SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
104
Нима
сабабдан
Хива
хонлари
ўзларининг
бутун
ҳукмронлигига
бағишланган
“
тўлақонли
”
асарлар
ёзиш
вазифасини
муншийларнинг
ўзига
эмас
,
балки
бошқа
амалдорларга
топширишган
?
Хонлардан
ўзга
кишилар
лашкар
-
бошилик
қилган
юришлар
ҳақида
асар
битиш
ишини
кимлар
бажарган
?
Агар
муншийлар
бўлса
,
у
ҳолда
улар
хос
котиб
сифатида
доимо
хоннинг
ҳузурида
бўлишлари
керак
эмасмиди
?
Эшмурод
охунднинг
Ж
амшидий
тавойифи
фатҳи
асари
ҳам
шу
тоифага
кирадими
?
Й
иллик
тарихларнинг
фақат
айримларигина
бизгача
етиб
келганини
қандай
изоҳлаш
мумкин
?
Шу
ва
бошқа
қатор
саволлар
ҳамон
жавобсиз
қолмоқдаки
,
уларга
жавоб
топиш
алоҳида
йирик
тадқиқотни
тақозо
қилади
.
РАҲМАТОВ
МУРОД
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
НавДПИ
Туркистон
АССРдаги
очарчилик
мавзусининг
манбашунослик
таҳлили
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Туркистон
АССРдаги
очарчилик
мавсумининг
манбашунослик
масаласи
таҳлил
қилинган
.
Муаллиф
архив
ҳужжатлари
,
даврий
матбуот
материаллари
,
статистик
маълумотлар
,
хотиралар
ва
эсдаликлар
каби
тарихий
манбаларни
ўзаро
солиштирган
ҳолатда
ўрганиб
,
муаммони
бугунги
кун
талаблари
асосида
ёритишга
ҳаракат
қилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Туркистон
АССР
,
архив
ҳужжатлари
,
очарчилик
,
озиқ
-
овқат
комиссияси
,
озиқ
-
овқат
отрядлари
,
тарихий
манбалар
,
резолюция
ва
қа
-
рорлар
,
большевиклар
,
миллий
коммунистлар
,
Марказ
.
Аннотация
.
В
данной
статье
проанализированы
объяснение
голодания
в
Туркестане
по
источникам
.
Автор
сопоставил
и
изучил
материалы
архива
,
ма
-
териалы
периодической
печати
,
статические
сведения
,
память
и
воспоминания
и
постарался
показать
проблему
через
требования
сегодняшнего
дня
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Туркестанская
АССР
,
документы
архива
,
голо
-
дание
,
комиссия
продовольства
,
исторические
источники
,
резолюции
и
постанов
-
ления
,
большевики
,
национальные
коммунисты
,
Ц
ентр
.
Abstract.
This article analyzed the issue of hunger season, the source of Turkestan
ASSR The author tried to clarify the issue according to present-day requirements by
comparing and studying historical sources, archival documents, periodical press
materials and statistical data.
Keywords and expressions:
Turkistan ASSR, archival documents, the hunger, the
Food Commission, food groups, historical sources, resolutions and the decisions of the
Bolsheviks, national Communists, Centre.
Туркистон
минтақасида
1917
йил
кеч
кузида
бол
ь
шевиклар
томонидан
совет
ҳокимияти
ўрнатилгач
,
Туркистон
АССРда
даҳшатли
очарчилик
юз
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
105
берди
.
Фарғона
водийсида
бу
очарчилик
натижасида
1917–1923
йилларда
1
млн
.
киши
,
Самарқанд
вилоятида
200 000
киши
ўлди
.
Туркистон
АССРдаги
очарчилик
мавзусининг
манбашунослик
таҳлили
муаммонинг
қўйилиши
ва
манбавий
асосларининг
кўплиги
жиҳатидан
алоҳида
тадқиқ
қилинишга
муҳтождир
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
муста
-
қилликка
эришгач
,
мазкур
муаммони
холис
ўрганиш
имконияти
туғилди
.
Туркистон
АССРда
1917–1924
йилларда
бўлган
даҳшатли
очарчилик
ва
унинг
оқибатлари
тарихига
оид
манбаларни
таснифлаш
(
классификациялаш
)
ва
турларга
ажратиш
(
типология
қилиш
)
жараёнида
улар
қуйидаги
асосий
гуруҳларга
ажратилди
:
1.
Эълон
қилинган
ҳужжатлар
ва
материаллар
тўпламлари
.
2.
Архив
ҳужжатлари
ва
материаллари
.
3.
Даврий
матбуот
.
4.
Статистик
ва
демографик
маълумотлар
.
