SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
81
манзарасини
яратишда
муҳим
роль
ўйнайдиган
лингвомаданий
бирлик
-
лардан
биридир
.
Турли
лингвомаданиятлардаги
ўхшатишларни
қиёсий
ўрганиш
дунёни
ўзига
хос
миллий
тарзда
кўришга
,
миллий
тафаккурни
,
менталитетларни
ўрганишга
имкон
беради
,
маданиятлараро
тўқнашувлар
-
нинг
олдини
олишга
ёрдам
беради
.
РУСТАМИЙ
САЛИМАХОН
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Араб
тилида
қаср
усулининг
хоссалари
ва
турлари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
араб
тилида
мавжуд
бўлган
усуллардан
бири
–
қасрнинг
хусусиятлари
балоғат
илмига
оид
асарлари
асосида
тадқиқ
қилинган
,
шунингдек
,
мақолада
қасрнинг
таърифи
,
унинг
таркиби
ва
турлари
билан
боғлиқ
масалалар
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қаср
(
хослаштириш
),
сифат
-
мавсуф
,
мавсуф
-
сифат
,
ҳақиқий
,
изофий
,
қалб
,
ифрод
,
таъйин
,
инкор
ва
истисно
,
юклама
,
боғловчи
,
тақдим
.
Аннотация
.
В
статье
исследуется
qasr (
ограничение
) –
один
из
методов
составления
выражений
в
арабском
языке
.
Автор
рассматривает
составные
части
и
виды
qasr
с
точки
зрения
учения
балагат
.
Опорные
слова
и
выраженя
:
qasr
(
ограничение
),
определение
-
определяемое
,
определяемое
-
определение
,
отрицание
и
исключение
,
частица
,
союз
,
такдим
.
Summary.
In this article it is revelead one of the methods of the formation of the
expressions in Arabic language – qasr (limitation). Here the author examines the components
and types of the qasr from the point of the views of schoalrs worked on the doctrine –
balagat.
.
Keywords and expressions:
qasr (limitation)
,
sifat-mavsuf, mavsuf-sifat, al-nafiy va al-
istisna, haqiqiy (real), the heart, ifrad, ta’yin, rejection ansd exception, preposition,
conjunction, taqdim.
Маъоний
араб
тилида
балоғат
илмининг
бўлимларидан
бири
бўлиб
,
унинг
вазифаси
фикрни
нутқ
орқали
ифодалашда
калом
тузиш
ва
унинг
ҳар
бир
бўлагининг
билдирилиши
лозим
бўлган
маъно
эътиборига
кўра
жой
-
лаштириш
усулларини
ўрганишдир
.
Бунда
сўз
,
бирикма
ёки
жумлаларни
каломнинг
бошида
ёки
охирида
,
аниқ
ёки
ноаниқ
ҳолатда
келтириш
,
уларни
тушириб
қолдириш
ёки
зикр
қилиш
,
умумлаштириш
ёки
хослаштириш
,
маъноси
боғланган
ёки
қарама
-
қарши
бўлган
жумлаларни
бирлаштириш
ёки
ажратиш
каби
усуллар
назарда
тутилади
.
Кўринадики
,
сўзловчи
маъоний
илмини
ўзлаштириш
орқали
ўз
каломида
ифодаламоқчи
бўлган
барча
маъно
-
ларни
бошқаларга
тўғри
етказа
олиш
ва
уни
тушуниб
олишларига
эришиш
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
82
учун
калом
тузиш
ва
унинг
бўлакларини
ўзаро
боғлаш
йўлларини
ўрганади
1
.
Маъонийда
ўрганиладиган
усуллардан
бири
“
қаср
”
деб
аталади
.
“
Қаср
”
сўзи
“
чегаралаш
,
қисқартириш
,
калталатиш
,
чек
(
чегара
)”
ва
“
ҳибс
”
каби
луғавий
маъноларга
эга
.
Унинг
истилоҳий
маъноси
–
бир
нарсани
бошқа
бир
нарсага
хослаштириш
,
яъни
тегишли
қилиш
2
.
Масалан
:
ِﺠُﻤﻝا
ﻻإ
زﻮﻔﻳ
ﺎﻣ
ﱡﺪ
–
Ғайрат
қилгандан
бошқа
(
си
)
ғалабага
эришмайди
(
Фақат
ғайрат
қилгангина
ғалабага
эришади
)
жумласида
ғалаба
бошқа
кимсага
эмас
,
фақат
ғайрат
қилганга
тегишли
бўлиши
ифодаланган
,
яъни
бир
нарса
(
ғалаба
)
бошқа
нарса
(
ғайрат
қилган
)
га
хос
бўлган
.
