SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
123
РАШИДОВ
РУСТАМ
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
Афғонистон
тарихига
оид
инглиз
тилидаги
манбалар
таҳлили
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Афғонистон
тарихига
оид
мамлакатимизда
илгари
ўрга
-
нилмаган
бир
неча
инглиз
тилидаги
манбалар
таҳлил
қилинади
.
Ушбу
манбаларни
илмий
муомалага
киритиш
орқали
уларни
чуқурроқ
ўрганиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Афғонистон
тарихи
,
манба
,
илмий
муомала
,
афғон
давлатчи
-
лигининг
шаклланиши
,
ички
сиёсий
вазият
,
биринчи
инглиз
-
афғон
уруши
,
иккинчи
инглиз
-
афғон
уруши
,
миссия
,
шажара
.
Аннотация
.
В
статье
дается
анализ
нескольких
англоязычных
источников
по
истории
Афганистана
ранее
не
изученных
в
нашей
стране
.
Введение
их
в
научный
оборот
отмечает
цели
изучения
истории
этой
страны
.
Опорные
слова
и
выражения
:
История
Афганистана
,
источник
,
научный
оборот
,
становление
афганской
государственности
,
внутриполитическая
ситуация
,
первая
англо
-
афганская
война
,
вторая
англо
-
афганская
война
,
миссия
,
генеология
.
Summary.
In this article analysed some English sources devoted to the history of Afghanistan,
which are among less studied works in our country. With the aim of popularizing and putting them
into scientific use here we tried to give the results of our in-depth studies and thoroughly analyses.
Keywords and expressions:
the history of Afghanistan, sources, scientific usage, formation of
the Afghan state, internal political situation, the First English-Afghan war, the Second English-
Afghan war, missions, genealogy.
Афғонистонда
замонавий
босқичда
кечаётган
ижтимоий
-
сиёсий
жараён
-
лар
,
ушбу
давлатдаги
ҳарбий
-
сиёсий
вазият
ҳамда
мамлакатнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳолати
ва
унинг
ривожланиш
истиқболлари
нафақат
афғон
халқи
,
балки
бутун
дунё
ҳамжамияти
диққат
-
эътиборида
турган
долзарб
масала
-
лардан
биридир
.
Шундай
экан
,
Афғонистонда
айни
замонда
кечаётган
жара
-
ёнларни
кузатиб
бориш
,
ўрганиш
ва
тегишли
хулосалар
чиқариш
,
шубҳасиз
,
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Шу
қаторда
,
гарчи
Афғонистон
тарихи
яхши
ёри
-
тилган
бўлса
-
да
,
яна
бир
бор
ушбу
мавзуга
қайтиш
фойдадан
холи
бўлмай
-
ди
.
Чунки
ўрганилган
Афғонистон
тарихи
асосан
“
совуқ
уруш
”
даврида
яратилган
бўлиб
,
шубҳасиз
,
ўша
даврга
хос
муайян
ғоявий
ва
мафкуравий
қарашларни
ўзида
мужассам
этган
эди
.
Аммо
,
ушбу
даврда
Афғонистон
тарихига
оид
яратилган
илмий
ишлар
ва
илмий
-
оммабоп
адабиётларнинг
қийматини
пасайтирмаган
ҳолда
,
уларни
ўрганиш
ҳамда
фойдаланиш
чоғида
ўша
давр
талаби
ва
руҳини
эътиборга
олиш
лозимлигини
таъкидлаш
жоиз
-
дир
.
Бу
даврда
Афғонистон
тарихига
оид
яратилган
асарларни
икки
қисмга
бўлиш
мумкин
.
Биринчи
қисмга
оид
асарлар
1
ўзининг
кенг
қамровлилиги
,
1
Бабаходжаев
М
.
А
.
Очерки
социально
-
экономической
и
политической
истории
Афга
-
нистана
(
конец
XIX
в
.). –
Т
.:
Фан
, 1975;
Коргун
В
.
Г
.
Интеллигенция
в
политической
жизни
Афганистана
. –
М
.:
Наука
, 1983;
Ромодин
В
.
А
.
Афганистан
во
второй
половине
XIX –
начале
XX
в
.
Официальная
история
и
историография
. –
М
.:
Наука
, 1990;
Хакимов
А
.
Т
.
Основные
вопросы
административной
и
военной
системы
Афганистана
в
начале
ХХ
века
(
По
архивным
материалам
).
Дис
.
канд
.
ист
.
наук
. –
Т
., 1990.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
124
чуқур
тадқиқотларга
асосланганлиги
билан
ажралиб
турса
,
бошқа
қисмга
оид
аксарият
манбалар
1
юқорида
айтилганидек
,
коммунистик
ғоя
ва
маф
-
кура
нуқтаи
назаридан
келиб
чиқиб
яратилганлиги
намоён
бўлади
.
Афғонистон
тарихига
оид
собиқ
Совет
Иттифоқи
даврида
яратилган
манбаларга
хос
яна
бир
жиҳат
шуки
,
уларни
яратиш
давомида
ғоявий
ва
мафкуравий
ёндашувга
асосланилганлиги
ва
чет
эл
манбаларидан
фойдала
-
нилмаганлиги
аён
бўлади
.
Бу
эса
,
дунё
фани
ютуқларидан
бехабарлик
,
улар
-
дан
узилиб
орқада
қолишга
олиб
келган
.