5.
Хотиралар
ва
эсдаликлар
.
6.
Совет
давлати
ва
коммунистик
партия
раҳбарларининг
турли
нутқ
,
маъруза
ва
мақолалари
.
7.
Дала
материаллари
(
Оғзаки
тарих
маълумотлари
).
Манбаларнинг
биринчи
гуруҳига
эълон
қилинган
ҳужжатлар
ва
мате
-
риаллар
тўпламлари
киради
.
Уларни
ҳам
шартли
равишда
иккита
йирик
туркумга
ажратиш
мумкин
.
Биринчи
туркум
Туркистондаги
совет
ҳукумати
ва
бол
ь
шевиклар
партиясининг
расмий
ҳужжатларидан
1
иборат
бўлса
,
иккинчи
туркум
муайян
мавзу
(
Туркистондаги
очарчилик
,
Мусулмонлар
бюроси
ва
б
.)
га
бағишланган
ҳужжатлар
ва
материаллар
тўпламларидан
2
иборат
.
Бу
тўпламларнинг
кўпчилиги
1918–1924
йилларда
эълон
қилинган
.
Биринчи
туркумдаги
ҳужжатлар
асосан
Туркистондаги
совет
ҳукумати
-
нинг
дастлабки
декретлари
бўлиб
,
уларда
Туркистон
АССРда
озиқ
-
овқат
развёрсткаси
,
озиқ
-
овқат
солиғи
,
ғалла
тўғрисида
,
очарчилик
ва
унга
қарши
кураш
масалалари
ёритилган
.
Бу
декретлар
ва
бол
ь
шевиклар
партиясининг
съездларида
қабул
қилинган
турли
резолюция
ва
қарорлар
воситасида
Туркистондаги
ўша
даврнинг
иқтисодий
ва
сиёсий
аҳволи
,
ўлка
аҳоли
-
сининг
оғир
турмуши
ва
очарчилик
ҳолати
намоён
бўлади
.
Иккинчи
туркумдаги
китоблар
ўртасида
Туркистон
ўлка
Мусулмонлар
бюросининг
материаллари
киритилган
асар
алоҳида
ажралиб
туради
.
1
Сборник
декретов
и
приказов
Совета
Народных
Комиссаров
Туркестанской
Федеративной
Республики
(
с
23
ноября
1917
г
.
по
1
июля
1918
г
.). –
Т
., 1918;
Сборник
важнейших
декретов
,
постановлений
и
распоряжений
Правител
ь
ства
ТАССР
за
1917–1922
гг
. –
Т
.:
Изд
.
Комиссии
СНК
, 1922;
Резолюции
и
постановления
съездов
Коммунистической
партии
Туркестана
(1918–1924
гг
.). –
Т
.:
Узбекистан
, 1968
и
др
.
2
Мусбюро
РКП
(
б
)
в
Туркестане
. 1, 2
и
3
Туркестанские
Краевые
конференции
РКП
1919–
1920
гг
.
С
введением
тов
.
Рыскулова
. –
Т
.:
Туркгосиздат
, 1922;
Подготовки
и
проведение
В
еликой
Октябр
ь
ской
Социалистической
революции
в
Узбекистане
.
Сборник
документов
. –
Т
., 1947
и
др
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
106
Таниқли
давлат
арбоби
Турор
Рисқулов
(1894–1938)
томонидан
нашрга
тайёрланган
мазкур
китобдаги
очарчилик
тўғрисидаги
маълумотлар
бугун
ҳам
ўз
аҳамиятини
йўқотган
эмас
.
Манбаларнинг
иккинчи
гуруҳига
архив
ҳужжатлари
ва
материаллари
кирган
бўлиб
,
улар
тадқиқотни
ёзиш
учун
алоҳида
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
давлат
архиви
(
Ўзбекистон
МДА
)
нинг
совет
даврига
оид
Туркистон
АССР
тарихига
оид
ҳужжатлар
жамланган
фондларида
очарчилик
ва
унинг
оқибатлари
ҳақида
муҳим
маълумотлар
мавжуд
.
Хусусан
,
Туркистондаги
Очарчиликка
қарши
кураш
марказий
комиссияси
материаллари
мавзуни
ёритишда
асосий
манба
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
МДАда
мавжуд
Туркистон
АССР
МИК
(17-
фонд
),
Туркистон
АССР
ХКС
(25-
фонд
),
Туркистон
АССР
Озиқ
-
овқат
халқ
комиссарлиги
(31-
фонд
)
ва
бошқа
фондлардаги
материалларда
Туркистондаги
очарчилик
ма
-
салалари
ёритилган
.