Бу
қаср
бўлиб
,
унда
биринчи
нарса
,
яъни
хос
-
лик
(
ғалаба
) –
мақсур
,
иккинчи
нарса
,
яъни
хослик
эгаси
(
ғайрат
қилган
) –
мақсур
алайҳ
деб
номланувчи
таркибий
қисмлар
иштирок
этади
.
Қаср
бир
неча
жиҳатдан
ўрганилади
: 1)
мутакаллим
,
яъни
сўзловчининг
мақсадига
кўра
; 2)
мақсур
,
яъни
хосликнинг
ҳолатига
кўра
; 3)
мухотоб
,
яъни
тингловчининг
ҳолатига
кўра
; 4)
қасрда
хослаштириш
йўлларига
кўра
3
.
1.
Қаср
мутакаллим
,
яъни
сўзловчининг
мақсадига
кўра
ҳақиқий
ва
изо
-
фий
деб
аталувчи
турларга
бўлинади
4
.
Масалан
:
ﻝا
ﻲﻓ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻣ
داﺆﻓ
ﻻإ
مﻮﻘ
–
Одамлар
орасида
Фуаддан
бошқа
шоир
йўқ
.
Келтирилган
мисолда
сўзловчи
шоирлик
хусусиятини
фақат
Фуадга
хос
деб
билмоқда
.
Лекин
воқеликдаги
ҳолат
икки
хил
бўлиши
мумкин
:
бирин
-
чиси
,
ҳақиқатан
,
одамлар
орасида
бошқа
шоир
йўқ
,
у
ҳолда
бу
хослаш
ҳақи
-
қатга
мос
келади
ва
у
ҳақиқий
қаср
дейилади
.
Иккинчиси
,
ҳақиқатда
бошқа
шоирлар
бор
,
лекин
улар
шоирликда
Фуаднинг
даражасида
эмас
,
бу
иддиоъий
ҳақиқий
қаср
деб
номланади
.
Бу
таъбир
воқеликка
мос
келмайди
,
лекин
у
сўзловчининг
таъкиди
,
яъни
иддиъоси
ва
гўё
Фуаддан
бошқа
шоирлар
йўқ
,
деб
фараз
қилишидир
.
Бундай
ҳолларда
,
яъни
аслида
бор
,
лекин
йўқ
деб
ҳисобланган
нарсаларга
нисбатан
“
улар
йўқлик
ҳукмида
”
дейилади
.
Иддиоъий
ҳақиқий
қасрга
мисол
тариқасида
қуйидаги
байт
ҳам
келтирилади
:
و
رﺎﻘﻔﻝا
وذ
ﻻإ
ﻲﻠﻋ
ﻻإ
ﻯﺘﻓ
ﻻ
ﻒﻴﺱ
ﻻ
–
Зулфақордан
бошқа
қилич
,
Алийдан
бошқа
йигит
йўқ
.
Байтдаги
иккала
қаср
ҳақиқий
иддиоъий
,
уларда
маълум
бир
вазиятда
зул
-
фақордан
бошқа
қиличлар
ва
Алийдан
бошқа
йигитлар
йўқ
деб
фараз
қилинган
.
Қасрнинг
бошқа
тури
изофий
қасрдир
.
Унда
мақсур
мақсур
алайҳга
хос
қилинганда
,
бошқа
бир
муайян
нарсага
нисбат
қилинади
.
Нисбат
қили
-
наётган
нарсада
ўша
хусусият
бўлмайди
.
Масалан
:
داﺆﻓ
ﻻإ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻣ
–
Фақат
Фуад
шоир
,
масалан
,
Алий
эмас
.
Мақсад
шоирлик
хусусиятини
Алийга
тегишли
қилмай
,
фақат
Фуадга
хос
қилишдир
.
Бундай
қасрда
муайян
бир
нарса
қўшилгани
учун
у
изофий
дейилади
.
2.
Қаср
мақсур
,
яъни
хосликнинг
ҳолатига
кўра
икки
хил
бўлади
5
:
сифат
-
мавсуф
(
сифат
-
сифатланувчи
),
мавсуф
-
сифат
(
сифатланувчи
-
сифат
).
Маса
-
1
رﺎﺠﺤﻟا
ﺪﻤﺤﻣ
ﺪﻤﺣأ
.
نﺎﻴﺒﻟا
ﺚﺣﺎﺒﻣ
ﻦﻣ
حﺎﺿﻹا
ﺔﻨﻤﻀﺗ
ﺎﻤﻋ
حﺎﺼﻓﻹا
.
