SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
143
ТУРДИАЛИЕВ АБДУЛЛАТИФ
Филология фанлари номзоди, Қўқон адабиёт музейи директори
“Тарихи Муҳйи Хўқандий” асари ҳақида
Аннотация.
“Тарихи Муҳйи Хўқандий” асари шоир Муҳйи Хўқандий (1836–1911)нинг
форс тилида ёзган насрий асаридир. Бу асарнинг ягона дастхат нусхаси Тошкент давлат
шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалар
маркази фондида 604 ашё рақами остида сақланади. Ушбу мақолада “Тарихи Муҳйи
Хўқандий” асарининг ўрганилиш тарихи, қўлёзманинг тавсифи, таркибий тузилиши, таҳ-
лили баён этилган. Шунингдек, асарнинг Марказий Осиё тарихини ўрганишдаги аҳамияти
кўрсатиб берилган.
Таянч сўз ва иборалар:
Қўқон адабий муҳити, Қўқон хонлиги тарихи, Абдукаримхон,
Норбўтахон, Худоёрхон, қипчоқлар, Мусулмонқул, турк султонлари, ҳиндистонлик шоирлар.
Аннотация.
“Таърих-и Мухйи Хуканди” (“История Мухйи Хуканди”) – историческое
произведение поэта Мухйи Хуканди (1836–1911) написано на персидском языке. Единственный
рукописный экземпляр-автограф этого произведения хранится в фондах Центра рукописей им.
Абу Райхана Беруни при Ташкентском государственном институте востоковедения под №
604. В данной статье рассматрываются вопросы истории изучения этого произведения,
описание рукописи, составные части произведения и его анализ. Наряду с этим, подчер-
кивается значение даного произведения в изучении истории Центральной Азии.
Опорные слова и выражения:
Кокандская литературная среда, история кокандского
ханства, Абдулкарим-хан, Нарбута-хан, Худаяр-хан, кыпчаки, Мусулман-кули, турецкие
султаны, индийские поэты.
Summary.
"Tarih-i Muhyi Khukandi" ("History of Muhyi Khukandi") is a historical work
written in Persian by Muhyi Khukandi (1836–1911). The only handwritten copy of the autograph
of this work has been preserved at the Center of Eastern manuscripts at Tashkent State Institute of
Oriental studies named after Abu Rayhan Bеruni (under the inventory №604). This article
illustrates the history of the study of "Tarih-i Muhyi Khukandi", a description of the manuscript,
structure of the work and its analysis. In addition, it also shows the significance of this work in the
study of Central Asian history.
Keywords and expressions:
literary history of Kokand city, Kokand Khanate, Abdаlkarim
Khan, Narbuta Khan, Khudayar Khan, Kipchaks, Musulmanqul, Turkic sultans, Indian poets.