Масалан
, 1923
йил
октябрда
Қ
ўқон
шаҳрида
тайёрланган
архив
ҳужжатларининг
бири
“
Фарғонада
очарчиликнинг
вужудга
келиши
ва
тарқалиши
”
деб
номланиб
,
унда
қуйидаги
маълумотлар
мавжуд
:
“1917–1918
очарчилик
йиллари
Фарғона
вилоятидаги
хўжалик
ҳолатига
кучли
таъсир
кўрсатди
,
айрим
жойларда
деҳқонларга
босмачилар
гуруҳлари
ҳужум
қилиб
,
ўзлари
билан
чорва
молларини
ҳайдаб
кетишган
бўлса
,
баъзи
жойларда
деҳқонларнинг
ўзи
босмачиларга
бориб
қўшилди
.
Туркистон
фронти
қўмондонлиги
вилоятда
15
мингдан
40
минг
нафаргача
бўлган
қизил
аскарларни
доимий
равишда
сақлаб
туришга
тўғри
келди
...
1921
йилнинг
қиши
ва
1922
йилнинг
баҳорида
очарчилик
ва
қурғоқчилик
яна
ўзининг
асоратларини
сездирди
.
Қ
ишлоқ
ва
овулларда
,
ҳатто
шаҳар
-
ларда
бошпанасиз
ва
уйсиз
қолган
очлар
оломони
бир
бурда
нон
топиш
учун
оммавий
равишда
шаҳарга
жўнаб
кетишди
...”
1
.
Архивда
сақланиб
қолган
кўплаб
ҳужжатларда
Фарғона
водийсидаги
очарчиликнинг
бутун
кўлами
кўрсатилган
.
Фарғона
вилояти
Советларининг
XIII
област
ь
съездида
вилоят
инқилобий
қўмитаси
раиси
водийдаги
очар
-
чилик
тўғрисида
тўхталиб
шундай
деган
эди
: “1917–1918
йиллардаги
очарчилик
Фарғона
вилояти
хўжалигининг
вайрон
бўлишига
кучли
таъсир
кўрсатди
...
Фақат
Қ
ўқон
ва
Марғилон
уездларида
очарчилик
оқибатида
1917–1923
йилларда
ярим
млн
.
одам
ўлди
”
2
.
Архив
ҳужжатларининг
далолат
беришича
, “
Фарғона
водийсида
1917–1923
йилларда
очарчилик
натижасида
1
млн
.
киши
ҳалок
бўлган
”
3
.
Туркистон
АССРдаги
даҳшатли
очарчилик
унинг
бошқа
вилоятларига
ҳам
кенг
тарқалди
.
Масалан
,
Самарқанд
вилояти
Жиззах
уездининг
70
фоиз
аҳолиси
очарчиликдан
қирилиб
кетди
.
Бошқа
уездларда
ҳам
аҳвол
шундай
эди
.
Самарқанд
уездининг
ўзида
эса
, 70 000
одам
очарчиликдан
ўлиб
кетди
4
.
1
Ўзбекистон
МДА
,
Р
-17-
ф
., 1-
р
., 947-
иш
, 198–199-
в
.
2
Ўша
манба
. 203-
в
.
3
Ўша
манба
. 201-
в
.
4
Ўша
манба
. 85–89-
в
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
107
Бироқ
даҳшатли
очарчилик
ва
оғир
иқтисодий
инқирозни
бошидан
кечираётган
Туркистон
ўлкасидаги
Марказга
озиқ
-
овқат
маҳсулотларини
олиб
чиқиб
кетиш
тобора
кучайди
1
.
Архив
ҳужжатларининг
далолат
бери
-
шича
, 1920
йилда
ташиб
кетилаётган
нон
маҳсулотлари
ва
бошқа
озиқ
-
овқат
турларининг
миқдори
4,5
марта
кўпайган
.
Масалан
,
Туркистондан
Россияга
1920
йилда
18 038
тонна
озиқ
-
овқат
ва
4 219
тонна
ғалла
олиб
чиқиб
кетилганлиги
Ўрта
Осиё
ва
Тошкент
темир
йўллари
идорасининг
расмий
ҳужжатларида
келтирилади
2
.
Озиқ
-
овқат
тўпловчи
отрядларнинг
ҳаддан
ташқари
ўзбошимчалиги
ҳат
-
то
бол
ь
шевикларнинг
ўзини
ҳам
ташвишга
солиб
қўйди
.