ﺔﻗﺎﺒﻄﻠﻟ
ﻲﺏﺮﻌﻟا
دﺎﺤﺗﻹا
راد
.
ةﺮهﺎﻘﻟا
.
1973
.
ص
.
5
2
ص
.
5
رﺎﺠﺤﻟا
ﺪﻤﺤﻣ
ﺪﻤﺣأ
.
نﺎﻴﺒﻟا
ﺚﺣﺎﺒﻣ
ﻦﻣ
حﺎﺿﻹا
ﺔﻨﻤﻀﺗ
ﺎﻤﻋ
حﺎﺼﻓﻹا
.
ﺔﻗﺎﺒﻄﻠﻟ
ﻲﺏﺮﻌﻟا
دﺎﺤﺗﻹا
راد
.
ةﺮهﺎﻘﻟا
.
1973
.
3
ﻦﻴﻣأ
ﻰﻔﻄﺼﻣ
،مرﺎﺝ
ﻰﻠﻋ
.
ﺔﺤﺿاﻮﻟا
ﺔﻏﻼﺒﻟا
.
نﺎﻴﺒﻟا
.
ﻰﻥﺎﻌﻤﻟا
.
ﻊیﺪﺒﻟا
.
ةﺮهﺎﻘﻟا
.
1999
.
ص
.
217
.
4
ﻰﻥﻮﻋ
ﺪﻣﺎﺣ
.
ﺔﻏﻼﺒﻠﻟ
ﺢﺿاﻮﻟا
جﺎﻬﻨﻤﻟا
.
ﻰﻥﺎﺜﻟا
ءﺰﺠﻟا
.
بﺎﺘﻜﻟا
راد
ﺮﺼﻤﺏ
ﻲﺏﺮﻌﻟا
.
1953
.
ص
.
90
؛
ﻦﻴﻣأ
ﻰﻔﻄﺼﻣ
،مرﺎﺝ
ﻰﻠﻋ
.
ﺔﺤﺿاﻮﻟا
ﺔﻏﻼﺒﻟا
.
نﺎﻴﺒﻟا
.
ﻰﻥﺎﻌﻤﻟا
.
ﻊیﺪﺒﻟا
.
ةﺮهﺎﻘﻟا
.
1999
.
ص
.
219
.
5
ﻰﻥﻮﻋ
ﺪﻣﺎﺣ
.
ﺔﻏﻼﺒﻠﻟ
ﺢﺿاﻮﻟا
جﺎﻬﻨﻤﻟا
.
ﻰﻥﺎﺜﻟا
ءﺰﺠﻟا
.
ﺮﺼﻤﺏ
ﻲﺏﺮﻌﻟا
بﺎﺘﻜﻟا
راد
.
1953
.
ص
.
92
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
83
лан
:
ﺪﻤﺤﻣ
ﻻإ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻣ
–
Фақат
Муҳаммад
шоир
(
бошқалар
эмас
).
Бу
мисолда
шоирлик
сифати
билан
айнан
Муҳаммад
васф
қилиняпти
,
яъни
шоирлик
–
сифат
,
Муҳаммад
–
мавсуф
(
сифатланувчи
).
Бундай
ҳолларда
арабча
жум
-
лада
,
аввал
сифат
,
сўнгра
мавсуф
келади
ва
айтилган
сифат
фақат
кўрса
-
тилган
сифатланувчига
хос
эканини
билдиради
.
Мана
бу
мисолда
эса
,
аввал
мавсуф
–
Муҳаммад
,
сўнгра
сифат
–
шоирлик
келган
:
ﺮﻋﺎﺷ
ﻻإ
ﺪﻤﺤﻣ
ﺎﻣ
–
Муҳаммад
фақат
шоир
(
унга
бошқа
сифат
хос
эмас
).
Қасрнинг
бу
каби
мавсуф
-
сифат
ҳолатида
бўлиши
кўрсатилган
сифатла
-
нувчи
фақат
айтилган
сифатгагина
эга
эканини
англатади
.
3.
Қасрнинг
мухотоб
,
яъни
тингловчининг
ҳолатига
кўра
қалб
,
ифрод
ва
таъйин
1
деб
аталувчи
турлари
бўлади
ва
булар
фақат
изофий
қасрга
хос
хусусиятлар
ҳисобланади
.
“
Қалб
”
сўзи
“
ўзгартириш
,
алмаштириш
”
маъноларига
эга
.