Айниқса
, XIX
аср
ва
ХХ
аср
бирин
-
чи
чораги
давомида
Буюк
Британия
томонидан
Афғонистонга
жуда
катта
қизиқиш
билдирилган
.
Инглиз
олимлари
ва
саёҳатчилари
ҳамда
инглиз
маъ
-
мурларининг
Афғонистонга
оид
асарлари
,
саёҳатномалари
,
кундаликлари
,
ҳисоботлари
ўзида
бой
фактик
материалларни
жамлаганлиги
ҳамда
катта
илмий
қийматга
эга
эканлигини
алоҳида
таъкидлаб
ўтиш
зарур
.
Мустақиллик
даврида
юртимизда
илм
-
фан
соҳасида
амалга
оширилган
ислоҳотлар
натижасида
ривожланган
демократик
мамлакатларда
қабул
қи
-
линган
олий
малакали
илмий
кадрлар
тайёрлашнинг
замонавий
,
халқаро
талабларни
илмий
тадқиқот
олиб
бориш
жараёнига
бевосита
татбиқ
этиш
,
фаннинг
муайян
соҳасига
оид
хорижий
мамлакатлар
тажрибасини
ўрганиш
ҳамда
чет
эл
олимлари
қарашлари
ва
асарлари
билан
танишиш
,
хабардор
бўлиш
белгилаб
қўйилган
2
.
Ушбу
талабдан
келиб
чиққан
ҳолда
,
респуб
-
ликамиз
илмий
доираларида
Афғонистон
тарихига
оид
илгари
ўрганилмаган
бир
қатор
инглиз
манбаларини
ўрганиш
,
уларни
кенг
илмий
доирага
тани
-
тиб
,
илмий
муомалага
киритишни
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Гарчи
илгари
инглиз
тилидаги
манбаларга
баъзи
олимлар
ва
тадқиқот
-
чилар
томонидан
қизиқиш
билдирилиб
,
ўз
асарлари
ва
тадқиқот
ишларида
улардан
қисман
фойдаланган
бўлсалар
-
да
3
,
буни
етарли
деб
бўлмайди
ва
қуйидаги
манбаларни
ҳам
ўрганишни
лозим
деб
ҳисоблаймиз
:
1
Ганковский
Ю
.
В
. (
отв
.
ред
.).
История
Афганистана
с
древнейших
времён
до
наших
дней
.
–
М
.:
Мысль
, 1982;
Очилдиев
Д
.
Я
.
Некоторые
вопросы
внутриполитического
и
меж
-
дународного
положения
Афганистана
в
начале
XX
века
.
Дис
.
канд
.
ист
.
наук
. –
Т
.: 1963;
Пикулин
М
.
Г
.,
Рашидов
Р
.
Т
.
Промышленность
и
рабочий
класс
Афганистана
(1973–
1978
гг
.). –
Т
.:
Фан
, 1984;
Рашидов
Р
.
Т
.
Советско
-
афганские
отношения
и
их
буржуазные
фальсификаторы
(1978-1983). –
Т
.:
Фан
, 1986;
Рейснер
И
.
Развитие
феодализма
и
образова
-
ние
государства
у
афганцев
. –
М
.:
АН
СССР
, 1954;
Спольников
В
.
М
.
Афганистан
:
исламская
оппозиция
.
Истоки
и
цели
/
Отв
.
ред
.
Ю
.
В
.
Ганковский
. –
М
.:
Наука
, 1990;
Теплинский
Л
.
Б
.
История
советско
-
афганских
отношений
, 1919–1987. –
М
.:
Мысль
, 1988;
Халфин
Н
.
А
.
Провал
британской
агрессии
в
Афганистане
(XIX
в
. –
начало
ХХ
в
.). –
М
.:
Издательство
социально
-
экономической
литературы
, 1959.
2
Қаранг
:
Олий
ўқув
юртидан
кейинги
таълим
тўғрисида
Низом
.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2012
йил
28
декабрдаги
365-
сонли
қарорига
2-
илова
.
3
Қаранг
:
Ганковский
Ю
.
В
.
масъул
муҳаррирлигида
чоп
этилган
«
История
Афганистана
с
древнейших
времён
до
наших
дней
»
асарида
Монстюарт
Эльфинстоннинг
“An account of
the kingdom of Caubul and its dependencies, in Persia, Tartary, and India” (
Кобул
қироллигига
қилинган
саёҳат
ҳисоботи
)
асаридан
ва
Ж
.
Ферриернинг
“History of the Afghans” (“
Афғонлар
тарихи
”)
асаридан
фойдаланилган
.
Д
.
Я
.
Очилдиевнинг
«
Некоторые
вопросы
внутрипо
-
литического
и
международного
положения
Афганистана
в
начале
XX
века
»
номли
номзод
-
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
125
–
Dacosta, John. A scientific frontier or The danger of a Russian invasion of
India. – London: W. H. Allen & Co., 1891. 140 p.;
–
Colonel H.B. Hanna. The second Afghan war 1878–79–80. Its causes, its
conduct and its consequences. Vol I. – London: Westminster Archibald Constable
& Co., 1899. 386 p.;
–
John Alfred Gray. At the court of the Amir. – London: Richard Bentley and
son, 1895. 523 p;
–
Sultan Mahomed Khan. The Life of Abdur Rahman, Amir of Afghanistan.
Vol. 1 & 2. – London: John Murray, 1900. 596
р
.;
–
Henty G.A. To Herat and Kabul. A Story of The First Afghan War. – New
York: Charles Scribner`s Sons, 1901. 346 p.