Ишчи
-
деҳқон
инс
-
пекцияси
томонидан
бу
отрядлар
фаолияти
текширилганда
махсус
ёзилган
ҳисоботда
бу
ҳолат
қуйидагича
кўрсатилган
: “
Озиқ
-
овқат
комиссарлиги
Туркистонда
ғалла
тайёрлаш
ва
тақсимотни
ўз
ичига
олган
озиқ
-
овқат
сиёсатини
амалга
ошириши
керак
эди
.
Бироқ
таъминот
суст
олиб
борилган
.
Белгиланган
топшириқлар
қоғозда
қолиб
кетди
.
Карточка
системаси
амалга
ошмади
.
Озиқ
-
овқат
халқ
комиссарлиги
республикада
ўз
соҳасини
бирмунча
вақт
бошқара
олмай
қолди
”
3
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
девони
архиви
(
Ўзбекистон
РПДА
),
Фарғона
вилояти
давлат
архиви
,
Самарқанд
вилояти
давлат
архиви
,
Кармана
шаҳар
давлат
архиви
ва
бошқа
архивларда
ҳам
мавзуга
оид
муҳим
ҳужжатлар
сақланади
.
Манбаларнинг
учинчи
гуруҳига
даврий
матбуот
(
газета
,
журнал
ва
бюллетенлар
)
материаллари
киради
.
Ўзбек
ва
рус
тилларида
нашр
этилган
марказий
ва
маҳаллий
даврий
нашрлардан
“
Известия
” (
Тошкент
), “
Иштирокиюн
”, “
Наша
газета
”, “
Туркес
-
танская
правда
”, “
Улуғ
Туркистон
”, “
Бухоро
ахбори
”, “
Свободный
Самар
-
канд
”
каби
газеталар
ва
“
Жизн
ь
национал
ь
ностей
”, “
Народное
хозяйство
Туркестана
”, “
Народное
хозяйство
Средней
Азии
”, “
Новый
В
осток
”
сингари
журналлар
шулар
жумласига
киради
. “
Туркестанская
правда
”
газетасида
ёзилишича
1919–1920
йилларда
аҳоли
очарчиликдан
қирилаётган
пайтда
ғалла
паровозларда
ёқилғи
сифатида
ишлатилган
.
Бироқ
ўша
даврда
чоп
этилган
даврий
нашрлардаги
манбалардан
фой
-
даланилганда
уларга
танқидий
ёндашилди
.
Чунки
ҳар
қандай
даврий
матбуот
материаллари
ўша
давр
сиёсати
ва
мафкурасини
ўзида
яққол
акс
эттиради
.
Манбаларнинг
тўртинчи
гуруҳига
турли
статистик
ва
демографик
маъ
-
лумотлар
ҳамда
Ўрта
Осиёни
районлаштириш
комиссиясининг
мате
-
риаллари
4
[10]
киради
.
Бу
материалларда
,
хусусан
,
аҳолини
рўйхатга
олиш
1
Ражабов
Қ
.,
Ҳайдаров
М
.
Туркистон
тарихи
(1917–1924
й
.). –
Т
.:
Университет
, 2002. 79-
б
.
2
Ўзбекистон
МДА
,
Р
-31-
фонд
, 1-
рўйхат
, 24-
иш
, 26–30-
в
3
Ўша
манба
. 22–28-
в
.
4
Материалы
по
районированию
Туркестана
.
В
ыпуск
1-
ый
.
Сборник
статей
по
районированию
Туркестана
.
Под
редакцией
Д
.
Красновского
. –
Т
.:
Изд
.
ТЭС
, 1922;
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
108
ҳамда
демографик
маълумотларда
Туркистон
АССР
аҳолисининг
турли
йиллардаги
миқдори
келтириладики
,
бу
маълумотлардан
очарчилик
нати
-
жасида
1917–1924
йилларда
ўлкада
қанча
одам
ўлганлигини
ҳисоб
-
китоб
қилиб
олиш
мумкин
.
Манбаларнинг
бешинчи
гуруҳига
хотира
ва
эсдаликлар
киради
.
Бу
хоти
-
раларнинг
муаллифлари
ўша
даврда
Туркистондаги
ижтимоий
-
сиёсий
жа
-
раёнларнинг
фаол
қатнашчиси
бўлган
машҳур
давлат
ва
сиёсат
арбоблари
,
жадид
тараққийпарварлари
ва
маданият
арбоблари
ҳисобланади
.
Хотира
-
ларнинг
кўпчилиги
аввал
хорижда
,
сўнгра
Ўзбекистонда
нашр
этилган
.