XIX асрнинг II ярми ва ХХ асрнинг бошларида Қўқон адабий муҳитида
яшаб ижод этган забардаст зуллисонайн шоир Муҳйи Хўқандий (1836–
1911)
1
нинг насрий услубда форс тилида ёзган “Тарихи Муҳйи Хўқандий”
асари ҳақида илмий жамоатчилик бундан эллик беш йил илгари хабардор
бўлганига қарамай, бу муҳим тарихий асар ҳозиргача жиддий ўрганилма-
1
Муҳйи Хўқандий ҳақида қаранг: Ҳайитметов А. Тақдир ва таҳсинга лойиқ // Ўзбекистон
адабиёти ва санъати. 1992 йил 9 октябрь; Зоҳидов Н. Муҳйиддин Муҳаммад Ризо охунд
ўғли Муҳйи // Ўзбек тили ва адабиёти. 1994, 3-сон. Юсупов Ш. Муҳйи Хўқандий // Шарқ
юлдузи. 2002, 1-фасл.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
144
ганлигини афсус билан қайд этиб ўтиш жоиз, деб ўйлаймиз. Бу асар ҳақида
илк маълумотларни жамоатчиликка тақдим этган шарқшунос олим Илёс
Низомиддинов бўлди. У “Сайёҳларнинг ёзганлари” номли китобининг
“Шоир Муҳйи ва Фурқат Ҳиндистонда” деб аталувчи бобида “Тарихи
Муҳйи Хўқандий” асари Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузури-
даги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалари марказида 604-рақам
остида сақланаётганлигини айтиб, шундай ёзади: “Муҳйининг Афғонистон
ва Ҳиндистонга қилган сафарлари кейинчалик “Тарихи Муҳйи Хўқандий”
асарини яратишда унга катта ёрдам беради. Муҳйининг бу асарида Ўрта
Осиё, Эрон, Туркия ва Ҳиндистон тарихига оид кўпгина маълумотлар кел-
тирилади. “Тарихи Муҳйи Хўқандий” асарининг муҳим жойи шундаки, бунда
муаллиф юқорида кўрсатилган мамлакатларда яшаб ўтган ва Муҳйи замо-
насида яшаган буюк шахслар, давлат арбоблари, олим ва шоирлар ҳақида
қисқа биографик маълумотлар беради. Шунинг учун агар Шарқ халқлари
маданий тараққиётида муҳим ўрин тутган Муҳйининг бу тарихий асари нашр
этилса, фикримизча, яхши иш қилинган бўлар эди”
1
. И.Низомиддиновнинг
Муҳйи ва унинг тарихий асари ҳақидаги мазкур фикр-мулоҳазалар “Ўрта
Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари”
2
китобида ҳам бир оз кенгай-
тирилган ҳолда баён қилинган. Жумладан, муаллиф Муҳйининг айрим ҳин-
дистонлик шоирлар ҳақида ёзган маълумотларни мисол тариқасида келтириб
ўтади. Афсуски, шўролар даврида Муҳйи ва унинг ижодига нисбатан шакл-
ланган салбий муносабат туфайли шоирнинг бошқа асарлари қатори “Тарихи
Муҳйи Хўқандий” асари ҳам илмий ўрганилмай, четга суриб қўйилди.
Мустақиллик йилларида Муҳйи ҳаёти ва ижоди билан астойдил қизиқиб,
бир неча илмий мақолалар эълон қилган таниқли адабиётшунос олим, фило-
логия фанлари доктори, профессор Шариф Юсупов жамоатчилик эътибо-
рини ҳозиргача ўрганилмай келинаётган “Тарихи Муҳйи Хўқандий” асарига
яна бир бор қаратиб, бу асар ҳақидаги ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилди.
3
Қозоғистонлик тарихчи олим Т. К. Бейсембиев ҳам ўзининг “Кокандская
историография” номли йирик тадқиқотида “Тарихи Муҳйи Хўқандий” асари
ҳақида тўхталиб, асарнинг қисқача мундарижасини келтириб ўтган
4
.
Биз қуйида Муҳйининг ҳозиргача ягона нусхада етиб келган “Тарихи
Муҳйи Хўқандий” қўлёзма асари ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларимизни баён
қилмоқчимиз.
Қўлёзманинг тавсифи:
Қўлёзма форс тилида. Дастхат. Матн оддий Қўқон
қоғозига ўртача настаълиқ хатида қора сиёҳ билан ёзилган. Китобат санаси
тахминан 1317/1899–1900 йил. Қўлёзма 76 варақдан иборат. Асар 1
б
–73
а
варақ-
1
Низомиддинов И. Сайёҳларнинг ёзганлари. – Т.: Ўздавнашр, 1960. 31–32-б.
2
Низомиддинов И. Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари. – Т.: Ўздавнашр,
1961. 73–75-б.
3
Қаранг: Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. – Т.: Маънавият. 163–164-б.