–
Lal Mohan. Life of the Amir Dost Mohammed Khan, of Kabul. Vol. 1. –
London: Longman, Brown, Green and Longmans, 1846. 399 p.
Қуйида
ушбу
манбаларнинг
ҳар
бирига
алоҳида
тўхталиб
ўтамиз
.
Ж
.
Дакостанинг
“A scientific frontier; or, The danger of a Russian invasion of
India” (
Илмий
сарҳад
ёки
Ҳиндистоннинг
Россия
томонидан
босиб
олиниши
хавфи
)
асари
1891
йилда
Лондонда
чоп
этилган
.
Асар
11
боб
(140
бет
)
дан
ибо
-
рат
бўлиб
,
иккинчи
инглиз
–
афғон
урушида
бевосита
иштирок
этган
инглиз
ҳарбийларининг
мемуарлари
,
ёзишмаларини
ўз
ичига
олади
.
Асар
билан
тани
-
шиш
чоғида
Британия
маъмуриятининг
Ҳиндистон
учун
бутун
Х
I
Х
аср
даво
-
мида
Россиядан
хавфсираб
келганлиги
яққол
намоён
бўлади
1
.
Шунингдек
,
муаллиф
агар
Россия
Ҳиндистонга
бориши
учун
Афғонистонга
бостириб
кир
-
гудек
бўлса
,
мамлакатнинг
табиий
-
географик
ноқулайлиги
ва
афғон
қабила
-
ларининг
кучли
қаршилигига
дуч
келишини
таъкидлаб
ўтади
2
.
Афғонистонни
ҳарбий
куч
орқали
бўйсундириш
мушкуллиги
туфайли
,
уни
иқтисодий
ва
молиявий
томондан
бўйсундириш
,
аниқроқ
айтганда
Афғонистонни
Британиянинг
Ҳиндистондаги
мустамлакалари
билан
боғ
-
ловчи
темир
йўл
қуриш
,
Афғонистон
билан
хомашё
моллари
савдосини
кучайтириш
масалалари
ҳам
асарнинг
сўнгги
11-
бобида
ўз
аксини
топган
3
.
лик
ишида
инглиз
тарихчиси
П
.
Сайкснинг
2
жилдлик
“A History of Afghanistan” (“
Афғо
-
нистон
тарихи
”)
асаридан
фойдаланилган
.
И
.
Рейснернинг
«
Развитие
феодализма
и
обра
-
зование
государства
у
афганцев
»
номли
асарида
Британиянинг
Ост
-
Индия
компаниясида
фаолият
юритган
ҳиндистонлик
Моҳан
Лал
қаламига
мансуб
“Travels in the Panjab,
Afghanistan and Turkistan, to Balk, Bokhara and Herat: and a visit to Great Britain and Germany”
(“
Панжоб
,
Афғонистон
ва
Туркистондаги
Балх
,
Бухоро
ва
Ҳиротга
саёҳат
ҳамда
Буюк
Британия
ва
Германияга
ташриф
”)
асаридан
ва
Монстюарт
Эльфинстоннинг
“An account of
the kingdom of Caubul and its dependencies, in Persia, Tartary, and India” (
Кобул
қироллигига
қилинган
саёҳат
ҳисоботи
)
асаридан
фойдаланилган
.
Шунингдек
,
Н
.
А
.
Халфин
ҳам
ўзининг
«
Провал
британской
агрессии
в
Афганистане
(XIX
в
. –
начало
ХХ
в
.)»
номли
китобида
ҳам
бир
қатор
инглиз
тилидаги
манбаларни
санаб
ўтган
.
1
Қаранг
: Dacosta, John. A scientific frontier; or, The danger of a Russian invasion of India. –
London: W.H. Allen & Co., 1891. – P. 5–6.
2
Ўша
жойда
.
3
Ўша
асар
. 133–139-
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
126
Британия
армияси
полковниги
Ҳ
.
Б
.
Ҳаннанинг
“The second Afghan war
1878–1880. Its causes, its conduct and its consequences” (1878–1880
йиллардаги
иккинчи
афғон
уруши
.
Унинг
сабаблари
,
олиб
борилиши
ва
натижалари
)
номли
асари
ҳам
юқоридаги
манбада
ёритилган
мавзу
–
иккинчи
инглиз
–
афғон
уруши
мавзуига
бағишланган
.
Асар
18
боб
(386
бет
)
дан
иборат
бўлиб
,
унинг
дастлабки
боби
“British relations with Afghanistan from 1855 to 1869”
(1855
йилдан
1869
йилгача
Британиянинг
Афғонистон
билан
муно
-
сабатлари
)
деб
номланади
ва
ушбу
бобда
биринчи
инглиз
–
афғон
урушининг
аччиқ
натижалари
ҳамда
Британия
ҳукуматининг
урушдан
кейин
Афғонис
-
тонга
нисбатан
юритган
сиёсати
ҳақида
сўз
боради
1
.
