SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
99
АБДУЛЛАЕВ БОТИРЖОН
Етакчи мутахассис,
ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги
Шарқ қўлёзмалари маркази
Жамшид Кошийнинг “Зижи Хоқоний” асари кимга
бағишланган?
Аннотация.
Мазкур мақолада илмда илк бор Жамшид Кошийнинг Самарқандга келиш
вақти ҳамда "Зижи Хоқоний" асарининг кимга бағишлангани масаласи таҳлил қилинган.
Мақолада олим 1413 йилда Самарқандга келгани илмий далиллар орқали ўз исботини
топган. Шунингдек, "Зижи Хоқоний"нинг Шоҳрухга эмас, балки Мирзо Улуғбек кутубхо-
насига бағишлангани исботланган.
Таянч сўз ва иборалар:
ал-Коший, Астролябия, Бартольд, Зижи Хоқоний, Зижи
Элхоний, Мифтоҳ ал-ҳисоб, Самарқанд, Сатурн, Улуғбек, Шоҳрух.
Аннотация
. В статье научном основании установлено, что учёный прибыл в Самарканд
в 1413 году. Кроме того доказано, что произведение “Зиджи Хакани” посвящено библиотеке
Мирзо Улугбека, а не Шахруху.
Опорные слова и выражения:
Ал-Каши, Астролябия, Бартольд, Зиджи Илхани, Зиджи
Хакани, Мифтах ал-хисаб, Самарканд, Сатурн, Шахрух.
Summary.
This article is devoted to the study of “Jamshid Koshiy’s travel to Samarkand and the
issue of the ownership of the work named “Ziji Khаkаniy” to him. Here is analyzed thoroughly the
time of the inhabitance of Jamshid Koshiy in Samarkand and as well as his work “Ziji Khаqаniy”.
It’s proved with scientifically-based facts that the scholar came to Samarkand in 1413 and “Ziji
Khaqaniy” was not belonged to Shahrukh but it was belonged to Mirzo Ulugbeks library.
Keywords and expressions
: Al-Kashi, Astrolabe, Barthold, Ilkhan Zij, Khaqan Zij, Мiftаh аl-
hisаb, Samarkand, Shahrukh, Saturn, Ulugbek.
Темурийлар салтанатининг буюк алломаларидан бири б
ӯ
лмиш Жамшид
Кошийнинг номи ва асарлари кўпчиликка маълум бўлса-да, ҳаёти ва фаолия-
тидаги кўп жиҳатлари ҳали-ҳанузгача махфийлигича қолмоқда.
Олимнинг тўлиқ расмий исми Ғиёсиддин Жамшид ибн Масъуд ибн
Маҳмуд Табиб ал-Коший (ал-Кошоний), шимолий Эроннинг Кошон шаҳри-
да туғилган. Унинг туғилган йили аниқ маълум эмас. Ҳар хил тахминларга
кўра у 1360 йилдан олдинроқ туғилган деб ҳисобланади. Лекин, ҳар ҳолда
туғилган йили 1360 йилдан кейин бўлмаса керак. Чунки, шу йил атрофида
туғилган Қозизода Румий (тахминан 1360–1429) унинг номини “мавлоно”
деб ҳурмат билан тилга олганлиги маълум. Ғиёсиддин унинг лақабидир.
Бобоси Маҳмуд табиб бўлиб, жуда кўп илмлардан хабардор бўлган.
Жамшид Коший дастлабки илмларни она шаҳри Кошонда олган. Кошон ўша
вақтларда Жамшид Кошийнинг талабини қондира олиш даражасида астро-
номия ёки математика илмларида илғор эмас эди. Зеро, Кошийнинг ўзи бу
ҳақда “Зижи Хоқоний”да шундай деб ёзади:
“Аллоҳ Таолонинг энг ҳақир қулларидан Ғиёс лақабли Жамшид бин
Масъуд бин Маҳмуд ат-Табиб ал-Коший (унинг аҳволини Аллоҳ яхшила-
син) бир муддат илмий ва амалий риёзиёт билимларининг турли соҳаларида
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
100
фаолият кўрсатарди, Зижлар яратиш ҳақида фикрлар юритар эди ва ҳар
амалда нозик жиҳатлари ва энг яхши – шарифларига қўл урарди. Ҳар хил
жадваллар ихтиросининг турли бобида ва масалаларни исботлашда ижтиҳод
қиларди, кўп фикрлари йиғилиб, зиж яратишга ва у фойдаларнинг барчасини
уларда (жадвалда) кўрсатиб беришига сабаб бўлди. Бинобарин, ушбу
“Зиж”ни тузиш билан машғул бўлиб, Ироқ мамлакати атрофида, аксар
вақтларда Кошон кошонасида мунаввар фаолият олиб борар эди ва у
ҳудудларда бу буюк ва аниқ фаннинг ёқилган уд ҳиди жон бурнига етиб
борадиган бирор одам йўқ эди, чунончи ҳар кўзгу буларни ўзида акслантира
олмас ва уни тугаллаш тўсилиб борар эди. Ва ҳазрат Рабб ул-арбоб – ато
қилувчидан карам истаб, устига бир дебо сўраб, ҳожатларига раво истаб
умргузаронлик қилар эди”
1
.
