SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
40
ларидан
دنﭼ
,
نيدنﭼ
,
ىا هدع
,
ىرامش
,
ىا هرذ
,
ىضعب
,
ىخرب
,
ىزیﭼ
,
ىسك
кабилар газета
матнларида кенг қўлланади.
دنهدب خساپ دوشیم هدروآ صاخشا ىخرب طسوت هك ىياه هناهب ىخرب هب تیعطاق اب دياب
(1:5)
Баъзилар томонидан билдирилган айрим баҳоналарга қатъият билан
жавоб беришлари керак.
Публицистика доирасида қараладиган жанрларнинг кўплиги уларнинг
ҳар бирининг алоҳида тил хусусиятларига эга эканлигидан далолат беради.
Жанрлар ранг-баранглиги публицистик матнларда олмошларнинг ўрнини
ҳам белгилаб беради. Гумон маъносидаги олмошларнинг маҳсулдор эмас-
лиги публицистик жанрлардаги аниқликка мойилликнинг кучлилиги ва
бунга гумон олмошлари халақит бериши билан изоҳланади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, олмошларнинг фаол қўлланиши
стилистик маъно оттенкалари кўламининг кенгайишига сабаб бўлади.
Олмошлараро ва олмошларнинг бошқа тил элементлари билан содир
бўладиган синонимияси нутқ жараёнида жуда катта қулайликлар яратади. Бу
жараёнда такрордан қочиш, фикрни ранг-баранг тарзда ифода этиш
масаланинг бир томони бўлса, бу муносабатлар ва ўзаро алмашинишлар
туфайли турли-туман стилистик маъноларнинг ифода этилиши унинг
иккинчи жиҳатидир.
МИРЗАҲМЕДОВА ҲУЛКАР
Ўқитувчи, ТошДШИ
Форс тилида янги терминларнинг адабий тилга ўзлашиш
ҳолати
Аннотация.. Мақолада “Форс тили ва адабиёти академияси”нинг таклиф
қилаётган янги терминлари ва уларнинг соҳа терминологиясида қўлланилиши
борасидаги таҳлиллар ўз аксини топган. Муаллиф транспорт терминларидаги
дублетлик ва уларнинг даврий нашрларда, шунингдек, соҳа адабиётларида
ифодаланиши юзасидан хулосаларини келтирган.
Таянч сўз ва иборалар: термин, терминология, дублетлар, транспорт
терминлари.
Аннотация. В данной статье рассматриваются новые термины, предлагаемые
«Академией персидского языка и литературы» и анализ их употребления в области
терминологии. Автор привел выводы о дублетности в транспортных терминах, а
также об их употреблении в периодических изданиях и литературе по
специальности.
Опорные слова и выражения: термин, терминология, дублеты, транспортные
термины.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
41
Abstract. The article investigates the new terms of “Academy of Persian Language
and Literature” and an analysis of their appling in transport terminology. Conclusion had
been given doublets of transport terms in Persian language and their using form in the
terminology.
Keywords and expressions: term, terminology, doublet terms, terms of transportation.
Тилда транспорт терминларининг қўлланилиши, аввало соҳа мута-
хассислари ва транспортнинг маълум туридан фойдаланувчилар, қолаверса
пресса, яъни оммавий ахборот воситалари (ОАВ) вакиллари томонидан
амалга оширилади. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, ҳар бир соҳа
мутахассислари орасида терминларни қўллаш борасида тафовут мавжуд
бўлиши мумкин. Бу каби фарқловлар тилда дублетлик ҳодисасининг
ривожланишига олиб келиши, шубҳасиз. Бу ҳолат билан форс тили
терминологияси ҳам тўқнаш келмоқда.
Масалан, форс тилида транспорт терминлари орасида шундай дуб-
летларни учратиш мумкинки, уларни ҳатто эллипсис ҳодисасига учраган
терминлар қаторига ҳам киритиш ноўрин бўлади. Сабаби, эллипсис
ҳодисасига кўра, терминнинг аниқланмиш компонентисиз маънони англаш
рўй бериши лозим. Аммо бундай терминлар ясама бўлганлиги ва фой-
даланишда эса туб сўз шаклида ишлатилиши билан эътиборлидир. Масалан,
‘йўловчи ташиш транспорти’ маъносини ифодалашда барча адабиётлар,
хусусан, соҳавий, нашрий ва расмий адабиётларда икки хил терминдан, яъни
رفاسم لقن و لمح
haml-o-naγl-e mosāfer
ва
یربرفاسم لقن و لمح
haml-o-naγl-e
mosāferbari
терминларидан фойдаланилади:
.یبیکرت تروصب لااک عاونا و رفاسم لقن و لمح
haml-o-naγle mosāfer va anvā’-ye kālā be surat-e tarkib [ .2/1394 .ایسآ همانزور
.ص
4
]
‘состав кўринишидаги йўловчи ва турли хил юк ташиш транспорти’.