Қалб
ҳолати
сўзловчи
таъкидлаган
фикрнинг
аксига
ишонган
кимсада
рўй
беради
,
масалан
,
ﻲﻠﻋ
ﻻإ
داﻮﺝ
ﻻ
–
Фақат
Алий
ҳимматлидир
,
дейилганда
тингловчи
Алийни
эмас
,
Аҳмадни
ҳимматли
деб
билар
эди
ёки
داﻮﺝ
ﻻإ
ﻲﻠﻋ
ﺎﻣ
–
Алий
фақат
ҳимматлидир
,
дейилганда
у
Алийни
фақат
жасур
деб
ишонар
эди
,
сўзловчининг
маълумотини
олгач
,
ўз
ҳукмини
унинг
ҳукмига
алмаштиради
.
“
Ифрод
”
сўзи
“
ажратиб
олиш
,
яккалаш
”
демакдир
.
Ифрод
тингловчи
бир
неча
нарсани
бир
нарсага
тегишли
деб
ҳисоблаганда
содир
бўлади
,
масалан
,
ﺎﻣ
ﺪﻤﺤﻣ
ﺮﻋﺎﺷ
ﻻإ
–
Муҳаммад
фақат
шоир
фикрига
қарши
Муҳаммадни
шоирдан
ташқари
ёзувчи
ҳам
деб
билади
ёки
ﺪﻤﺤﻣ
ﻻإ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻣ
–
Ф
ақат
Муҳаммад
шоир
деганда
,
Муҳаммаддан
бошқани
ҳам
шоир
деб
билади
,
лекин
сўзловчининг
маълумотига
мос
равишда
улардан
бирини
ажратиб
олади
.
“
Таъйин
”
сўзи
“
аниқлаш
,
тайинлаш
”
маъноларини
билдиради
.
Таъйин
тингловчи
мақсур
ёки
мақсур
алайҳ
учун
икки
нарсадан
бирини
танлай
олмай
қолганда
содир
бўлади
.
Масалан
,
ﺪﻝﺎﺧ
ﻻإ
ﻲآذ
ﺎﻣ
–
Холиддан
ақллиги
йўқ
,
деганда
,
тингловчи
Холид
ва
Бакрнинг
қай
бири
ақлли
экани
борасида
иккиланиб
турган
бўлса
,
ёки
ﺐﺗﺎآ
ﻻإ
ﺪﻝﺎﺧ
ﺎﻣ
–
Холид
фақат
ёзувчи
,
деганда
,
унинг
ёзувчи
ёки
шоирлиги
хусусида
аниқ
қарорга
кела
олмаётган
бўлса
,
сўзловчининг
хабари
сабабли
улардан
бирини
таъйин
қилади
.
4.
Қасрда
хослашнинг
бир
қанча
йўллари
мавжуд
бўлиб
,
шулардан
машҳур
бўлгани
тўртта
2
.
Булар
:
1)
Инкор
ва
истисно
юкламалари
орқали
хослаш
.
Бунда
мақсур
алайҳ
истисно
воситасидан
кейин
келади
.
Масалан
,
сифатга
хос
қилинган
ҳақиқий
қаср
:
داﺆﻓ
ﻻإ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻣ
Фуаддан
бошқа
шоир
йўқ
(
Фақат
Фуад
шоир
).
Мазкур
жумлада
“
Фуад
”
мақсур
алайҳ
бўлиб
,
у
истисно
юкламаси
“
илла
”
дан
кейин
келган
.
Мавсуфга
қаср
бўлганда
ﺮﻋﺎﺷ
ﻻإ
داﺆﻓ
ﺎﻣ
,
яъни
Фуад
фақат
шоир
(
шоирдан
бошқаси
эмас
).
1
ﻰﻥﻮﻋ
ﺪﻣﺎﺣ
.
ﺔﻏﻼﺒﻠﻟ
ﺢﺿاﻮﻟا
جﺎﻬﻨﻤﻟا
.
ﻰﻥﺎﺜﻟا
ءﺰﺠﻟا
.
راد
ﺮﺼﻤﺏ
ﻲﺏﺮﻌﻟا
بﺎﺘﻜﻟا
.
1953
.
ص
.
93
.
2
ﻰﻥﻮﻋ
ﺪﻣﺎﺣ
.
ﺔﻏﻼﺒﻠﻟ
ﺢﺿاﻮﻟا
جﺎﻬﻨﻤﻟا
.
ﻰﻥﺎﺜﻟا
ءﺰﺠﻟا
.
ﺮﺼﻤﺏ
ﻲﺏﺮﻌﻟا
بﺎﺘﻜﻟا
راد
.
1953
.
ص
.