Айниқса
,
Туркистоннинг
ўша
даврдаги
машҳур
сиёсий
арбоблари
Амир
Саййид
Олимхон
1
,
Мустафо
Чўқай
2
,
Аҳмад
З
аки
В
алидий
Тўғон
3
,
Мунаввар
Қ
ори
4
,
Полвонниёз
Ҳожи
Юсупов
5
,
Алихонтўра
Соғуний
6
ва
бошқаларнинг
хотираларида
Туркистондаги
очарчилик
масаласига
ҳам
тўхтаб
ўтилган
.
Бу
хотиралар
,
яъни
ал
ь
тернатив
манбалар
асосида
Туркистондаги
очарчилик
ва
унинг
оқибатларини
холис
ёритиш
мумкин
.
Манбаларнинг
олтинчи
гуруҳига
1917–1925
йиллардаги
Туркистон
,
Бухоро
,
Хоразм
республикалари
ва
Ўзбекистон
ССР
партия
ва
совет
раҳ
-
барларининг
турли
мажлисларда
сўзлаган
нутқлари
,
эълон
қилган
мақола
ва
асарлари
киради
.
Хусусан
,
Турор
Рисқулов
,
Файзулла
Хўжаев
,
Султонбек
Хўжанов
,
Назир
Тўрақулов
,
Акмал
Икромов
каби
маҳаллий
раҳбарлар
7
нинг
манбавий
характерга
эга
бўлган
мақола
ва
китобларида
бу
масаланинг
айрим
Материалы
по
районированию
Средней
Азии
.
Кн
. I.
Территория
и
население
Бухары
и
Хорезма
.
Част
ь
I.
Бухара
. –
Т
.:
Изд
.
Комиссии
районированию
Средней
Азии
, 1926;
Материалы
по
районированию
Средней
Азии
.
Кн
.II.
Территория
и
население
Бухары
и
Хорезма
.
Част
ь
II.
Хорезм
. –
Т
.:
Изд
.
Комиссии
районированию
Средней
Азии
,
1926;
Список
населённых
мест
Узбекской
ССР
.
В
ыпуск
II.
Самаркандская
област
ь
. –
Самарканд
:
Изд
.
Ц
СУ
УзССР
, 1925;
Статистический
справочник
по
Самаркандской
области
.
Под
редакцией
Игнат
ь
ева
К
.
М
. –
Самарканд
:
Изд
.
Самаркандского
Областного
Исполнител
ь
ного
Комитета
,
1924;
Материалы
В
сероссийской
переписи
1920
года
.
Перепис
ь
населения
в
Туркестанской
Республике
.
Част
ь
I.
Поселенные
итоги
.
В
ыпуск
I. –
Т
., 1922.
1
Амир
Саййид
Олимхон
.
Бухоро
халқининг
ҳасрати
тарихи
.
Форсчадан
А
.
Ирисов
таржимаси
. –
Т
.:
Фан
, 1991.
2
Мустафо
Чўқай
ўғли
.
Истиқлол
жаллодлари
(1917
йил
хотиралари
). –
Т
.:
Ғафур
Ғулом
номидаги
Адабиёт
ва
санъат
нашриёти
, 1992.
3
Аҳмад
З
аки
В
алидий
Тўғон
.
Хотиралар
.
Туркистонда
мустақиллик
ва
озодлик
учун
кураш
-
лар
тарихи
.
Таржимон
,
илмий
таҳрир
муаллифи
ва
нашрга
тайёрловчи
:
М
.
Абдураҳмонов
. –
Т
.:
Истиқлол
нури
, 2014.
4
Мунаввар
Қ
ори
Абдурашидхонов
.
Хотираларимдан
(
Жадидчилик
тарихидан
лавҳалар
).
Нашрга
тайёрловчи
ва
изоҳлар
муаллифи
:
С
.
Холбоев
. –
Т
.:
Шарқ
, 2001.
5
Полвонниёз
Ҳожи
Юсупов
.
Ё
ш
хиваликлар
тарихи
(
Хотиралар
).
Масъул
муҳаррир
ва
сўз
боши
муаллифи
М
.
Матниёзов
. –
Урганч
:
Хоразм
, 2000.
6
Алихонтўра
Соғуний
.
Туркистон
қайғуси
. 1-
китоб
. –
Т
.:
Шарқ
, 2003.
7
Рыскулов
Т
.
Революция
и
коренное
население
Туркестана
.
Сборник
статей
,
докладов
,
речей
и
тезисов
с
предисловием
автора
.
Част
ь
I. 1917–1919
гг
. –
Т
.:
Узбекгосиздат
, 1925;
Ходжаев
Ф
.
К
истории
революции
в
Бухаре
. –
Т
.:
Узгиз
, 1926.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
109
жиҳатлари
тўғри
кўрсатилган
.
