SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
45
ТИЛШУНОСЛИК // ЯЗЫКОЗНАНИЕ // LINGUISTICS
МАВЛЯНОВА УМИДА
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), ТДШУ
Хитой тилида ўнлик ва ундан юқори сонларнинг
лингвомаданий семантикаси
Аннотация. Соннинг алоҳида роли тил бирликларининг асосий лексик маъноси билан
ёнма-ён воқеланадиган турли семантик ўзгаришлар, талқинларда акс эттирилади ва
илмий адабиётда «маданий коннотациялар» термини билан юритилади. Жамоа тил
онгида мужассамланган айнан шу коннотацияларнинг мавжудлиги мантиқий тушунчани
маданий ҳодиса концептидан фарқлаш имкониятини беради.
Маълумки, сонлар сирадан юксалиш, кейинги қаторга ўтиши билан тил мадания-
тидаги сонларнинг аҳамияти ҳам тобора камайиб боради. Ўнлик ва ўнлик чегарасидан
чиққан фақатгина айрим сонлар маданий жиҳатдан аҳамиятли ва кенг истеъмолда
бўлиб, коннотатив маъно ифодалай бошлайди. Хитой тилида ҳам ўнликдан юқори бўлган
сонларнинг фақат айримлари рамзий ва кўчма маънога эга.
Таянч сўз ва иборалар: фразеологизмлар, сон, иборалар, И Цзин, ўнлик, бирлик
сонлар.
Аннотация. Отдельная роль числа отражается в различных семантических
изменениях, интерпретациях, которые происходят в соответствии с основным
лексическим значением языковых единиц, и в научной литературе обозначается
термином "культурные коннотации". Наличие этих же коннотаций, воплощенных
в коллективном языковом сознании, дает возможность отличить логическое
понятие от коннотации культурного явления.
Известно, что с подъемом чисел, переходом на следующую строку важность чисел в
языковой культуре также постепенно снижается. Только некоторые десятичные числа
и числа, выходящие за пределы десятичной системы, являются культурно значимыми и
широко употребляемыми и начинают выражать коннотативное значение. В китайском
языке также только некоторые числа выше десятичноого порядка, имеют симво-
лическое и переносное значение.
Опорные слова и выражения: фразеология, цифры, фразы, И Цзин, десятичные
числа, единицы.
Abstract. A separate role of the number is reflected in various semantic changes,
interpretations, which is incidentally incident with the main lexical meaning of language
units, and is called the term "cultural consolidations" in the scientific literature. The
current presence of these consonations embodied in the mind of language allows you to
distinguish the logical understanding of the concept of a cultural event.
It is known that as the numbers rise from heat and in the following row, the
importance of the numbers in language culture is also declined. Only some numbers from
the decimal and decimal borders are culturally significant and wide consumption, begin
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
46
to express a console. Only some of the numbers above dozens in Chinese are symbolic
and portable meaning.
Keywords and expressions: Рhraseologists, numbers, phrases, i tszin, decimal, units.
Сон (рақам) дунё тартибини аниқлаш, борлиқни англашда муҳим восита-
лардан бири бўлиб, қадимдан турли халқлар маданиятида алоҳида аҳамият
касб этган. Хитой тилида сон семантикаси асосан лексик ва лексик-син-
тактик (саноқ сонларнинг ҳисоб сўзлар ва отлар билан бирикишда)
ифодасини топади.