98
-
101
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
84
Сифатга
изофий
қаср
бўлганда
داﺆﻓ
ﻻإ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻣ
Фақат
Фуад
шоир
(
яъни
Тавфиқ
эмас
),
бунда
:
–
агар
мухотоб
Фуад
эмас
,
Тавфиқ
шоирлигига
ишонса
,
қасрнинг
қалб
тури
бўлади
;
–
агар
мухотоб
Тавфиқ
ва
Фуаднинг
шоирлигига
ишонса
,
қасрнинг
ифрод
тури
бўлади
;
–
агар
мухотоб
Тавфиқ
ва
Фуаднинг
қай
бири
шоирлиги
борасида
иккиланса
,
қасрнинг
таъйин
тури
бўлади
.
Мавсуф
қаср
бўлганда
ҳам
шундай
.
2)
ﺎﻤﻧإ
юкламаси
ёрдамида
хослаш
.
Бундай
қасрда
мақсур
алайҳ
ҳар
доим
орқада
келади
.
Масалан
,
сифатга
хос
қилинган
ҳақиқий
қаср
:
ﻲﻗﻮﺷ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻤﻧإ
–
Дарҳақиқат
,
шоир
Шавқийдир
(
яъни
Шавқийдан
бошқаси
эмас
),
бу
ерда
мақсур
алайҳ
– “
Шавқий
”.
Мавсуфга
хос
қилинган
ҳақиқий
қаср
:
ﻲﻗﻮﺷ
ﺎﻤﻧإ
ﺮﻋﺎﺷ
–
Дарҳақиқат
,
Шавқий
шоирдир
(
яъни
,
шоирдан
бошқаси
эмас
)
мисо
-
лида
эса
мақсур
алайҳ
– “
шоир
”.
Сифатга
хос
қилинган
изофий
қасрга
мисол
:
ﻲﻗﻮﺷ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻤﻧإ
–
Дарҳақиқат
,
шоир
Шавқийдир
,
ал
-
Манфалутий
эмас
.
Мавсуфга
хос
қилинган
изофий
қасрга
мисол
:
ﺮﻋﺎﺷ
ﻲﻗﻮﺷ
ﺎﻤﻧإ
–
Дарҳақиқат
,
Шавқий
шоирдир
,
хатиб
эмас
.
Булар
ҳам
мухотобнинг
ҳолатига
кўра
қалб
,
ифрод
,
таъйин
бўлиши
мумкин
.
ﺎﻤﻧإ
юкламаси
ёрдамида
хосланган
қасрнинг
маъноси
ўз
ичига
инкор
ва
истисно
юкламалари
орқали
хосланган
қаср
маъносини
олади
.
Масалан
:
ﺎﻤﻧإ
ﻲﻗﻮﺷ
ﺮﻋﺎﺷ
ёки
ﺮﻋﺎﺷ
ﻲﻗﻮﺷ
ﺎﻤﻧإ
–
ﺮﻋﺎﺷ
ﻻإ
ﻲﻗﻮﺷ
ﺎﻣ
жумлалари
Шавқий
фақат
шоир
ёки
ﻲﻗﻮﺷ
ﻻإ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺎﻣ
Шоир
фақат
Шавқий
маъносини
англатади
.
3)
ﻦﻜﻝ
،ﻞﺑ
،ﻻ
боғловчилари
иштирокида
хослашда
боғловчи
ﻻ
бўлса
,
мақ
-
сур
алайҳ
ﻻ
дан
кейинги
сўзга
мос
келади
.
Масалан
,
сифатга
хос
қилинган
ҳақиқий
қаср
:
ﺮﻴهز
ﺮﻴﻏ
ﻻ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺮﻴهز
–
Зуҳайр
шоир
,
Зуҳайрдан
бошқаси
эмас
.
“
Зуҳайр
” –
мақсур
алайҳ
.
Мавсуфга
хос
қилинган
ҳақиқий
қаср
:
ﺎﺷ
ﺮﻴهز
ﻻ
ﺮﻋ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺮﻴﻏ
–
Зуҳайр
шоир
,
шоирдан
бошқаси
эмас
,
“
шоир
” –
мақсур
алайҳ
.
Сифатга
хос
қилинган
изофий
қасрга
мисол
:
نﺎﺒﺤﺱ
ﻻ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺮﻴهز
–
Зуҳайр
шоир
,
Саҳбон
эмас
. “
Зуҳайр
” –
мақсур
алайҳ
,
чунки
у
ﻻ
дан
кейин
келган
“
Саҳбон
”
га
муқобил
.