Шунингдек
,
Москвадан
1920
йилда
Тошкентга
юборилган
Марказ
вакили
Г
еоргий
Сафаров
ва
бошқалар
1
нинг
асарларини
ҳам
келтириб
ўтиш
мумкин
.
Таниқли
давлат
ва
жамоат
арбоби
Турор
Рисқулов
(1894–1938)
бу
даврда
Туркистон
,
РСФСР
ва
Қ
озоғистонда
турли
раҳбарлик
лавозимларида
ишла
-
ган
.
Бир
томондан
,
у
Туркистон
АССРда
очарчиликни
тугатишда
фаол
қатнашган
бўлса
,
иккинчи
томондан
,
турли
нутқ
ва
маърузалари
,
мақола
ва
китобларида
ўзи
гувоҳи
бўлган
ўша
йиллардаги
очарчиликнинг
мудҳиш
асоратларини
кўрсатди
.
1918
йил
20
ноябрда
Туркистон
АССРда
Очарчиликка
қарши
кураш
Мар
-
казий
комиссияси
тузилди
.
Комиссия
раиси
Турор
Рисқулов
кейинчалик
ёзган
ўз
таржимаи
ҳолида
(
бу
таржимаи
ҳол
1921
йил
декабрда
Москва
шаҳрида
ёзилган
)
ўша
пайтдаги
ҳолатни
қуйидагича
кўрсатган
: “
Бир
томондан
совет
ҳокимиятининг
маҳаллий
меҳнаткаш
оммасидан
умуман
ажралиб
қолган
-
лигини
ва
бошқа
томондан
Туркистоннинг
барча
камбағалларига
таҳдид
солган
даҳшатли
очликни
кўриб
,
мен
қуйидаги
мақсадда
очарчиликка
қарши
кураш
масаласини
қўйдим
:
биринчидан
,
ҳақиқатан
ҳам
кўчалар
,
ариқлар
ва
қишлоқларда
миллионлаб
ўлаётган
пролетарлар
ва
болаларни
қутқариш
керак
,
ўша
вақтдаги
собиқ
ҳокимият
бунга
панжа
орасидан
қарарди
(
масалан
,
бир
миллион
оч
киши
учун
ҳаммаси
бўлиб
5.000.000
рубл
ь
маблағ
ажра
-
тилди
),
иккинчидан
,
ўртоқларимиз
маҳаллий
аҳолини
,
айниқса
,
ўлаётган
бечораларни
назар
-
писанд
қилмаслик
мумкин
эмаслигини
тушунишлари
лозим
,
чунки
камбағаллар
совет
ҳокимиятининг
охирги
таянчи
бўлиши
керак
эди
,
учинчидан
,
маҳаллий
арбоблардан
комиссар
бўла
туриб
,
бу
очликдан
кам
ташвишга
тушаётганларни
шарманда
қилиш
керак
эди
(
масалан
,
Наркомнац
–
Миллатлар
халқ
комиссари
Ашурхўжаевнинг
фаолиятсизлиги
ёки
маҳаллий
киши
бўлса
-
да
,
очлик
масаласида
ҳеч
қандай
иш
қилмаган
Наркомздрав
–
Соғлиқни
сақлаш
халқ
комиссари
)...”
2
.
Т
.
Рисқулов
ўз
таржимаи
ҳолида
Очарчиликка
қарши
кураш
Марказий
комиссиясининг
фаолиятига
қуйидагича
тўхталиб
ўтади
: “
Озиқ
-
овқат
ишида
диктаторлик
ҳуқуқи
берилган
.
Очарчиликка
қарши
кураш
Марказий
комис
-
сияси
мен
томонимдан
тузилди
(
ўша
пайтдаги
“
Известия
”
нинг
барча
сон
-
ларига
қаранг
),
оч
қолганларни
таъминлаш
иши
ҳақиқатан
ҳам
ўзини
оқ
-
лади
;
барча
шаҳар
ва
жойлар
болалар
қўнимгоҳлари
,
овқатланиш
пунктлари
билан
тўлдирилди
,
оч
қолган
кишилар
учун
кейинчалик
республикага
озиқ
-
овқатнинг
кўп
қисмини
берган
деҳқончилик
ва
ҳунармандчилик
артеллари
ташкил
қилина
бошланди
.
Туркистонда
илк
марта
давлат
томонидан
экин
-
тикин
ишлари
ташкил
қилиниб
, 25–30
минг
десятина
3
атрофидаги
ерларга
уруғ
қадалди
,
бунинг
устига
бу
ишларга
маҳаллий
меҳнаткаш
ходимларни
1
Сафаров
Г
.
И
.