Асарнинг
кейинги
бобларида
Афғонистон
масаласида
Британия
ҳуку
-
матининг
Россия
билан
олиб
борган
музокаралари
,
Афғонистонга
Россия
ҳукуматининг
генерал
Столетов
бошчилигидаги
миссияси
юборилиши
ва
унинг
натижалари
,
инглизларнинг
ушбу
миссиядан
хавотирланиши
ва
ўз
миссиясини
Кобулга
жўнатиши
,
афғон
амири
Шералихон
(1863–1879)
эса
инглиз
миссиясини
қабул
қилишдан
бош
тортиши
,
шундай
кескин
вазиятда
инглизларнинг
Афғонистонга
ҳужуми
ва
иккинчи
инглиз
–
афғон
урушининг
бошланиб
кетишига
оид
воқеалар
батафсил
ёритиб
берилган
2
.
Ўша
даврда
шимолда
Кобул
дарёси
,
ғарбда
ҳазорийлар
истиқомат
қила
-
диган
тоғлар
(
Ҳиндикуш
–
Р
.
Р
.)
ва
Ҳилманд
дарёси
,
жанубда
Балужистон
ва
шарқда
Ҳинд
дарёси
билан
чегарадош
бўлган
,
майдони
200 000
квадрат
милни
ташкил
этувчи
афғон
давлатига
инглизлар
уч
йўналиш
(
Мўлтон
,
Кур
-
рам
водийси
,
Пешавор
)
орқали
юриш
қилганликлари
,
афғонларнинг
ёмон
қуролланган
60
минг
нафарга
яқин
қўшинига
қарши
инглизларнинг
30
минг
нафардан
ортиқ
яхши
қуролланган
,
замонавий
қўшини
ҳаракат
қилганлиги
ҳақида
маълумотлар
берилади
3
.
Жон
Алфред
Грейнинг
“At the court of the Amir” (
Амир
саройида
)
аса
-
рида
муаллиф
Афғонистон
амири
Абдураҳмон
(1880–1901)
ҳукмронлиги
давридаги
Афғонистонда
рўй
берган
воқеалар
,
афғон
давлати
ҳарбий
-
сиёсий
тузилмаси
,
амир
саройи
ҳаёти
,
афғон
заминида
истиқомат
қилаётган
этник
бирликлар
ҳаёти
,
уларнинг
урф
-
одатлари
,
анъаналари
ва
қадриятлари
хусу
-
сида
қимматли
маълумотларни
келтириб
ўтади
.
Муаллиф
амир
Абдураҳмон
ва
унинг
бобоси
амир
Дўст
Муҳаммадхон
(1826–1863)
ҳукмронлиги
даврини
бир
-
бирига
таққослаб
,
ҳар
иккала
ҳукм
-
дорнинг
бошқарувчилик
хусусиятлари
,
уларнинг
давлат
бошқарувида
юрит
-
ган
сиёсати
ва
унинг
натижаларини
ёритиш
орқали
амир
Абдураҳмон
ҳукм
-
ронлиги
даврини
тасвирлаб
беради
.
Жумладан
,
амир
Дўст
Муҳаммад
ҳақида
1
Қаранг
: Colonel H. B. Hanna. The second Afghan war 1878–79–80. Its causes, its conduct and
its consequences. Vol I. – London: Westminster Archibald Constable & Co., 1899. – P. 1–22.
2
Colonel H.B. Hanna. The second Afghan war 1878–79–80. Its causes, its conduct and its
consequences. Vol I. – London: Westminster Archibald Constable & Co., 1899. – P. 25–201.
3
Ўша
асар
. 285–335.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
127
фикр
юритиб
,
унинг
дастлаб
Кобул
вилоятида
ўз
ҳукмронлигини
ўрнатиб
,
мамлакатнинг
парчаланиб
кетган
ҳудудлари
(
Ҳирот
,
Қандаҳор
,
Амударёдан
жанубдаги
ерлар
)
ни
бирин
-
кетин
бўйсундириш
орқали
марказлаштириш
сиёсатини
юритганлигини
,
халқпарвар
бўлган
амирнинг
саройи
ўз
фуқа
-
ролари
учун
доимо
очиқ
бўлганлигини
,
ташқи
сиёсат
бобида
эса
,
Британияга
қарши
очиқчасига
ҳақоратомуз
муносабатда
бўлганлигини
ва
шунинг
учун
ҳам
афғонлар
уни
“
Амири
Кабир
”,
яъни
“
Улуғ
Амир
”
деб
аташларини
таъ
-
кидлаб
ўтади
1
.
Шу
билан
бирга
,
муаллиф
Кобулдаги
воқеалардан
хабардор
бўлиб
турувчи
тажрибали
шарҳловчи
доктор
Белю
(Dr. Bellew)
нинг
амир
Дўст
Муҳаммадга
нисбатан
билдирган
қуйидаги
танқидий
фикрини
ҳам
кел
-
тириб
ўтади
: “
Дўст
Муҳаммад
ўзининг
узоқ
ҳукмронлиги
даврида
мам
-
лакатдаги
аҳволни
ва
фуқаролари
фаровонлигини
яхшилашга
оид
ҳеч
нарса
қилмади
,
ўз
мамлакати
учун
фойдали
бўлган
оддий
янгиликларни
ҳам
тат
-
биқ
этмади
,
ўз
мамлакатини
ўрта
асрлар
қолоқлиги
ва
ислом
дини
анъана
-
лари
асосида
ёпиқ
ҳолда
ушлаган
варвардир
”
2
.
Ж
.