Мавсуфга
хос
қилинган
изофий
қасрга
мисол
:
ﺮﻋﺎﺷ
ﺮﻴهز
ﺐﻴﻄﺧ
ﻻ
–
Зуҳайр
шоир
,
хатиб
эмас
. “
Шоир
” –
мақсур
алайҳ
,
чунки
у
ﻻ
дан
кейин
келган
“
хатиб
”
га
муқобил
.
Боғловчи
ﻦﻜﻝ
،ﻞﺑ
бўлса
,
мақсур
алайҳ
улардан
кейин
келади
.
Масалан
,
сифатга
хос
қилинган
қаср
:
ﺑ
اﺮﻋﺎﺷ
ﺪﻴﻤﺤﻝا
ﺪﺒﻋ
ﺎﻣ
ﻞ
)
ﻦﻜﻝ
(
رﺎﺸﺑ
–
Абдулҳамид
шоир
эмас
,
балки
(
лекин
)
Башшар
(
шоир
).
Бу
мисолда
“
Башшар
” –
мақсур
алайҳ
.
Мавсуфга
хос
қилинган
қаср
:
ﻞﺑ
اﺮﻋﺎﺷ
ﺪﻴﻤﺤﻝا
ﺪﺒﻋ
ﺎﻣ
)
ﻦﻜﻝ
(
ﺐﺗﺎآ
–
Абдулҳамид
шоир
эмас
,
балки
(
лекин
)
ёзувчи
.
“
Ёзувчи
” –
мақсур
алайҳ
.
Бу
изофий
қасрга
мисол
.
ﻻ
боғловчиси
орқали
инкор
қилинганлар
кўп
бўлса
,
ﻻإ
ﺲﻴﻝ
،ﺮﻴﻏ
ﻻ
дейи
-
лади
,
масалан
,
сифатга
қаср
қилинганда
ﺮﻴﻏ
ﻻ
ﺮﺝﺎﺗ
ﺪﻤﺤﻣ
–
Муҳаммад
савдогар
,
бошқалар
эмас
.
Бу
ерда
“
ﺮﻴﻏ
ﻻ
”
маъно
жиҳатдан
“
ﻻ
و
دﻮﻤﺤﻣ
ﻻ
و
ﺪﻤﺡأ
ﻻ
و
ﻲﻠﻋ
ﻻ
ﻢهﺮﻴﻏ
” – “
Али
эмас
,
Аҳмад
эмас
,
Маҳмуд
эмас
,
бошқалар
эмас
”
даражаси
-
дадир
.
Мавсуфга
қаср
қилинганда
:
ﺮﻴﻏ
ﻻ
ﺮﻋﺎﺷ
ﺪﻤﺤﻣ
–
Муҳаммад
шоирдан
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
85
бошқаси
эмас
мазмунидаги
гапда
"
ﻚﻝذ
ﺮﻴﻏ
ﻻ
و
ﺎﺒﺗﺎآ
ﻻ
و
اﺮﺝﺎﺗ
ﻻ
"
“
савдогар
эмас
,
ёзувчи
эмас
,
бундан
бошқалари
ҳам
эмас
”
нинг
ўрнида
“
ﺮﻴﻏ
ﻻ
”
қўлланган
.
4)
Грамматик
жиҳатдан
кейин
келиши
керак
бўлган
бўлакнинг
олдинга
ўтиши
орқали
хослаш
.
Қаср
қўлланган
бундай
жумлаларда
мақсур
алайҳ
олдин
келади
ва
жумла
таркибида
қуйидаги
ўзгаришлар
бўлади
:
–
от
кесим
одатдагидек
эгадан
кейин
эмас
,
балки
ундан
олдин
келади
,
масалан
:
ﺎﻧأ
ﺔﻳﺪﻨﻘﺸﻃ
–
Тошкентликман
мен
;
–
эгадан
кейин
келиши
керак
бўлган
тўлдирувчи
ундан
олдин
келади
,
масалан
:
بﺮﺿﺮﻴﻣﻷا
كﺎﺧأ
–
Акангни
амир
урди
;
–
одатда
,
феълдан
кейин
туриши
керак
бўлган
тўлдирувчи
ундан
олдин
келади
,
масалан
:
ﺪﺒﻌﻧ
ﻚﻠﻳإ
–
Сенгагина
ибодат
қиламиз
(
яъни
,
сендан
ўзгага
эмас
);
–
ҳол
эгасидан
кейин
эмас
,
олдин
келади
.
Масалан
:
ﻞﺝر
ﺎﻋﺮﺴﻣ
َمِﺪَﻗ
–
Тезда
бир
киши
етиб
келди
;
–
бошқарувчисидан
кейин
келиши
керак
бўлган
ҳол
ундан
олдин
ке
-
лади
,
масалан
:
؟كﻮﺧأ
دﺎﻋ
ﻒﻴآ
–
Қандай
қайтди
аканг
?