Колониал
ь
ная
революция
(
Опыт
Туркестана
). –
М
.:
Г
осиздат
, 1921.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
давлат
архиви
(
Ўзбекистон
МДА
), 86-
фонд
, 1-
рўйхат
,
1525-
иш
, 4–15-
варақлар
.
3
Бир
десятина
– 1,09
гектарга
тенг
юза
(
сатҳ
)
ўлчов
бирлиги
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
110
мажбурий
жўнатишга
тўғри
келди
.
Биргина
Эски
Тошкент
шаҳрининг
ўзи
-
даёқ
30.000
нафар
маҳаллий
оч
қолган
камбағаллар
қутқариб
қолинди
(
буни
Эски
шаҳар
аҳолиси
ва
ўртоқ
Низомиддин
Хўжаев
яхши
эслайди
).
Тўғри
,
мен
шундай
ишни
қилишгача
бордимки
,
маҳаллий
буржуазиянинг
меҳнат
нормасидан
ортиқ
бўлган
озиқ
-
овқат
ва
мол
-
мулкни
оч
қолган
камбағаллар
фойдасига
мусодара
қилиш
тўғрисидаги
буйруқ
лойиҳасини
Туркистон
Марказий
Ижроия
Қ
ўмитасига
(
Тур
Ц
ИК
)
тақдим
қилдим
,
бироқ
у
қабул
қилинмади
ва
кейин
Тифлисда
ўртоқ
Чоқаев
(
Мустафо
Чўқай
)
нинг
бу
ҳақ
-
даги
мақоласи
пайдо
бўлди
,
мақолада
айтилишича
,
гўёки
рус
бол
ь
ше
-
виклари
Туркистонда
маҳаллий
камбағаллар
билан
мулоқотга
боришмас
эмиш
,
бироқ
шунга
қарамасдан
булардан
бошқа
ҳам
кўп
ишлар
қилинди
.
Давлат
томонидан
берилган
маблағдан
ташқари
биз
оч
қолган
кишиларнинг
кўп
қисмини
маҳаллий
буржуазия
озиқ
-
овқатларини
мусодара
қилиш
йўли
билан
тўйдирдик
ёки
бўйсунмаган
бойларни
репрессия
қилмасдан
,
ўз
районларидаги
оч
қолган
кишиларни
таъминлашга
мажбур
қилдик
”
1
.
Бу
ўринда
Т
.
Рисқулов
Туркистондаги
очарчилик
масаласида
кўпроқ
ўша
пайтдаги
даҳшатли
манзарани
тасвирлаш
ўрнига
кўпроқ
ўзининг
фаолияти
тўғрисида
фикр
юритади
.
Чунки
Т
.
Рисқулов
томонидан
ёзилган
бу
тар
-
жимаи
ҳол
Москва
шаҳар
партияни
тозалаш
бўйича
райком
комиссияси
ва
Миллатлар
ишлари
халқ
комиссарлигидаги
коммунистик
ячейкага
йўл
-
ланган
бўлиб
,
бу
пайтда
унинг
ўзи
Туркистон
АССР
Халқ
Комиссарлари
Советининг
раиси
вазифасида
фаолият
кўрсатган
.
Бундай
масъул
вазифада
турган
ҳолатда
очарчиликнинг
бутун
даҳшатларини
ошкора
кўрсатиш
хавфли
эди
.
Шунинг
учун
ҳам
Т
.
Рисқулов
ўз
таржимаи
ҳолида
бу
масалага
совет
партия
ва
давлат
арбоби
сифатида
ёндашади
.
Т
.
Рисқуловнинг
“
Инқилоб
ва
Туркистоннинг
туб
аҳолиси
”
китобида
эса
Туркистон
ўлкасида
,
хусусан
,
Фарғона
водийси
ва
Еттисувда
авж
олган
очарчиликнинг
бутун
даҳшатлари
кўрсатиб
берилган
.
Унинг
фикрича
,
бу
даврда
ўлка
бутун
аҳолисининг
тенг
ярми
очликда
яшаган
.
Т
.
Рисқулов
ўз
китобининг
“
Туркистонда
очарчилик
”
ва
“
Очарчилик
билан
кураш
”
номли
бобларида
очарчиликнинг
асл
моҳиятини
кўрсатиб
берган
2
.
Хуллас
,
Т
.
Рисқулов
очарчилик
Туркистон
республикаси
аҳолисининг
ярмини
,
яъни
тахминан
2,5
млн
.
кишини
ўз
домига
тортди
,
деб
ёзганида
мутлақо
ҳақ
эди
.