Грей
амир
Абдураҳмон
ҳақида
фикр
билдира
туриб
,
Абдураҳмон
бобоси
Дўст
Муҳаммаднинг
бир
қатор
кучли
хусусиятларини
ўзида
мужас
-
сам
этиши
баробарида
юксак
билимли
,
илмли
,
санъат
ихлосманди
экан
-
лигини
ҳамда
доимий
ўқиб
ўрганадиган
,
изланадиган
шахс
эканлигини
таъ
-
кидлаб
,
бобосидан
кўра
меҳмондўст
,
мулойим
ва
ўз
фуқаролари
учун
доим
очиқ
бўлиши
билан
бирга
атрофида
хушомадгўй
,
лаганбардор
ва
тилёғлама
мулозимларни
йиғиб
олганлигини
ҳам
маълум
қилади
3
.
Афғонистон
тарихига
оид
навбатдаги
ноёб
манбалардан
бири
амир
Абду
-
раҳмон
ҳукмронлиги
даврида
давлат
котиби
сифатида
фаолият
юритган
Султон
Муҳаммадхон
қаламига
мансуб
2
жилдли
“The Life of Abdur Rahman, Amir of
Afghanistan” (
Афғонистон
амири
Абдураҳмон
ҳаёти
)
асаридир
.
Асарнинг
биринчи
жилдида
амир
Абдураҳмоннинг
ёшлик
чоғидаги
воқеалар
,
тахт
учун
ўз
амакиси
амир
Шерали
(1863–1879)
билан
кураши
ва
енгилиб
Самарқанд
ва
Тошкентда
яшаши
,
иккинчи
инглиз
–
афғон
уруши
ва
Абдураҳмоннинг
ҳоки
-
мият
учун
кураш
бошлаши
,
тахтни
қўлга
киритгач
эса
,
давлат
бошқарувида
бир
қатор
ислоҳотларни
амалга
оширганлиги
батафсил
ёритиб
берилган
4
.
Амир
Абдураҳмоннинг
маҳаллий
бошқарув
соҳасидаги
ислоҳотлари
асарда
кенг
ёритилган
бўлиб
,
жумладан
,
амир
Абдураҳмон
ҳар
бир
шаҳарда
ҳоким
,
қози
(
суд
ишларига
масъул
),
кутвол
(
полиция
бошқармаси
бошлиғи
),
кафила
боши
(
савдо
ва
карвон
ишлари
бошлиғи
),
солиқ
,
молия
ишларига
масъул
мансабдорлардан
иборат
маҳаллий
бошқарув
тизимини
вужудга
кел
-
тириш
йўли
билан
маҳаллий
бошқарув
органлари
ваколатларини
бирмунча
1
John Alfred Gray. At the court of the Amir. – London: Richard Bentley and son, 1895. – P. 517–518.
2
Ўша
асар
. 518–519.
3
Ўша
жойда
.
4
Қаранг
: Sultan Mahomed Khan. The Life of Abdur Rahman, Amir of Afghanistan. Vol. 1. –
London: John Murray, 1900. –
Р
. 1–200.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
128
кенгайтиради
.
Ушбу
тадбири
орқали
амир
жойларда
тартиб
ва
осойишта
-
ликни
таъминлашга
бевосита
маҳаллий
бошқарув
органлари
жавобгар
экан
-
ликларини
ва
бу
борадаги
уларнинг
масъулиятини
бирмунча
оширишни
на
-
зарда
тутганлигини
асар
муаллифи
алоҳида
таъкидлаб
ўтади
1
.
Асарда
маҳаллий
ва
марказий
бошқарув
органлари
ўртасидаги
муно
-
сабатлар
ҳамда
давлат
бошқарув
тизими
ҳақида
ҳам
маълумот
берилади
.
Хусусан
,
давлат
хизматида
бўлган
мансабдорларнинг
бир
-
бирига
бўйсуниш
(
субординация
)
тартиби
келтирилади
,
унга
кўра
кичик
шаҳарлар
ҳокимлари
устида
катта
ҳоким
,
катта
ҳокимлар
устида
“
Ноиб
-
ул
-
ҳукума
”
деб
аталувчи
давлат
ҳукмдорининг
ноиби
(
инглизча
– Viceroy)
турса
,
ҳукмдор
ноиблари
ҳамда
барча
ҳарбий
ва
бошқа
муассасалар
устида
эса
амирнинг
катта
ўғли
–
тахт
вориси
Ҳабибуллахон
бошчилигидаги
Олий
маслаҳат
йиғини
турган
2
.
Амир
Абдураҳмон
иккинчи
инглиз
–
афғон
уруши
натижасида
пароканда
ҳолга
келган
мамлакатни
бирлаштириш
учун
ҳам
ҳаракат
қилиб
,
Ҳирот
,
Қандаҳор
,
ҳазорийлар
яшайдиган
ҳудудлар
ва
Кофиристон
3
ни
ўз
ҳокимияти
остига
олади
4
.
Асарда
амир
Шерали
ҳукмронлиги
давридаги
маҳаллий
бошқарувнинг
аҳволи
ҳам
батафсил
ёритилган
бўлиб
,
амир
Шерали
ўз
маҳаллий
ҳоким
-
ларининг
марказий
ҳокимиятга
нисбатан
бўйсунмаслик
ҳаракатларига
қар
-
ши
курашишга
ожиз
бўлганлиги
боис
,
бошқарувда
бошқа
бир
тизимни
қўл
-
лаганлиги
,
яъни
маҳаллий
ҳокимлар
ва
давлат
мансабдорларини
бир
-
бирига
қарши
гиж
-
гижлаб
,
улар
ўртасидаги
қонли
урушларни
қўллаб
-
қувват
-
лаганлиги
маълум
бўлади
.