Яна бир мисол:
و تفر هب ندرک هدامآ رد یکینکت ینابهگن و یربرفاسم لقن و لمح زیهجت یارب یکینکت هاگتسيا
دمآ
یم هتفرگ رظن رد
دوش
.
barā-ye tajhiz-e haml-o-naγl-e mosāferbari va negahbāni-ye tekniki dar āmāde
kardan be raft-o-āmad dar nazar gerefte mišavad
1
Техникавий бекат йўловчи ташиш транспортларини шайлаш ва уларни
рейсга тайёрлашда техникавий хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган’.
Шунингдек, фан-техниканинг шиддат билан ўсиши, янги терминларнинг
ортиши, тиллардаги сўз алмашинувининг ҳамон мавжудлиги бундай
ҳолатларнинг юзага келишини келтириб чиқариши, шубҳасиз. Шуларни
1
.7 .ص .2009 هیوناژ 1 زا رابتعا .کانرطخ یلااک لمح تارقم
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
42
инобатга олган ҳолда, қуйида янги киритилган терминларнинг адабий тил
тизимига ўзлашиши борасида баҳс юритилади.
Расмий ҳужжатлар, одатда, бирор ташкилот ёки кенгаш қарорлари,
фармойиш, келишув, низом, қоида ёки битимлар гуруҳларига тақсимланади.
Ҳар бири ўз мавқеидан келиб чиққан ҳолда ўша соҳага оид маълумот ёки
ҳужжатларни сақлайди. Ўз навбатида, уларда мазкур йўналиш терминлари
ишлатилади. Масала шундан иборатки, қўлланилаётган бу терминлар
ўзлашма
ҳолида
ишлатиладими
ёки
форсий
эквивалентидан
фойдаланиладими? Қуйида мана шу масалалар юзасидан бир нечта мисоллар
таҳлил қилинади.
Шуниси диққатга сазоворки, бир қатор Интернет расмий веб-сайтларида
терминларни қўллаш борасида юқорида тилга олинган дублетлик ҳодисаси
активлашган. Яъни, ҳам ўзлашма, ҳам форсий дублет келтирилган, бунинг
устига қавс ичида терминнинг инглизча номланиши кўрсатилган. Шунинг
ўзиёқ бир варакайига бир терминнинг учтагача дублетини қўллаш ҳолатини
юзага келтирган. Масалан, Эроннинг “Эрон темир йўллари” ва “Эрон ҳаво
йўллари” компанияларининг расмий веб сайтларида
1
шу каби ҳолатларни
кузатиш мумкин.
Эроннинг термин тақдим қилиш борасидаги биринчи Академияси
ҳисобланган
ناتسگنهرف
ناريا
farhangestān-e irān
“Эрон академияси” томонидан
متسیس
sistem
‘тизим’, ‘система’ ўрнига
هناماس
sāmāne
термини киритилган
бўлиб,
اماس
هن
sāmāne
аллақачон лексик таркибга сингиб кетган ва соҳа
мутахассислари томонидан қўлланилади:
...
هک دنک یم ار دوخ شلات مامت تاطابترا هناماس
sāmāne-ye ertebātāt tamām-e talāš-e xod rā mikonad ke …
“алоқа тизими ўзининг барча ҳаракатларини бошлайди, қачонки...”
Шуниси диққатга сазоворки,
هناماس
sāmāne
термини соҳа ходимлари
томонидан қанчалик кўп ишлатилмасин,
متسیس
sistem
ҳам шунчалик фаол
қўлланилади:
.اهنآ هدنهد لیکشت یازجا و لقن و لمح یاهمتسیس
Sistemhā-ye haml-o-naγl va ejzā’-ye taškildehande-ye ānhā
[MB, 3-бет].
“Транспорт тизимлари ва уларни ташкил қилувчи тармоқлари”.