“1918
йилда
3.000.000, 1919
йилнинг
беш
ойида
эса
25.000.000
оч
киши
республика
овқатланиш
пунктлари
томонидан
маълум
меъёрда
озиқ
-
овқат
билан
таъминланди
,
шундан
1
майгача
Оч
қолганларга
ёрдам
(
Помгалов
)
1
Турор
Рисқуловнинг
таржимаи
ҳоли
.
Таржимон
ва
нашрга
тайёрловчи
Қ
.
Ражабов
//
“
Саодат
”, 1992.
№
5–6. 8–9-
б
.
2
Рыскулов
Т
.
Революция
и
коренное
население
Туркестана
(
Сборник
главнейших
статей
,
докладов
,
речей
и
тезисов
).
Част
ь
I. 1917–1919
гг
. –
Т
.:
Узбекское
государственное
издател
ь
ство
, 1925.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
111
қарамоғидаги
800.000
оч
кишидан
йилнинг
охирида
ҳаммаси
бўлиб
144.000
киши
тирик
қолди
”, –
бу
ўртоқ
Компенус
томонидан
Туркистон
Ком
-
партиясининг
3-
съездида
берилган
ҳисобот
.
Ҳисоботдан
олинган
бу
фикр
-
ларни
Турор
Рисқулов
ўз
таржимаи
ҳолида
келтириб
,
қуйидагича
хулоса
чиқаради
: “
Бу
масала
бўйича
маҳаллий
меҳнаткаш
оммани
совет
ҳокимияти
томонига
жалб
қилишга
,
маҳаллий
ишчиларни
бирлаштириш
,
уларда
рево
-
люция
ишига
қизиқиш
уйғотиш
ва
бошқаларга
муваффақ
бўлинди
”
1
.
Аслини
олганда
юқорида
келтирилган
рақамлар
кўпга
ўхшаб
кўринса
-
да
,
аслида
ҳар
бир
оч
қолган
кишига
ўрта
ҳисобда
ҳафтасига
1,5
марта
тушлик
тўғри
келар
эди
.
Умумий
очарчилик
шароитида
бу
овқатланиш
жойларида
чайқовчилик
кучайганини
ҳам
унутмаслик
керак
2
.
Туркистон
ўлка
Мусулмонлар
бюросининг
раиси
Турор
Рисқулов
Туркистон
АССР
Советларининг
фавқулодда
VII
съездида
(1919
йил
март
)
бутун
бир
миллат
йўқ
бўлиб
кетиши
мумкинлиги
ҳақида
гапирганида
унинг
сўзларида
кучли
бир
дард
бор
эди
.
Очарчилик
шу
даражада
кучайган
эдики
,
ўлка
тарихида
деярли
учрамаган
одам
гўшти
ейиш
(
каннибализм
)
оддий
ҳолатга
айланди
.
“
Народное
хозяйство
Туркестана
” (“
Туркистон
халқ
хўжалиги
”)
журналида
ёзилишича
,
Т
.
Рисқулов
бу
ҳақда
ўз
маърузасида
куюниб
сўзлаган
3
.
Манбаларнинг
еттинчи
гуруҳини
дала
материаллари
ва
оғзаки
тарих
маълумотлари
ташкил
қилади
.
Бу
маълумотларда
Туркистонда
ўша
давр
-
нинг
тарихий
воқелиги
ўз
аксини
топган
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Туркистон
АССРда
очарчилик
ва
унинг
оқи
-
батлари
тарихи
мавзусининг
манбашунослик
асоси
кенг
ва
хилма
-
хил
бўлиб
,
турли
характердаги
ушбу
манбаларни
таҳлил
қилиш
,
ўзаро
солиштириш
ва
таққослаш
,
уларга
танқидий
ёндашиш
асосида
муаммонинг
тўлақонли
тари
-
хини
яратиш
мумкин
.
Бу
ҳолат
ўзбек
халқи
тарихининг
қайғули
саҳи
-
фаларидан
бири
бўлган
Туркистон
АССРда
1917–1924
йилларда
бол
ь
-
шевиклар
ҳукмронлиги
ва
совет
ҳокимияти
сиёсатининг
асл
моҳиятини
очиб
бериш
учун
ҳам
жуда
муҳим
ҳисобланади
.
1
Турор
Рисқуловнинг
таржимаи
ҳоли
.
Таржимон
ва
нашрга
тайёрловчи
Қ
.
Ражабов
//
“
Саодат
”, 1992.
№
5-6. 8-
б
.
2
Ражабов
Қ
.,
Ҳайдаров
М
.
Туркистон
тарихи
(1917–1919). –
Т
.:
Университет
, 2002.
3
“
Народное
хозяйство
Туркестана
”. –
Т
., 1919.
№
3. –
С
. 13–15.