4
Бейсембиев Т. К. Кокандская историография. – Алматы, 2009. – С. 421–424.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
145
лардан ўрин олган. Муқованинг ички томонларига ҳамда 1
а
, 74
а-б
, 76
а
варақ-
ларига муаллиф томонидан турли қайдлар ёзилган. Қўлёзманинг 47
а-б
, 48
а
ҳамда
55
а
варақларига ҳеч нарса ёзилмай, бўш қолдирилган. Носранг картон муқовада.
Қўлёзма ўлчами: 17,5х21см. Матн ўлчами: 11,5х21см.
Мазкур асар Одам алайҳиссаломнинг яратилишдан то Қўқоннинг сўнгги
хонлари ҳаётига доир воқеаларни ичига олади. Шунингдек, асарда Афғо-
нистон, Ҳиндистон, Эрон, Туркия подшоларининг қисқача тарихи ҳам бе-
рилган. Асарда анъанавий муқаддима ва хотима берилмаган. Асар содда тил
ва равон услубда ёзилган.
Асарнинг тузилиши:
Биринчи боб (1
б
– 2
б
в.): Абулбашар Одам алайҳиссаломнинг яратилиши
ва унинг авлодлари зикри.
Иккинчи боб (3
а
–6
б
в.): Покиза жуфтлар – Пайғамбар алайҳиссалом
хотинлари баёни.
Учинчи боб (6
б
– 13
а
в.): Пайғамбарлар умрлари баёни.
Тўртинчи боб (13
б
– 38
а
в.): Хўқанди латиф хонларининг насли баёни.
Бешинчи боб (38
а
– 39
а
в.): Ғазнавий султонлар баёни.
Олтинчи боб (39
б
– 41
а
в.): Усмония давлати султонлари баёни.
Еттинчи боб (41
б
– 42
б
в.): Ҳиндистоннинг Панжоб вилоятида синҳлар
тоифасининг пайдо бўлиши баёни.
Саккизинчи боб (43
а
– 47
б
в.): Ҳиндистондаги Уда мулки подшоҳлари ва
наввоблари тарихи.
Тўққизинчи боб (48
а
– 49
а
в.): Эрон шоҳлари тарихи.
Ўнинчи боб (49
б
– 54
б
в.): Хоразм шоҳлари тарихи.
Ўн биринчи боб (55
б
– 57
б
в.): Ҳиндистон мамлакатлари вазирлари ва
амирлари баёни.
Ўн иккинчи боб (58
а
– 66
б
в.): Улуғ имомлар ва олижаноб олимлар
тарихлари.
Ўн учинчи боб (67
а
– 73
б
в.): Улуғ шайхлар ва авлиёлар зикри.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, асарнинг салмоқли қисмини Қўқон
хонлиги тарихига оид воқеа ва ҳодисалар ташкил этади. Тарихчи олим
Т. К. Бейсембиев бу асарга қисқача характеристика берар экан, асарни
Худоёрхонга ҳамдардлик руҳи билан суғорилган асарлар сирасига киритади
1
.
Бу бежиз эмас, албатта. Зеро, Муҳйи Худоёрхон авлодлари билан яқин алоқада
бўлган, уларга бағишлаб шеърлар, таърихлар ёзган. Худоёрхон авлодлари ҳам
ўз навбатида Муҳйига нисбатан дўстона муносабатда бўлганлар
2
.
“Тарихи Муҳйи Хўқандий”да нафақат Худоёрхонга, балки Мусулмон-
қулга насбатан ҳам ҳамдардлик, ачиниш оҳанглари сезилиб туради. Асарда
хонлик тарихи ихчам, лўнда баён этилган. Гарчи бошқа маҳаллий муар-
1
Бейсембиев Т. К. Кокандская историография. – Алматы, 2009. – С. 124.