Ёки:
...زا ترابع یبآ لقن و لمح یاهمتسیس زا یخرب تاصخشم
Mošaxxesāt-e barxi az sistemhā-ye haml-o-naγl-e ābi ebārat az …
[MB, 3-бет]
“Сув транспорти тизимларидаги айрим характеристикалар ... дан иборат”.
Юқоридагилардан хулоса қилиб айтганда, транспорт терминларини
қўллашда дублетлик ҳодисаси фаол ва бу ҳолат деярли ҳар қадамда
учрамоқда.
1
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
43
Эронда 2008 йил 10 апрелда “Мамлакат юкларини ташиш олий
кенгаши”нинг 47-мажлисида “Портлар ва кемачилик ташкилоти”
(
نامزاس"
ردانب
و
"یناریتشک
“sāzmān-e banāder va keštirāni”
)
номланиши “Портлар
ва дарёчилик ташкилоти”
نامزاس"
ردانب
و
)"یدرونايرد
“sāzmān-e banāder va
daryānavardi”
) га ўзгартирилган
1
. Аммо расмий ҳужжатларда ҳамон бир
сафар у терминдан, кейинги гал бунисидан фойдаланилади:
.دنهد علاطا یدرونايرد و ردانب نامزاس هب َابتک هلصافلاب ار ...همانساسا رد تاریغت هنوگره
har gune taγirāt dar asāsnāme... rā belāfāsele katban be sāzmān-e banāder va
daryānavardi ettelā’ dehand
2
.
“Низомдаги ҳар қандай ўзгариш...ни зудлик билан портлар ва дарёчилик
ташкилотига ёзма равишда хабар берсинлар”.
Ёки:
یاضعا و سیئر نییعت ار تکرش تیلاعف قیلعت هب تبسن اسار دناوت یم یناریتشک و ردانب نامزاس
.ديامن مادقا ديدج
sāzmān-e banāder va keštirāni mitavānad rā’san nesbat be ta’liγ-e faāliyat-e
šerkat rā ta’yin-e rais va a’zā-ye jadid eγdām namāyad
3
.
“Портлар ва кемачилик ташкилоти ширкат фаолиятига алоқадор бўлган
бошлиқ ва янги аъзоларини бевосита тайинлаши мумкин”.
Даврий нашр қилинувчи газеталар, транспортнинг маълум турига оид
соҳа журналлари, шу мавзуга оид Интернет ва телевидение лавҳалари ҳам ўз
навбатида, мазкур соҳа терминларининг қўлланилишини таъминлаб
бермоқда. Масала шундан иборатки, қўлланилувчи бу терминлар биз
кўтараётган мавзу – дублетлардан қай бирининг ишлатилиши борасидаги
мулоҳазаларни аниқлаштиришга ёрдам беради. Ўз ўрнида, ОАВ ҳам
терминларнинг қўлланилиши ва оммалашишига ўз таъсирини ўтказмай
қолмайди. Масалан, шу вақтгача қўлланиб келинган бир термин нашрларда
шаклан бироз бошқачароқ қўлланилган. Гап
اه نهآ طخ xatāhanhā
“темир
йўллар” термини устида бормоқда.
Яъни, маълумки, қўшма терминларнинг изофий бирикмадан фарқи
кўплик қўшимчаси қўшма сўзнинг охирига қўшилишидир. Чунки, сўз
бирикмасининг от қисми ҳам изофа, ҳам кўплик қўшимчасини қабул қилади.
Шундай мисол учрадики, форс тилида қўшма сўз ҳосил қилиш талабларига
зид келган, кўплик қўшимчаси қўшма терминнинг бош сўзига қўшилган ва
сўз бирикмасига айланиб қолган. Масалан:
نهآ طوطخ
xotut-e āhan
‘темир
йўллар’ ва
یياوه یاه نادیم
meydān(e)havāyi
‘авиамайдон’, ‘қўниш майдони’.
...هک تسا روشک رد بسانم یياوه یاه نادیم روطنیمه و نهآ طوطخ و اه هداج
jādehā
va xotut-e āhan va hamintowr meydānhā-ye havāyi-ye monāseb dar
kešvar ast ke …
[http//www.rai.technical.com]
1
32012. 1-б.
2
32012. 3-б.
3
32012. 6-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
44
‘кўчалар, темир йўллар ва бу каби авиамайдонлар шундай мамлакатга
лойиқки...
’
Бу ерда грамматик қоидага кўра,
اه نهآ طخ
xatāhanhā
ва
اه یياوه نادیم
meydānhavāyihā
бўлиши керак эди. Аммо бу ҳодиса форс тилида сўз
бирикмаси билан қўшма сўз ўртасидаги чегара ҳали ўта заиф эканлигини
кўрсатади.