Кўриниб
турганидек
,
араб
тилида
хосликни
ифодалашга
ﺎﻤﻧإ
،ﻻإ
،ﺎﻣ
،ﻻ
каби
юкламалар
,
ﻦﻜﻝ
،ﻞﺑ
،ﻻ
сингари
боғловчилар
ва
жумла
таркибининг
тартибини
ўзгартириш
орқали
эришиш
мумкин
.
Қаср
ҳосил
қилишда
мумкин
бўлмаган
ҳолатлар
мавжуд
.
Булардан
айримлари
қуйидагилардан
иборат
1
:
1.
ﻻ
боғловчиси
билан
инкор
қилинганда
, “
инкор
ва
истисно
”
йўлини
қўллаб
бўлмайди
.
Масалан
,
сифатга
қаср
қилинган
يﺮﺘﺤﺒﻝا
ﻻ
ﻲﺒﻨﺘﻤﻝا
ﻻإ
ﻢﻴﻜﺡ
ﺎﻣ
жумласи
тўғри
тузилмаган
.
Шунингдек
,
мавсуфга
қаср
қилинган
ﻻإ
نﺎﺒﺤﺱ
ﺎﻣ
ﺷ
ﻻ
ﺐﻴﻄﺧ
ﺮﻋﺎ
ҳам
тўғри
эмас
.
Чунки
ﻻ
боғловчили
инкорнинг
шартига
биноан
ﻻ
дан
олдин
инкор
воситаси
(
юкламаси
)
бўлмаслиги
керак
.
Ҳар
икки
мисолда
ҳам
ﻻ
инкордан
олдин
ﺎﻣ
инкор
бор
.
Иккинчи
марта
инкор
хатодир
.
Лекин
ﻻ
инкор
юкламаси
қасрнинг
ﺎﻤﻧإ
юкламали
ва
тақдим
турлари
билан
бирга
келиши
мумкин
.
Бу
турларда
инкорнинг
очиқ
ифодаланмаслиги
уларни
ﻻ
инкори
билан
қўлланилишига
монелик
қилмайди
.
Масалан
:
ﺎﻧأ
ﺎﻤﻧإ
يﺪﻨﻘﺸﻃ
– “
Дарҳақиқат
,
мен
тошкентликман
”
жумласида
инкор
йўқ
.
Агар
ﺎﻤﻧإ
يﺪﻨﻗﺮﻤﺱ
ﻻ
يﺪﻨﻘﺸﻃ
ﺎﻧأ
– “
Дарҳақиқат
,
мен
тошкентликман
,
самарқандлик
эмас
”
дейилса
,
маънога
зарар
етмайди
,
аксинча
,
уни
янада
аниқлаштиради
.
Ёки
ﺖﻣﺮآأ
اﺪﻤﺤﻣ
–
“(
Фақат
)
Муҳаммадни
ҳурмат
қиламан
”
таъбирида
ҳам
инкор
йўқ
,
унга
ﺎﻴﻠﻋ
ﻻ
– “
Алийни
эмас
”
иборасини
қўшиб
,
ﻠﻋ
ﻻ
ﺖﻣﺮآأ
اﺪﻤﺤﻣ
ﺎﻴ
–
“(
Фақат
)
Муҳаммадни
ҳурмат
қиламан
,
Алийни
эмас
”
ҳосил
қилинса
,
хато
бўлмайди
,
мақсад
янада
ойдинлашади
.
2.
Қасрнинг
тақдим
йўли
калом
ва
унинг
мазмунини
тушуниш
доираси
торайганини
ифодалайди
ва
бу
“
ҳаср
” (
маънонинг
торайиши
)
деб
юри
-
тилади
.
Масалан
,
ﺸﻃ
ﺎﻧأ
ﺔﻳﺪﻨﻘ
– “
Тошкентликман
мен
”
дейилганда
мутакал
-
лимнинг
“
тошкентлик
”
ка
ҳаср
қилгани
,
яъни
шу
маъно
билан
чегара
-
лангани
англанади
ва
бунга
қасрнинг
тақдим
йўли
орқали
эришилгани
кўринади
.
Қасрнинг
ҳасрга
шаклий
далолати
–
ﻻ
боғловчиси
тасдиқдан
кейин
инкор
қилиш
аломати
бўлса
,
ﻞﺑ
ва
ﻦﻜﻝ
инкордан
кейин
тасдиқлаш
1
ﻰﻥﻮﻋ
ﺪﻣﺎﺣ
.