Мирзо Улуғбек Жамшид Кошийни махсус фармон билан ўз ҳузурига
чорлайди. “Зижи Хоқоний”нинг муқаддимасида бу “тавқиъ-и рафиъ жаҳон-
матоъ ... расид, мабний бар истидъо ва иҳзор-и ин банда-и камтарин ба-дор
ал-мулк-и Самарқанд” (Жаҳонга тарқовчи баланд фармон етди. У бу камта-
рин бандани Самарқанд дорулмулкига ҳозир қилиш ва чақиришга асос-
ланган эди), деб тасвирланган. “Зижи Хоқоний”да: “Бу фармонга оёқ билан
эмас, бош билан юриб борса арзийди”, дейилади. Шундан сўнг у Самарқанд-
га етиб келган: “Шунда, у Ҳазратнинг баланд фалакли остонасини ўпиш
билан бахтиёр ва хурсанд бўлди” (чун, ба-тақбил-и остони фалакрифъат-и
он Ҳазрат мустасъид ва сарафроз гашт)
2
.
Тадқиқотчи олимлар Жамшид Кошийнинг Самарқандга келган вақтини
1416–1417 йил деб кўрсатадилар ҳамда “Зижи Хоқоний”ни 1413–1414 йил-
ларда Шоҳрухга атаб ёзган бўлиб, Самарқандга келганидан сўнг Мирзо
Улуғбек кутубхонасига туҳфа қилган, деб ёзиб келадилар
3
. Аслида бу фикр-
ни биринчи б
ӯ
либ В. В. Бартольд илгари сурган эди. У бундай деган:
“Хакан” для которого был написан этот труд, по всей вероятности,
Шахрух; вероятно, автор до прибытия в Самарканд прожил некоторое время
при гератском дворе. Астрономические таблицы Гияс ад-Дина Джемшида не
дошли до нас, и потому остаётся неизвестным, насколько они отличались от
труда Улугбека”
4
.
Таржимаси:
“Бу асар бағишланган “Хоқон”, аниқроқ тахминга к
ў
ра, бу Шоҳрух б
ў
лса
керак. Эҳтимол, муаллиф Самарқандга келишидан илгари бир муддат Ҳирот
1
Жамшид Коший. Зижи Хоқоний. Қўлёзма. Аё Сўфиё кутубхонаси. № 2692. 1
б
-
б.
2
Ўша манба. 2
а
-б.
3
Қаранг: Матвиевская Г. П., Розенфельд Б. А. Математики и астрономы мусульманского
средневековья и их труды (VIII–XVII вв). Книга 2. – М.: Наука, 1983. – С. 480; Юсупова. Д.
Ғиёсуддин ал-Коший // Маънавият юлдузлари. – Т.: Абдулла Қодирий номидаги Халқ
мероси нашриёти, 2001. 190–191-б.
4
Бартольд В. В. Сочинения. Т.II. Ч. 2. – М.: Наука, 1964. – С.136.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
101
саройида яшаган б
ў
лса керак. Жамшид Кошийнинг астрономик жадваллари
(“Зиж”и дейилмоқчи – А. Б.) бизгача етиб келмаган, шунинг учун унинг
Улуғбек “Зиж”идан қанчалик фарқ қилишлиги номаълумлигича қолмоқда”.