Ҳатто
,
бу
борада
махсус
қонун
чиқартирилиб
,
унга
кўра
кимки
ўз
душманини
ўлдирмоқчи
бўлса
,
аввало
давлат
ғазнасига
ҳар
бир
бош
учун
300
рупий
тўлаши
ва
ундан
сўнг
хоҳлаган
миқдордаги
одамини
бартараф
қила
олиши
мумкинлиги
белгилаб
қўйилади
5
.
Амир
Шерали
ушбу
ҳаракати
билан
,
биринчидан
,
исёнкор
маҳаллий
ҳокимларнинг
ўзаро
урушлари
туфайли
улардан
ҳеч
бир
ортиқча
ташвишларсиз
қутулишни
кўзлаган
бўлса
,
иккинчидан
,
давлат
ғазнасига
тушадиган
тушумни
кўпай
-
тиришни
(
ҳар
бир
шахс
учун
300
рупий
)
режалаштирган
эди
6
.
Асарнинг
иккинчи
жилдида
Абдураҳмоннинг
тахтни
эгаллаганидан
ке
-
йинги
ҳаётига
оид
воқеалар
,
хусусан
,
мамлакатда
савдо
,
саноат
ва
санъатни
ривожлантириш
бўйича
амалга
оширган
тадбирлари
,
Буюк
Британия
ва
Рос
-
1
Ўша
асар
. 200–209.
2
Ўша
асар
. 208.
3
Кофиристон
–
Афғонистоннинг
шимоли
-
шарқида
жойлашган
тарихий
ҳудуд
.
Ушбу
ҳудуд
бориш
қийин
бўлган
тоғли
ҳудуд
бўлганлиги
боис
,
бу
ерга
ислом
дини
кириб
бормаган
ва
аҳолиси
ислом
динига
эътиқод
қилмас
эди
.
Кофиристон
бўйсундирилгач
,
унинг
аҳолиси
ислом
динига
киритилди
ва
ушбу
ҳудуд
Нуристон
деб
атала
бошланди
.
4
Sultan Mahomed Khan. The Life of Abdur Rahman, Amir of Afghanistan. Vol. 1. – London:
John Murray, 1900. –
Р
. 210–229.
5
Ўша
асар
. 227–228.
6
Ўша
жойда
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
129
сия
билан
муносабатлари
ҳамда
амирнинг
Афғонистон
келажагини
қандай
тасаввур
қилиши
баён
қилинади
.
Амир
Абдураҳмон
давлат
бошқаруви
соҳасида
ўзига
хос
ислоҳот
ўт
-
казиб
,
барча
марказий
бошқарув
органларини
иккига
бўлади
.
Булардан
би
-
ринчиси
“
Низоми
”
деб
аталувчи
давлатнинг
ҳарбий
йўналишдаги
сиёсатини
амалга
оширишга
масъул
бўлган
идора
ва
муассасалар
жамланмасидан
ибо
-
рат
бўлса
,
иккинчиси
“
Мулки
”
деб
аталувчи
давлатдаги
фуқаролик
ишлари
билан
боғлиқ
бўлган
қолган
соҳалар
(
молия
,
божхона
,
жамоат
тартибини
сақлаш
,
адлия
,
жамоатчилик
ишлари
,
тиббиёт
,
таълим
,
транспорт
,
савдо
ва
почта
)
ни
қамраб
олувчи
давлат
идоралари
жамланмаси
эди
1
.
Жорж
Ҳентининг
“To Herat and Kabul. A Story of The First Afghan War”
(
Ҳирот
ва
Кобулга
(
саёҳат
).
Биринчи
афғон
уруши
тарихи
)
асари
инглиз
ҳарбий
ва
дипломатлари
Ангус
Кемпбелл
ва
Элдред
Поттинжер
тилидан
бадиий
-
оммабоп
усулда
ёзилган
бўлиб
, 19
боб
(346
бет
)
дан
иборат
.
Асарда
биринчи
инглиз
–
афғон
уруши
арафасидаги
Афғонистондаги
аҳвол
,
Россия
ҳукумати
томонидан
Афғонистонга
Виткевич
бошчилигидаги
миссиянинг
юборилиши
,
бунга
жавобан
Британия
ҳукумати
Кобулга
А
.
Бёрнс
бошчилигидаги
миссияни
юбориши
,
стратегик
аҳамиятга
эга
Ҳирот
шаҳри
учун
Британия
,
Россия
ва
Эрон
ўртасида
кураш
бориши
,
биринчи
инглиз
–
афғон
уруши
бошланиши
ва
инглизларнинг
Кобулда
ҳокимиятни
қўлга
киритиши
,
қўғирчоқ
ҳукмдор
Шоҳ
Шужо
ҳукмронлиги
ҳамда
халқ
қўзғолони
натижасида
инглизларнинг
мамлакат
-
ни
тарк
этишга
ва
амир
Дўст
Муҳаммадни
афғон
ҳукмдори
сифатида
тан
олишга
мажбур
бўлганликлари
тўғрисидаги
воқеалар
баён
этилади
2
.
Афғонистон
тарихи
бўйича
яна
бир
муҳим
манба
Британиянинг
Ост
-
Индия
компаниясида
фаолият
юритган
ҳиндистонлик
Лал
Моҳан
қаламига
мансуб
“Life of the Amir Dost Mohammed Khan, of Kabul” (
Кобул
амири
Дўст
Муҳаммадхон
ҳаёти
)
асаридир
.