2
Бу ҳақда қаранг: Турдиалиев А. Муҳйи ва Худоёрхон авлодлари // Қўқон садоси газетаси,
2005 йил 31 март.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
146
рихлар каби Муҳйи ҳам Қўқон хонлари сулосасини Олтин Бешик номи
билан боғласа-да, у билан боғлиқ афсонани келтириб ўтирмай, сулоланинг
кейинги вакилларига ўтиб кетаверади. Бу ўринда шуни қайд этиб ўтиш
жоизки, Муҳйи Олтин Бешикнинг асл исмини “Ҳумоюнхон” деб янглиш
кўрсатган
1
. Абдулкаримхон ҳукмронлиги даврига бағишланган саҳифаларда
муаррих Қўқон аҳолисининг таркиби ҳақида ҳам тўхталиб ўтади. Муҳйи-
нинг фикрича, ўша даврда Қўқоннинг аҳолиси 5 қисмдан, яъни ўзбеклар,
самарқандликлар, тоғликлар, қашқарликлар, чаккатликлардан иборат бўл-
ган
2
. Худди шу саҳифада у шаҳар ҳавоси ва сувининг яхшилиги, ноз-
неъматларнинг фаровонлиги учун “Хўқанди латиф” деб номланганлигини
қайд этиб ўтади. Муҳйи Абдулкаримхон даврини баён этар экан, унинг арки
қаерда бўлганлиги ва XIX аср ўрталарида бу арк биноси нима мақсадда
фойдаланганлиги ҳақида ҳам тўхталиб, қуйидагича изоҳ беради: “Унинг
аркининг ўрни “Мадрасаи Олий”нинг ичкарисида бўлиб, ҳозир мадраса бўл-
ган. Бу мадрасани Мусулмонқули мингбоши ... йилда бино қилган”
3
. Албат-
та, асарнинг Худоёрхон давригача (яъни, Муҳйи шахсан ўзи гувоҳ бўлган
воқеа-ҳодисаларигача) бўлган қисми Т. Бейсембиев тўғри қайд этганидек,
компилятив характердадир. Аммо муаллиф мазкур компилятив қисмда ҳам
айрим фактларга ўз муносабатини билдириб ўтишни ҳам унутмайди.
Масалан, Норбўтахон даврини баён қилаётганда у Умархоннинг таваллудига
атаб шоир Акмал Хўқандий ёзган қуйидаги шеърий таърихни келтиради:
Сад шукр бо шаҳаншоҳи доройи ҳақ сулук,
Додаш Худо ягона валиаҳди Жамшукуҳ.
Султони ақл аз паи волоти валодаташ,
Гуфтоки: “Шоҳзода Умар – зубдаи мулук”.
Мазмуни:
Юз шукрки, ҳақ йўлни тутувчи шаҳаншоҳга,
Худо жамшид савлатли ягона валиаҳдни берди.
Ақл султони унинг улуғ таваллуди учун,
Деди: “Шаҳзода Умар – подшоҳларнинг сараси”.
Мазкур таърих бошқа маҳаллий муаррихларнинг асарларида ҳам мавжуд.
Лекин улар бу таърихни изоҳламаганлар. Муҳйи эса мазкур таърихни тан-
қид қилиб, ундаги таърих моддаси кўзда тутилган сана учун етишмаслигини
қайд этади
4
. Умархон ҳукмронлиги даври баёни тугагандан сўнг эса Муҳйи
Амир Умархоннинг аҳволотини унинг шеърлари билан ўша пайтда Қўқонда
ижод қилган шоирлар ҳақида баён қилишини маълум қилади
5
. Лекин Муҳйи
1
Тарихи Муҳйи Хўқандий. Қўлёзма. Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги
Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалари маркази. Инв. № 604. 13
б
-б.
2
Ўша асар. Ўша жойда.
3
Ўша асар, 14
а
-б.
4
Тарихи Муҳйи Хўқандий. Қўлёзма. 15
а
-б.