Жамшид Кошийнинг Самарқандга келиш вақти ҳақида Бартольд шундай
ёзади: “Время поступления последнего (Жамшид Коший назарда тутил-
моқда – А. Б.) на службу к Улугбеку приблизительно определяется двумя да-
тами: в месяц зу-л-када 818 г. (январь 1416 г.) им написан небольшой трак-
тат об астрономических инструментах для султана Искендера (вероятно,
представителя династии Кара-Коюнлу), следовательно, в то время он ещё не
находился на службе у Улугбека; 3 джумада I 830 г. (2 марта 1427 г.) им
закончено составленное для библиотеки Улугбека математическое сочи-
нение. Следовательно, он был вызван в Самарканд после 1416 и до 1427 г.”.
Таржимаси:
“Охиргисининг (Жамшид Коший назарда тутилмоқда – А. Б.) Улуғбек-
нинг хизматига келишининг вақти тахминан икки муддат билан аниқланади:
муаллиф томонидан 818 йилнинг зулқаъда ойида (1416 йилнинг январь ойи)
султон Искандарга (Қора Қўюнли династиясининг вакили б
ў
лса керак) атаб
астрономик асбоблар ҳақидаги унча катта б
ў
лмаган рисола ёзилган. Бундан
келиб чиқадики, бу вақтда у Улуғбекнинг хизматида б
ў
лмаган; муаллиф 830
йилнинг жумод ал-аввал ойида (1427 йилнинг 2 мартида) Улуғбек кутуб-
хонаси учун
ў
зининг математик асарини (“Мифтоҳ ал-ҳисоб” асари – А. Б.)
ёзиб тугаллаган. Булардан келиб чиқадики, у 1416 йил билан 1427 йил ора-
лиғида Самарқандга чақириб олинган”.
Аслида, Султон Искандар 1416 йилдан 4 йил
ў
тгандан кейин, яъни 1420
йилда ҳокимлик қила бошлаган
1
.
Агар Бартольд “Зижи Хоқоний”ни ва бошқа маълумотларни кўздан кечир-
ганида, бундай демаган б
ў
ларди, албатта. Зеро, Бартольд “Зижи Хоқоний”ни к
ў
р-
маган. У “Зижи Хоқоний”нинг бирорта қўлёзмаси бизгача етиб келмаган”, деган
эди
2
. Ҳозирги пайтда “Зижи Хоқоний”нинг 20 та қ
ў
лёзма нусхаси топилган
3
.
“Зижи Хоқоний”нинг иккита: биринчиси, Аё С
ў
фия кутубхонасида 2692-
рақамли қ
ў
лёзма ва иккинчиси, Лондонда Британия музейининг Индиа оф-
фис кутубхонасида 2232-рақамли қўлёзма нусхаларини
ў
қиб-ўрганиш ва
бошқа манбалардан фойдаланиб изланиш натижасида юқоридаги Бартольд
фикрларини шубҳа остига олинадиган ҳолатлар мавжудлиги аниқланди.
Биринчидан, асарнинг бирор жойида Хуросон пойтахти Ҳирот ҳам,
ҳукмдор Шоҳрух Мирзонинг номи ҳам учрамайди.
1
См. об этом ИАН, 1914. – С. 459.
2
Бартольд В.В. Сочинения. Т.II. Ч. 2. – М.: Наука, 1964. – С. 136.
3
Қаранг: Матвиевская Г. П., Розенфельд Б. А. Математики и астрономы мусульманского
средневековья и их труды (VIII–XVII вв). Книга 2. – М.: Наука, 1983. – С. 484
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
102
Иккинчидан, асарнинг муқаддимасида асар тўғридан-тўғри Мирзо
Улуғбекка бағишлангани қайд этилади ва у узоқ таъриф-тавсиф қилинади.
Ҳақиқатан ҳам, китоб муаллиф Самарқандга келганидан сўнг “Зиж”ни
тугатиб, Улуғбек кутубхонасига бағишлагани қайд қилинади (ин зижро ба-
расм-и туҳфа кутубхона-и ҳумоюн тамом кардонид). Демак, “Зижи
Хоқоний” Самарқандда ёзиб тугатилган ва Мирзо Улуғбекнинг сарой
кутубхонасига тақдим қилинган.
Учинчидан, бу фикрни Ҳожи Халифа (1609–1657) “Кашф аз-зунун”да
ҳам тасдиқлаган, у мазкур “Зиж”ни Жамшид Коший Мирзо Улуғбек такли-
фига биноан Самарқандга келганидан сўнг ёзган, деган
1
.