Муассаса ва идора ёки лавозим номланиши ҳар тарафлама ва ҳамма ерда
бирхилликни талаб қилади. Аммо даврий нашрларда уларнинг ишла-
тилишида бироз ғализликни учратиш мумкин. Масалан, аввалига
تارازو"
"یدرون اوه و تروپسنارت
“vozārāt-e transpоrt va havānavardi”
“Транспорт ва
аэронавтлик вазирлиги” термини кейинчалик
"یزاسرهش و هار تارازو"
“vozārāt-
e rāh va šahrsāzi”
“Йўл ва шаҳарсозлик вазирлиги” номланишига
ўзгартирилди. Лекин 2012 йил 21 октябрда
нашрдан чиққан
"رگراک و راک"
“
kār-o-kārgar”
“Иш ва ишчи” номли газетада
"یدرون او
ه و تروپسنارت تارازو"
“vozārāt-e transpоrt va havānavardi”
“Транспорт ва аэронавтлик вазирлиги”
кўринишида қўлланилган.
Техник, хусусан, транспорт соҳасининг кескин тараққиёти кундан-кунга
янги кашфиётларнинг юзага келишига сабаб бўлмоқда. Тарихдан маълумки,
бирон-бир кашфиёт ёки янгилик номланиши уни яратган шахс ёки жой
номига нисбат берилади. Айниқса, бу кўриниш авиация соҳаси
терминларида юқори кўрсаткичларни кўрсатмоқда. Чунки, айнан бугунги
кунга
келиб,
самолётлар
турлари
ортмоқда
ва
уларга
айнан
аббревиатуралардан иборат номланиш қўйилмоқда. Масалан, ТУ-154 (абб.
“Тупольев”), ИЛ-76, ИЛ-114 (абб. “Ильюшин”) ва бошқалар. Кўрсатилаётган
рақамлар эса самолётларнинг моделларини англатади. Аммо бу ҳолатнинг
форс тилида қўлланилиши грамматик ва орфографик қоидаларни четлаб
ўтиши билан намоён бўлмоқда:
( ینعي امیپاوه عون ود روظنم نيا هب روشک نيا
EA
-
B
6
( )
و
111
-
EF
)
تمدخ رد رلوارپ هب ار
.تشاد
in kešvar be in manzur do nav’e havāpeymā (EA-B6) (va EF-111) rā be
prowler dar xedmat dāšt
“Бу мамлакат ушбу мақсадга кўра, икки турдаги самолётни, яъни EA-B6
ва EF-111 самолётларни Праулер хизматига берди”.
Мазкур мисолда келтирилган самолётнинг икки тури ўз номланиши
билан аббревиатуралар орқали ифодаланган, форс-араб имлосида эмас.
Бунинг устига форс-араб алифбосида лотин ҳарфлари ва рақамларни
ифодалаш ўзига хос қийинчиликларни туғдиргани боис, терминлар қавс
ичида берилган. Ваҳоланки, терминларни бу каби қўллаш ҳолатлари
Академиянинг Йўриқномасида кўрсатиб ўтилмаган. Фақатгина байналмилал
сўзларнинг ўзини тилда қолдириш ва форс-араб алифбосида орфографик
қоидаларга бўйсунган ҳолда ёзиш талаблари келтирилган, холос
1
. Бу каби
1
.1388 دادرخ ﯽﺳراﻓ بدا و ناﺑز ناتﺴﮕﻨﻫرﻓ ،موﺳ ﺶیاریو "تاﺤﯿﺿوﺗ و حرﺷ اﺑ هارمﻫ " ﯽﻨیﺰﮔهژاو ﻂﺑاوﺿ و لوﺻا
.ص
24
-
23
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
45
мисоллар Эронда нашрдан чиқаётган соҳа газеталари ва журналларида,
Интернет расмий веб-сайтларида тез-тез учраб турибди. Масалан:
دک اب
010
.تسا №
(Zhuk)
کوژ یاهرادار لوا لسن
Nasl-e avval-e rādārhā-ye žuk bā kоd-e №010 ast.
“Жук (Zhuk) радарларининг биринчи авлоди №010 кодли (радар)дир”
.
Яна бир мисол:
هدننام
29
-
MIG
و
27
-
Su
.تسا هدش هتخاس و یحارط
NIIR Phazatron
طسوت هک...
ke tavassot-e NIIR Phazatron mānande MIG-29 va SU-27 tarāxi va sāxte šode
ast...