5
Ўша асар. Ўша жойда.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
147
ўзи айтган нарсани ёзган-ёзмаганлиги бизга ҳозиргача ноъмалум. Муҳаммад
Алихон давридан то хонликнинг тугатилишигача бўлган давр воқеалари
анча муфассал баён қилинган. Воқеаларни баён қилишда Муҳйи бошқа
муаллифлардан фарқ қилмаса-да, айрим тарихий шахсларга баҳо беришда
айрим ҳолларда улардан фарқланиб туради. Масалан, Мусулмонқул қип-
чоқнинг 1273 ҳижрий (1856 милодий) йили дорга осилишини баён қилган ва
бу воқеага атаб таърих битган Аваз Муҳаммад Аттор ва Мирзо Олим
Мушриф Мусулмонқулни “ўғри”, “қароқчи” деб атайдилар
1
. Муҳйи эса
худди шу воқеага муносабат билдириб, Мусулмонқул Хўқанд аҳлига ва
Худоёрхонга яхшилик қилган эди, деб афсусланади
2
. Аммо Муҳйи Мусул-
монқулнинг ўғли Абдураҳмон Офтобачига нисбатан бутунлай салбий муно-
сабатда бўлган. Муаллиф Қўқон хонлигининг тугатилиши, шунча азоб-
уқубатларнинг сабабчиси сифатида Абдураҳмон Офтобачини кўрсатади. Бу
ҳақда у асарда қуйидагича ёзади: “Ҳамма бало ва офатларнинг сабабчиси
толеъйи шум Офтобачи маликзода Насриддинхоннинг орқасидан Русияга
“сибир” қилинди. Абдураҳмон Офтобачи иттифоқо Ўрунбур(г)га бориб,
хонга дуч келган. У хоннинг оёғига йиқилиб йиғлаб узр сўраган... Офтобачи
Архангелский тарафига бориб, у ерда бирмунча муддат туриб, полковник
мансабига эришган, шапка кийиб юрган. Оқибат ўша ерда ўлиб, дафн этил-
ган. Лекин унга жаноза ўқийдиган бир мусулмон топилмаган”
3
. Муҳйи хон-
ликнинг тугатилишини, Худоёрхон ва Насриддинбекнинг тахтдан кетиши,
уларнинг Хўжанд орқали Тошкентга, сўнгра эса Россияга сургун қили-
нишлари, ҳаётларининг сўнгги йиллари ҳақида, айниқса, кенгроқ тўхта-
лади
4
. Асардаги Худоёрхоннинг Хўжанд орқали Тошкентга, ундан сўнг эса
Туркистон орқали Оренбургга кетиши ҳақидаги маълумотлар ўша давр
вақтли матбуотида ёритилган хабарларга мос келади
5
.
Асарнинг ғазнавийлар сулоласи тарихи (38
а-б
в.), Ҳинд подшолари тари-
хи (39
а-б
варақлар), Усмонли турклар тарихи (39
б
–41
б
в.) қисқача маълумот-
лардан иборат. Маълумотларда асосан ҳукмдорларнинг таваллуд ва вафот
саналари неча йил ҳукмронлик қилганликлари қайд этилган. Муҳйи
Ҳиндистон подшолари ҳақида гапирганда аввал Заҳириддин Муҳаммад
Бобур ва унинг авлодлари тўғрисида маълумот беради. Сикҳ сулоласи
вакиллари ҳақида эса алоҳида сарлавҳа остида маълумотлар беради. Бундан
ташқари, Муҳйи Ҳиндистоннинг вазир ва амирлари ҳақида ҳам махсус (55
б
–
57
б
в.) тўхталиб ўтади. Муҳйининг Ҳиндистон ҳақида ўз асарида кенгроқ
тўхталиб ўтгани бежиз эмас. Зеро, Муҳйи умри давомида Ҳиндистонга бир
неча бор сафар қилган. У биринчи марта 1861 йили Қўқон хони Муҳаммад
1
Мирзо Олим Мушриф. Ансоб ас-салотин ва таворих ал-хавоқин. Қўлёзма. Тошкент давлат
шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалар
маркази. Инв. № 1314. 88
б
-б.
2
Тарихи Муҳйи Хўқандий. Қўлёзма. Инв. № 604. 28
б
-б .
3
Ўша манба. 38
а
-б.