Ушбу
асар
13
боб
(399
бет
)
дан
иборат
бўлиб
,
унда
Дўст
Муҳаммад
оиласининг
шажараси
,
Дўст
Муҳаммаднинг
сардор
(
ҳарбий
саркарда
)
этиб
тайинланиши
,
мамлакатни
бирлаштириш
учун
Кашмир
,
Кўҳистон
ва
Ҳиротга
ҳарбий
юришлар
ҳамда
Пешавор
шаҳри
учун
Ранжит
Сингҳ
бошчилигидаги
сикхлар
билан
кураши
,
шунингдек
,
Британиянинг
Афғонистонга
нисбатан
сиёсати
,
Афғонистон
масаласида
Рос
-
сия
ва
Эрон
ҳамкорлиги
,
биринчи
инглиз
–
афғон
уруши
ҳамда
тахтни
Шоҳ
Шужо
эгаллаши
воқеалари
батафсил
ёритилади
3
.
Айниқса
,
Дўст
Муҳаммаднинг
давлатни
мустаҳкамлаш
борасидаги
саъй
-
ҳаракатлари
ака
-
укаларининг
ҳасадини
келтирганлиги
ва
уларни
давлат
бошқарувидан
четлаштириб
,
ўз
ўғилларини
давлат
ишларига
масъул
этиб
1
Sultan Mahomed Khan. The Life of Abdur Rahman, Amir of Afghanistan. Vol. 2. – London:
John Murray, 1900. –
Р
. 51–78.
2
Қаранг
: Henty G.A. To Herat and Kabul. A Story of The First Afghan War. – New York:
Charles Scribner’s Sons, 1901. – P. 36–254.
3
Қаранг
: Lal Mohan. Life of the Amir Dost Mohammed Khan, of Kabul. Vol. 1. – London:
Longman, Brown, Green, and Longmans, 1846.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
130
белгилаши
,
давлатдаги
маъмурий
,
ҳуқуқий
ишларнинг
ҳолати
ва
амир
қўшинининг
тузилишига
оид
маълумотлар
диққатга
сазовордир
1
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
юқорида
кўриб
ўтилган
манбаларни
Афғонистон
тарихига
оид
муҳим
манбалар
деб
ҳисоблаб
,
уларни
ўзига
хос
равишда
уч
йўналишга
бўлиш
мумкин
,
яъни
Амир
Дўст
Муҳаммад
ҳукмронлиги
даври
ва
биринчи
инглиз
–
афғон
урушига
оид
манбалар
2
,
иккинчи
инглиз
–
афғон
урушига
оид
манбалар
3
,
иккинчи
инглиз
–
афғон
урушидан
кейинги
Афғонис
-
тон
ва
амир
Абдураҳмон
ҳукмронлиги
даврига
оид
манбалар
4
.
Ушбу
манбалар
билан
бир
қаторда
илгариги
тадқиқотчилар
томонидан
муайян
даражада
ўрганилган
манбаларни
5
ёки
чет
эл
манбаи
сифатида
фақат
санаб
ўтилган
баъзи
манбаларни
6
ҳам
келгуси
тадқиқотлар
давомида
ўр
-
ганиш
,
таҳлил
қилиш
фойдадан
холи
бўлмайди
.
Шунингдек
,
юқорида
кўрсатилган
асарлар
билан
танишиш
чоғида
баъзи
хулосалар
шаклланганлигини
таъкидлаш
жоиздир
.
Хусусан
,
юқорида
берилга
-
нидек
,
Ж
.
Дакостанинг
“A scientific frontier; or, The danger of a Russian invasion
of India”
асарида
агар
Россия
Ҳиндистонга
бостириб
бориши
учун
,
аввало
,
Афғонистонга
бостириб
киргудек
бўлса
,
мамлакатнинг
табиий
-
географик
ноқулайлиги
ва
афғон
қабилаларининг
кучли
қаршилигига
дуч
келиши
аниқлигини
таъкидлаб
ўтади
.
Афсуски
,
мазкур
асар
ёзилганидан
қарийб
бир
аср
ўтгач
,
собиқ
Совет
давлати
раҳбарияти
афғон
мамлакатининг
ўзига
хос
хусусиятларини
ўрганмаган
ҳолда
,
Афғонистонга
қўшин
киритиши
қандай
оқибатларга
олиб
келганлиги
бугунги
кунда
барчага
маълум
.
Асар
номида
“
илмий
сарҳад
” (a scientific frontier)
тушунчасининг
келти
-
рилганлиги
ҳам
бежиз
эмас
.
Дастлаб
Афғонистонни
ҳам
босиб
олиш
орқали
уни
Ҳиндистондаги
Британия
мулкларига
қўшиб
юборишни
режалаштирган
инглизлар
икки
марта
афғонлар
билан
бўлган
урушларда
мағлубиятга
учра
-
гач
,
афғонларга
мажбурий
тарзда
Дюранд
битими
(1893
йил
)
ни
имзолатган
-
1
Ўша
манба
. 90–214.
2
Henty G.A. To Herat and Kabul. A Story of The First Afghan War. – New York: Charles
Scribner`s Sons, 1901. –
Р
. 346.; Lal Mohan. Life of the Amir Dost Mohammed Khan, of Kabul.
Vol. 1. – London: Longman, Brown, Green, and Longmans, 1846. –
Р
. 399.