“NIIR Phazatron (ёрдами) билан MIG-29 ва SU-27 кабилар
конструкцияланган ва яратилган”.
Ўзлашмаларни қўллаш жараёни яққол акс этган ҳолатлар ҳам мавжуд.
Масалан:
مزیناکم اوه نايرج رب ریثات اب یکيرتکلا یسوق یاه هیلحت امسلاپ لماع کمک هب هاگتسد نيا
.دنک یم رت هتسهآ ار اهتج روتوم
In dastgāh be komak-e āmel-e pelāsmā taxliehā-ye γous-e elektriki bā tā’sir
bar jarayān-e havā mekānizm-e motor-e jethā rā āhestetar mikonad
“Бу аппарат плазма ёрдамида электр дуганинг шовқинини реактив
самолётлар мотори ишлаганида ҳаво оқимига таъсир қилиш йўли билан
пасайтиради”.
Умуман олганда, терминларнинг тилда қўлланилиш ҳолатлари йирик
тадқиқотни талаб қилади. Чунки Академия томонидан таклиф қилинаётган
терминларнинг ҳам ёзма, ҳам оғзаки нутқда ифодалаш масаласи, хатто
Эронда ҳам ўз ечимини топмаган. Бу ҳақда эронлик олим Абулфазл Зарниҳи
жарённинг ўзида Академия терминлари билан бирга муаллифлик
терминлари ҳам қўлланилиши ва тилнинг лексик қатламига сингиб
кетаётганини таъкидлаган. Хулоса ўрнида олим, Академия ўз терминларини
қай йўсинда тилга сингдириш масаласи борасида бош қотириб кўриши
лозимлиги таклифи билан чиққан
1
.
Дарҳақиқат, муаллифлик терминлари маълум жараён давомида соҳа
персоналлари томонидан қўлланилаётган ва шу доирада бу термин
фаоллашаётган ҳолатлар мавжуд. Бу каби вазият адабиёт ва ҳужжатларда
ифодаланмаса-да, оғзаки нутқда қўлланилмоқда.
Физик-техник терминларни стандартлаш ва улардан фойдаланиш бўйича
таклифлар киритган эронлик олим М. Резо соҳа адабиётларини ёзишда
1
Zarnikhi А. Terminological Activities at the Academy of Persian Language and Literature
(APLL) // The Open Language: A Research on Language and Modernity
. –
Tehran: Nаshr-e
Mаrkаz, 2012. – Р. 112–121.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
46
Академия терминлари мавжуд ўзлашмаларга стилистик дублетлар эканлиги,
яъни бир жумлада бир терминнинг икки марта қайтарувидан сақлаш
мақсадида фойдаланилаётганлигини, уларни стандартлаш бугунги илмий
тилнинг энг олий мақсади бўлиб қолаётганлигини таъкидлаган. Хулоса
ўрнида, мазкур илмий-техник терминлар, хусусан, физик терминларнинг ҳам
соҳа вакилларига, ҳам ўқувчиларга бирдек тушунарли бўлиши учун
ўзлашмага форсий аффикс ёки яримаффикс қўшиш орқали сўз ўзлаштириш
яхши самара беришини таъкидлаган. Бунинг иложи бўлмаган тақдирдагина
калькалаш
эвазига
термин
ҳосил
қилиниши
уларнинг
тилдаги
муваффақиятли иштирокини таъминлашини қайд этган
1
.
Биз ҳам олимнинг “Эронда тил софлигини сақлаб қолишга қаратилган
ижтимоий ҳаракатларга қарамасдан, ўзлашмалар билан форсий терминлар
бир вақтда ифодаланиб, контекстуал дублетларга айланиб қолиши”
борасидаги фикрига қўшиламиз.
Форс тилида дублет транспорт терминларининг қай бирини қўллаш
борасида ҳам тадқиқот олиб борилди. Шу нарса маълум бўлдики, ҳам
Академия тақдим қилган терминни, ҳам ўзлашмани бир вақтда тилда қўллаш
ҳолатлари устуворлик касб этади.
1
Reza M. Standardization of Physics Terms in Persian. In Czap, Hans/Galinski, Christian (eds.),
TKE’87: Proceedings of International Congress on Terminology and Knowledge Engineering (the
supplement). – Frankfurt: INDEKS Verlag, 2000. – Р. 176–179.