4
Тарихи Муҳйи Хўқандий. Қўлёзма. № 604.. 34
а
– 38
а
б.
5
Қаранг: Туркистон вилоятининг газети. 1876 й. 4 октябрь. 26-сон.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
148
Маллахоннинг элчиси сифатида Ҳиндистонга келган
1
. Иккинчи бор эса 1875
йилда Муҳйи ҳаж сафарига борганда ҳам бирмунча муддат Ҳиндистонда
бўлган. “Тарихи Муҳйи Хўқандий” асарини ёзиш асносида у ўша сафарлари
давомида тўплаган маълумотларидан фойдаланган.
Муҳйи Мовароуннаҳр, Хуросон, Эрон, Озарбайжон, Ҳиндистонда яшаб
ижод этган Шарқ мумтоз шоирлари ҳақидаги маълумотларга ҳам асарда
кенг ўрин берган. Абу Абдулло Рудакий, Фирдавсий, Заҳир, Форёбий,
Хоқоний, Саъдий Шерозий, Ҳофиз Шерозий, Фаридиддин Аттор, Хусрав
Деҳлавий, Камол Хўжандий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Мирзо
Абдулқодир Бедил каби ўнлаб шоирлар ҳақидаги қисқа, аммо аниқ маъ-
лумотлар (60
а
–66
б
варақлар) Муҳйининг Шарқ мумтоз адабиёти тарихини
чуқур билганлигидан далолат беради. Шуниси эътиборлики, Муҳйи у ёки бу
шоир ҳақида тўхталганда ўзи фойдаланган манбалардаги маълумотларни
ҳаётида гувоҳ бўлган фактлар билан бойитиб беради. Масалан, Амир Хусрав
Деҳлавий ҳақида сўз юритганда унинг асли Мовароуннаҳрдан эканлигини
таъкидлаб, унинг тариқатда Низомиддин Аҳмадга мурид бўлганини айтади:
“Амир Хусрав Деҳлавий шоирлик иқлимининг подшосидир. Ул жанобнинг
асли Мовароуннаҳр тарафдан, яъни отаси Амир Маҳмуд Чингизхон фитнаси
даврида Ҳиндистонга бориб қолиб, Деҳлида султон Муҳаммад Туғлуқшоҳ
хизматида турган. Охири кофирлар билан бўлган жангда шаҳид этилган.
Амир Хусрав отасининг ўрнида қолган. Оқибатда султон хизматини тарк
қилиб, шайх Низомиддин Аҳмад Авлиё ҳузурига бориб, пирнинг сулукига
кирган. Айтишларича, шайх Саъдий Амир Хусравни кўриш шавқида Деҳли-
га борган, бир-бирларининг суҳбатларига мушарраф бўлганлар. Амир
Хусрав 725 йили вафот этган. Қабри Деҳли ташқарисида – пири мурши-
дининг қабри ёнида экан. Мен, Муҳйи ҳар иккилари: пир ва муриднинг
қабрларини зиёрат қилганман”
2
. Шоир Муҳйи Лорий ҳақида маълумот
берганда муаллиф унинг мухтасар девони машҳур мутасаввиф шайх
Абдулқодир Жийлоний (Ғавсул Аъзим) қаламига мансуб деб айтишларини
танқид қилади
3
. Буюк мутафаккир шоир Мирзо Абдулқодир Бедилга
бағишланган саҳифада муаллиф шоирнинг ўз ҳовлисида дафн этилган-
лигини айтиб, унинг ҳам қабрини Ҳиндистонда бўлган пайтида зиёрат
қилганини эслайди. Айни пайтда Деҳли аҳли Бедил қабри қасрдалигини
билмаганларидан таажжуб ва таассуф изҳор қилади
4
.
Асарнинг буюк мутасаввифларга бағишланган саҳифалари (67
а
–73
а
в.)
ҳам шундай мундарижага эга.
1
Низомиддинов И. Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари. – Т.: Ўздавнашр,
1961. 74-б.