3
Dacosta, John. A scientific frontier; or, The danger of a Russian invasion of India. – London:
W.H. Allen & Co. 1891. 140 p.; Colonel H.B. Hanna. The second Afghan war 1878–79–80. Its
causes, its conduct and its consequences. Vol I. – London: Westminster Archibald Constable &
Co., 1899. –
Р
. 386.
4
John Alfred Gray. At the court of the Amir. – London: Richard Bentley and son, 1895. 523 p;
Sultan Mahomed Khan. The Life of Abdur Rahman, Amir of Afghanistan. Vol. 1 & 2. – London:
John Murray, 1900. –
Р
. 596.
5
Қаранг
: Mountstuart Elphinstone. An account of the kingdom of Caubul and its dependencies, in
Persia, Tartary, and India. Vol. I. – London: R. Bentley, 1842. –
Р
. 422; Lieut. Col. Sir Alexander
Burnes. Cabul: personal narrative journey to, and residence in that city, in the years 1836, 7, and 8.
– Philadelphia: Carey and Hart, 1843. –
Р
. 96.
6
Қаранг
: John William Kaye. History of the war in Afghanistan. Vol I. – London: WM. H. Allen
& Co., 1874. –
Р
. 502; Fisher, Frederick H. Afghanistan and the Central Asian question. –
London: James Clarke & Co., 1878. –
Р
. 264.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
131
ликлари
ва
Дюранд
чизиғининг
ўнг
томонида
Ҳиндистоннинг
шимоли
-
ғар
-
бий
чегара
ҳудуди
(North West Frontier of India)
ни
вужудга
келтирганлик
-
ларини
ва
ушбу
ҳудуд
ҳозирги
пайтда
Покистон
таркибидаги
Шимоли
-
ғарбий
чегара
провинцияси
(North West Frontier province)
деб
аталиши
ҳамда
Афғонистон
ва
Покистон
ўртасидаги
баъзи
баҳсли
масалаларга
ҳам
сабаб
бўлаётганлигини
таъкидлаб
ўтиш
лозим
.
Султон
Муҳаммадхоннинг
“The Life of Abdur Rahman, Amir of
Afghanistan”
асари
билан
танишиш
чоғида
қуйидаги
хулосани
бериш
мум
-
кин
.
Амир
Шерали
ҳукмронлигининг
сўнгги
даврида
мамлакатдаги
қалтис
вазиятга
бепарволик
,
давлат
ҳукмдори
шахсиятидаги
салбий
иллатлар
мар
-
казий
ҳокимият
кучсизланиши
ва
тарқоқликнинг
кучайишига
ҳамда
инг
-
лизларнинг
иккинчи
марта
афғон
заминига
бостириб
кириши
ва
афғон
давлати
ўз
мустақиллигини
йўқотиб
,
қарам
давлатга
айланишига
олиб
кел
-
ганлигини
таъкидлаб
ўтиш
ўринлидир
.
Юқорида
таҳлил
қилинган
манбаларни
ўрганиш
чоғида
яна
бир
нарса
маълум
бўладики
,
инглиз
тилидаги
манбаларда
рус
ҳукумати
томонидан
Афғонистонга
юборилган
миссиялар
(
Виткевич
,
Столетов
)
нинг
фаолияти
холис
ёритилади
.
Бунинг
акси
ўлароқ
,
бизга
маълум
рус
тилидаги
манбаларда
эса
,
Британия
ҳукумати
томонидан
юборилган
миссиялар
(
А
.
Бёрнс
,
Л
.
Каваньяри
ва
б
.)
фаолияти
муайян
ғоялар
нуқтаи
назаридан
туриб
ёритилган
.
Шу
боис
,
келгусида
Афғонистон
тарихига
оид
инглиз
тилидаги
манбаларни
холис
позицияда
туриб
янада
чуқурроқ
ўрганиш
ва
кенг
илмий
доирага
танитиш
,
улардан
кейинги
тадқиқотларда
фойдаланиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
ШАДМАНОВ
ТУРДИБАЙ
Соискатель
,
Ташкентский
филиал
Российского
университета
нефти
и
газа
им
.
Губкина
Ликвидация
вакфов
в
Узбекистане
:
один
из
первых
шагов
в
уничтожении
религиозных
основ
общества
(20–30
годы
XX
в
.)
Аннотация
.
В
представленной
статье
автор
попытался
показать
эволюцию
мер
советской
власти
на
пути
ликвидации
вакфов
как
одного
из
первых
шагов
при
уничтожении
религиозных
основ
в
советском
обществе
и
,
в
частности
,
в
Узбекистане
.
Автор
представил
архивные
материалы
и
точки
зрения
западных
исследователей
на
указанную
проблему
.
Опорные
слова
и
выражения
:
вакфы
,
религия
,
собственность
,
система
,
политика
,
советская
власть
,
экономическая
основа
,
мударрисы
,
мактабы
.
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
муаллиф
томонидан
собиқ
совет
жамиятида
,
хусусан
,
Ўзбекистонда
собиқ
совет
ҳокимиятининг
вақфларни
тугатиш
йўлида
амалга
оширган
тадбирлари
эволюциясини
кўрсатиб
беришга
ҳаракат
қилинган
.
Муаллиф
архив
ҳужжатлари
ҳамда
хорижий
тадқиқотчиларнинг
мазкур
муаммо
ҳақидаги
қарашларини
таҳлил
этган
.
