда
жиддий
қийинчиликларга
учраётганлигини
таъкидлаган
.
Ушбу
ҳолат
фақат
ўз
кучларига
ишониб
,
тадбиркор
бўлиш
истагининг
ўзи
кичик
бизнесни
тез
ва
муваффақиятли
ривожлантириш
учун
етарли
эмас
-
лигидан
далолат
беради
.
Тадбиркорлар
дуч
келаётган
қийинчиликлар
ва
муаммоларнинг
бундай
узун
рўйхатини
келтиришдан
мақсад
,
уларнинг
хўжалик
юритиш
жараёнида
кўплаб
тўсиқларга
дуч
келаётганли
ва
уларнинг
бозор
муносабатларига
ўтиш
даврида
турли
омиллар
билан
курашаётганликларини
кўрсатишдан
иборат
.
Ўзбекистонда
ушбу
кўрсаткичлар
нисбатан
пастроқдир
Ҳозирги
даврда
Хитойда
деярли
110
млн
.
мутахассислар
банд
бўлган
6
млн
.
га
яқин
илмий
-
техник
воситачи
ташкилотлар
фаолият
кўрсатмоқда
.
“2006-2020
йилларда
фан
ва
техника
соҳасида
ўрта
ҳамда
тез
суръатларда
ривожланишнинг
давлат
режасининг
асосий
ҳолатлари
”
да
инновацион
ва
илмий
фаолиятнинг
кейинги
тараққиётини
кучайтириш
лозимлиги
ўта
муҳим
масала
сифатида
белгиланди
.