2
Тарихи Муҳйи Хўқандий. Қўлёзма. Инв. № 604. 63
а
-б.
3
Ўша асар. Ўша жойда.
4
Ўша асар. Ўша жойда.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
149
Хулоса қилиб айтганда “Тарихи Муҳйи Хўқандий” асари Марказий Осиё
ҳамда Туркия, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон халқлари тарихи ҳақида му-
ҳим маълумотлар берувчи асардир. Бу асарнинг ҳозирги кунда сақланиб
қолган ягона дастхат нусхаси (604 рақамли қўлёзма)ни унинг дастлабки
қоралама нусхаси деб тахмин қилиш мумкин. Зеро, мазкур ягона нусхада
муқаддима ва хотиманинг йўқлиги, нусхада кўплаб қўшимча, ўзгаришлар
мавжудлиги, шунингдек, муаллиф асарнинг икки жойида ўзи ҳикоя қилаёт-
ган воқеа ёки давр ҳақида алоҳида батафсил тўхташга ваъда берганлиги бу
тахминимизга асос бўла олади. Ушбу асарнинг таржима қилиниб, нашр
этилиши бугунги кундаги долзарб вазифалардан бири деб ўйлаймиз.
ЛУТФИЛЛАЕВ ҲАМИДУЛЛА
Тарих фанлари номзоди, ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райхон Беруний номидаги
Шарқ қўлёзмалари маркази
Ҳусайн Воиз Кошифий фаолиятига доир янги маълумотлар
Аннотация.
Мақолада Алишер Навоийнинг замондоши Камолиддин Ҳусайн ал-Воиз ал-
Кошифий ас-Сабзаворий ал-Ҳиравийнинг ҳаёти ва илмий фаолияти ҳақида сўз юритилган.
Шунингдек, мутафаккирнинг таваллуд санаси ва ёзган асарлари билан боғлиқ маълумотлар
таҳлил қилиниб, бир қатор илмий янгиликлар келтирилган.
Таянч сўз ва иборалар:
Алишер Навоий, “Жавоҳир ат-тафсир”, “Мавоҳиби Алийя”, таф-
сир, темурийлар даври маданий-маънавий ҳаёти, Қуръон, қўлёзма, Ҳусайн Воиз Кошифий.
Аннотация.
В статье идет речь о жизни и научной деятельности Камал-ад-дина
Хусейна ал-Ваиза ал-Кашифи ас-Сабзавари ал-Хирави, современника Алишера Навои.
Также в этой статье проанализированы некоторые данные, связанные с датой рождения
и сочинениями мыслителя и приведен ряд научных новостей.
Опорные слова и выражения:
Алишер Навои, «Джавахир ат-тафсир», Кашифи,
Коран, культурно-духовная жизнь эпохи Тимуридов, «Мавахиб-и Алийя», рукопись, тафсир.
Summary.
This article is devoted to the studies of the life and works of famous scholar Kamal
ad-din Huseyn al-Voiz al-Kashifi as-Sabzawari al-Hirawi, who lived at the same Century with
Alisher Navai. On the base of scientific argumentation here is analyzed certain data related to his
date of birth and his works. The author also enters scientific novelties concerning these
aforementioned issues.
Keywords and expressions:
Alisher Navai, cultural-idealogical life in Timur’s period,
“Jawahir at-tafsir”, Kashifi, manuscript, “Mawаhib-i
’
Aliyye”, Qur’an, Tafsir (Interpretation).
Бугунги кунда миллий қадриятларимизни тиклаш, ўтмиш алломаларимиз
илмий меросини ҳар томонлама ўрганиш долзарб вазифалардан ҳисобланади.
Тарихдан маълумки, Марказий Осиёда яшаб ўтган олимлар илм-фаннинг
турли соҳаларида фаолият олиб борганлар. Айниқса, ислом оламида машҳур
бўлган кўпгина муфассирлар, муҳаддислар, фақиҳлар ва бошқа олимлар