Тўртинчидан, ушбу фикрлар муқаддима қисмида баён қилинган бўлиб,
асарнинг 816/1413–1414 йил ёзилган қўлёзма нусхасида қайд қилинган. Демак,
мана шу 1413–1414 йили Жамшид Коший Самарқандга келган бўлиб чиқади.
Бешинчидан, Жамшид Кошийнинг ўзи отасига ёзган мактубида қизиқ
бир маълумотни келтиради. Самарқандда олимлар “Зижи Элхоний”га асос-
ланиб, астролябия (устурлоб) ясашмоқчи бўлишади. Бироқ, юлдузларнинг
ўтиш йўллари ҳисоби ҳақиқий ҳолга тўғри келмай қолган. Бу масала Коший-
га кўндаланг қилинганида, дарҳол иккита хатони тўғрилаб беради. Шундан
сўнг Коший отасига: “Хуллас, ушбу иш бандаи бечорага топширилди ва мен
уни охирига етказдим”, деган
2
. Бу ерда Жамшид Коший “Зижи Элхоний”
асосида ишлаб чиқилган кузатиш натижалари хато чиққанида, ўзининг
“Зижи Элхоний”нинг қайта ишланмаси бўлмиш “Зижи Хоқоний”ни эслатиб
ўтмаган. Мактуб давомида олим ўз отасига “Зижи Элхоний”да, ҳақиқатан
ҳам, хатолар мавжудлигини алоҳида тушунтиришга ҳаракат қилган. Мактуб-
да олим отасига ўзининг салоҳиятини мақтаб кўрсатганига қараганда, у бу
асарини айтиб ўтган бўлиши керак эди, демак, ўша вақтда ҳали бу асар
ёзилмаганлигини билдиради. Олим: “Эндиликда маълум бўлган номувофиқ-
ликлар “Зижи Элхоний” ёзилган пайтдан ҳозирги кунгача ўтган йиллар мо-
байнида йиғилган ноаниқликлар сабабли мавжуддир”, деган
3
. Бизнингча,
Мирзо Улуғбек ана шу воқеадан кейин унга “Зижи Элхоний”ни қайта кўздан
кечириб, тузатиб қайта ишлаб чиқишини топширган кўринади.
Олтинчидан, Жамшид Коший отасига ёзган мактубида астрономик куза-
тувлар бир йилда тугатилмасдан 10–15 йил чўзилиб кетгани сабабларини
тушунтиришга ҳаракат қилган
4
. Демак, унинг Самарқандга келиб, у ерда
яшаганига 15 йил бўлганини билиш мумкин. Мактуб эса Улуғбек расад-
хонаси тугалланиш арафасида, Кошийнинг умри охирларида ёзилган деб
1
Ҳожи Халифа. Кашф аз-зунун. 2-жилд. – Истанбул, 1910. 968-б.
2
Юсупова Д. Жамшид Кошийнинг отасига мактуби // Амир Темур ва Улуғбек
замондошлари хотирасида. – Т.: Ўқитувчи, 1996. 280-б.
3
Ўша асар. 286-б.
4
Юсупова Д. Жамшид Кошийнинг отасига мактуби // Амир Темур ва Улуғбек
замондошлари хотирасида. – Т.: Ўқитувчи, 1996. 289-б.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
103
қарасак, у Самарқандга 1413–1414 йилларда келган бўлиб чиқади. Чунки,
мактубда расадхона охирлаб, тугаб қолди, деб билдириб ўтган.
Еттинчидан, юқорида Бартольд янглишиб айтган султон Искандар Улуғбекнинг
амакиваччаси б
ў
лгани учун унга атаб ёзилган кичик ҳажмдаги астрономик асар
(1416 йилнинг январида ёзилган) ҳам Самарқандда ёзилганлиги маълум б
ӯ
лади.
Саккизинчидан, маълумки, Улуғбек “Зиж”и 1444 йилда тугатилган. Ва-
ҳоланки, асарнинг назарий қисми Жамшид Коший томонидан арабчага
ў
ги-
рилган. Астрономик жадваллар эса, 30 сатрдан иборат б
ў
лади. Бунинг саба-
би Сатурннинг
ў
з орбитаси бўйлаб т
ў
лиқ бир айланиши 30 йилдан иборат-
лигидир. Демак, кузатиш натижалари 30 йилда ниҳоясига етиши ва асарнинг
назарий қисмининг арабчага ўгирилиши орасида 30 йил б
ў
лишлигини эъти-
борга олсак, 1413–1414 йилларда Жамшид Коший аллақачон Самарқандда
яшаётганлиги маълум б
ў
лади.