ﺔﻏﻼﺒﻠﻟ
ﺢﺿاﻮﻟا
جﺎﻬﻨﻤﻟا
.
ﻰﻥﺎﺜﻟا
ءﺰﺠﻟا
.
ﺮﺼﻤﺏ
ﻲﺏﺮﻌﻟا
بﺎﺘﻜﻟا
راد
.
1953
.
ص
.
102
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
86
аломатидир
.
Инкор
ва
истиснода
ҳам
шундай
–
инкор
юкламаси
инкор
қилувчи
белги
,
истисно
юкламаси
инкор
қилинганлик
ҳукмидан
чиқариш
белгисидир
ва
бу
маъно
қасрни
билдиради
.
ﺎﻤﻧإ
ҳам
инкор
ва
истисно
маъноларини
қамраб
олгани
туфайли
шакл
жиҳатдан
ҳасрни
ифодалайди
.
3.
Қасрнинг
асли
боғловчили
бўлса
:
тасдиқ
ва
инкор
бирга
айтилганда
,
масалан
,
сифат
қасрда
ﻲﻠﻋ
ﻻ
ﻢﻠﻌﻣ
ﺪﻤﺡأ
–
Аҳмад
муаллим
,
Алий
эмас
,
дейилса
,
муаллимлик
тасдиқланган
кимса
Аҳмад
ва
муаллимлик
инкор
қилинган
кимса
Алий
экани
ҳақида
хабар
қилинади
.
Агар
мавсуф
қаср
билан
ﻻ
ﻢﻠﻌﻣ
ﺪﻤﺡأ
سﺪﻨﻬﻣ
–
Аҳмад
муаллим
,
муҳандис
эмас
,
дейилса
,
у
ҳолда
Аҳмадга
тасдиқ
қилингани
муаллимлик
,
инкор
қилингани
муҳандислик
экани
баён
қили
-
нади
.
ﻞﺑ
ва
ﻦﻜﻝ
боғловчиларининг
хизмати
ҳам
шундай
.
Хулоса
шуки
,
қаср
балоғат
илмининг
маъоний
бўлимига
киритилган
.
У
мақсур
ва
мақсур
алайҳ
деб
аталган
таркибий
қисмлардан
иборат
.
Қасрда
сўзловчининг
мақсади
,
хосликнинг
ҳолати
,
тингловчининг
ҳолати
ва
хос
-
лаштириш
йўллари
эътиборга
олинади
ва
улар
ўз
навбатида
турларга
бўлиб
ўрганилади
.
Шунингдек
,
балоғат
олимлари
қасрнинг
тўғри
ҳосил
қили
-
нишига
монелик
қиладиган
ҳолатларни
ҳам
кўрсатиб
берганлар
.
Қасрнинг
фикрни
аниқ
ва
тўғри
етказиб
беришдаги
хизмати
катта
бўлиб
,
у
хослаб
бериш
вазифасини
бажаради
.
АЛИМУҲАМЕДОВ
РИХСИТИЛЛА
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
“
Ирқ
битиг
”
и
матншунослиги
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
қадимги
туркий
тил
даври
ёдгорлиги
“
Ирқ
битиг
”
таҳлил
этилган
.
Унда
асарнинг
текстологик
хусусиятлари
,
жумладан
,
асарнинг
график
хусусиятлар
,
ҳарфий
белгиларнинг
англатган
маъноси
ва
асардаги
айрим
ибора
ва
жумлаларнинг
талқини
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Ирқ
битиг
”, “
Фол
китоби
”,
монийлик
, “
Ирқ
битиг
”
ининг
график
хусусиятлари
, “
Ирқ
битиг
”
и
шарҳи
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируется
литературное
произведение
древ
-
нетюркской
эпохи
“
Ирк
битиг
”.
В
ней
излагаются
текстологические
особен
-
ности
,
то
есть
графические
особенности
,
фонетические
разночтения
и
толко
-
вания
некоторых
словосочетаний
и
предложений
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Ирк
битиг
», «
Книга
гаданий
»,
манихейство
,
гра
-
фические
особенности
«
Ирк
битиг
»
а
,
толкование
«
Ирк
битиг
»
а
.
Summary.
This article is about one of the works of the Old Turkic literature – “Irq
bitig”. In this article it is analyzed its textual features, phonetic and alternative versions
of reading and interpretation of some phrases and sentences.
Keywords and expressions:
“Irq bitig”, “The Book of Divination”, Manichaeism,
graphic features and interpretation of “The Book of Divination”.