Хулоса қилиб айтадиган б
ӯ
лсак, Жамшид Коший ўзининг 15–16 йиллик
илмий фаолиятини Самарқандда олиб борган. Буни юқоридаги далил, яъни
олим ўз отасига ёзган мактубида кузатув ишларининг 15 йилга чўзилиш
сабабларини тушунтиргани ҳам тасдиқлайди.
Мирзо Улуғбек ўз “Зиж”ида Жамшид Кошийни “Ҳазрат мавлоно-и
аъзам, оламдаги ҳакимларнинг ифтихори, қадимги билимларда мукаммал,
масалалар мушкулотларини ҳал қилувчи Мавлоно Ғиёс ал-милла ва-д-дин
Жамшид, Аллоҳ таоло унинг қабрини салқин қилсин!... Аҳвол бошида ҳаз-
рат Мавлоно Ғиёсиддин Жамшид Аллоҳ таоло чақириғига жавоб бериб, ғу-
рур дунёсидан сурур оламига (бу дунёдан у дунёга) риҳлат қилди”, деб эс-
лайди
1
. Дархақиқат, улуғ аллома ҳижрий 832 йилнинг 19 рамазон чоршанба
(милодий 1429 йилнинг 22 июни) субҳида вафот этган ва Улуғбек расад-
хонаси ёнида дафн этилган. Унинг туғилган ва вафот этган йиллари бўйича
олимлар бир неча хил фикрлар билдирганлар. Энг тўғрироғи, 1360 йилдан
олдинроқ туғилган ва 1429 йилда вафот этган. Бунга битта далил, ҳозирда
Лондонда сақланаётган 906/1500 йили кўчирилган “Зижи Хоқоний” қўлёзма
нусхасининг форзац варағида “Ушбу зижнинг мусаннифи улуғ махдум
Ғиёсиддин Жамшид... Самарқанд шаҳрида ҳижрий 832 йили рамазон ойи-
нинг 19 ида, чоршанба куни, эрталаб вафот этди”, деган қайд мавжуд. Одат-
да, бундай аниқликда битилган қайдлар ишончли бўлади. Бу, айтгани-
миздек, мелодий 1429 йил 22 июнга тўғри келади.
Жамшид Коший Мирзо Улуғбек қурдирган мадрасанинг энг фаол олим-
ларидан бўлган, ҳатто раҳбари бўлиб ишлаган. У машҳур расадхона (астро-
номик кузатишлар олиб бориладиган махсус иншоот) учун зарур астро-
номик асбоб-ускуналарнинг ҳажм ўлчамларини белгилаб, ясаб берган.
Чунки олим уларни Мароға расадхонаси (Насириддин Тусийнинг машҳур
1
Муҳаммад ибн Али хўжа. Дурр ат-татвиж. Қўлёзма. Жомеъат ар-Риёз. № 3688. 6-б.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
104
расадхонаси)да кўрган эди. Лекин, улуғ олим расадхона қурилиши батамом
тугаши арафасида вафот этган.
Жамшид Коший баракали ижод қилди. Ундан 30 га яқин асар бизга мерос
бўлиб қолди. Ҳозиргача олимнинг 26 та асари топилган. Уларнинг кўп қисми
математика ва астрономияга оид. Алломанинг ҳаёти ва илмий фаолияти ҳали-
гача тўлиқ ўрганилган эмас. Унинг асарлари тадқиқ этилиши Улуғбек акаде-
мияси фаолиятини, машҳур расадхона тарихини ўрганишда муҳим аҳамиятга
эга. Жамшид Кошийнинг математикага оид “Мифтоҳ ал-ҳисоб” (“Ҳисоб-
китоб калити”) асари ўрганилиб, рус тилига таржима қилинган бўлса ҳам,
бироқ, унинг астрономик асарлари, айниқса, "Зижи Хоқоний" асари тадқиқ
қилинмаган. Самарқандда астрономик кузатувлар қай даражада юксак илмий
аниқликка эга бўлганлиги мазкур асарни ўрганиш орқали маълум бўлади.