Тил жамоаси учун сон семантикасининг аҳамияти, яъни унинг « маданий
талаби» ҳар хил тил маданиятларида турличадир. У ёки бу маданият
анъаналарида ушбу аҳамиятнинг даражаси ва хусусиятлари прецедент (
маданий равишда қайд қилинган) бўлган ва ўз ичига сонлар номларини
олган матнлар асосида аниқланиши мумкин. Сон турли маданиятларда
ҳисоблаш тизимларига асосланган ҳисобнинг дастлабки бирликларидан
мавҳумлашиб борган (ёрқин бурждаги юлдузлар сони – 7 та, дунёнинг
томонлари – 4 та, қўл бармоқлари – 10 та, бармоқлардаги бўғинлар – 12 ва
ҳ.к.). Сонларга ном бериш жараёнида қадимий тасаввурларни ўз ичига олган
рамзий маънолар тобора йўқолиб борган. Бироқ сонлардаги қадимий
рамзийлик элементларини муайян халқнинг анъанавий маданияти, урф-одат
ва удумлари, хурофот ва таъқиқлар тизимида, оғзаки халқ ижоди ва амалий
санъатда кенг учратиш мумкин. Бу каби маълумотлар лингвомаданиятда
муҳим материаллардан ҳисобланади, зеро лингвомаданиятнинг асосий
категорияларидан бири концепт ҳисобланади. Ушбу концепт маданият
жиҳатидан аҳамиятли тушунча сифатида тилда мужассам ва алоҳида
белгиланган бўлади.
Соннинг алоҳида роли тил бирликларининг асосий лексик маъноси билан
ёнма-ён воқеланадиган турли семантик ўзгаришлар, талқинларда акс
эттирилади ва илмий адабиётда «маданий коннотациялар» термини билан
юритилади
1
. Жамоа тил онгида мужассамланган айнан шу коннотация-
ларнинг мавжудлиги мантиқий тушунчани маданий ҳодиса концептидан
фарқлаш имкониятини беради.
Маълумки, сонлар сирадан юксалиш, кейинги қаторга ўтиши билан тил
маданиятидаги сонларнинг аҳамияти ҳам тобора камайиб боради. Ўнлик
2
ва
1
Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультуроло-
гический аспекты. – М., 1996. – С. 216.
2
Қадимги Хитойда яшаган математик, астороном Лю Хуйнинг (
刘徽
liú huī) «Тўққиз
бобдан иборат математика» (
九章算术
jiǔ zhāng suàn shù) асарида ўнлик ҳисоблаш тизими (
十进制
shí jìn zhì) Шан сулолоси даврида ( мил.авв.1600-1046йй) ихтиро қилингани ва улар
биркалар ёрдамида ёзилиб, Чоу Хуа (
筹划
chóu huà) деб номлангани батафсил ёзилган. Унда
абакдаги ҳисоблаш учун биркаларни жойлашувини аниқлаб олгандан сўнг, муайян
қоидалар асосида математик амалиётларни бажариш мумкинлиги ҳақида маълумот
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
47
ўнлик чегарасидан чиққан фақатгина айрим сонлар маданий жиҳатдан
аҳамиятли ва кенг истеъмолда бўлиб, коннотатив маъно ифодалай
бошлайди. Хитой тилида ҳам ўнликдан юқори бўлган сонларнинг фақат
айримлари рамзий ва кўчма маънога эга.
Хитой тилида
十
shí
ўн
сони. Хитойда
ўн
十
shí
бутун, мукаммал,
тугатилган, мамнуният келтирадиган
сон сифатида талқин қилинади. 10 сони
– бешта жуфт сонларнинг орасида энг каттаси бўлиб, якуний сон ҳисобланади
ва «тугатиш (якунлаш), бажариш ва жамлаш» маъноларини ифодалайди. «И
Цзин» («
易 经
») («Ўзгаришлар китоби») га кўра, чегара (юқори чўққи)га
эришгандан кейин бурилиш келади. Ўзгаришлар жараёнида «10» сони қайғу,
мусибатдан сўнг хурсандчилик ва аксинча, шодлик, хурсандчиликдан кейин
қайғулар келишини ифодалайди. Шунинг учун бу сон режалаштирилган, ният
қилинган ишларнинг нуқсонсиз амалга ошиши ёки кечирилмас жиноят содир
бўлишини тахмин қилиш имконини бериши мумкин.
Нарса-предметлар мажмуи ёки одамлар гуруҳи шакллантирилаётганда доим
ўн рақами танланади, зеро бу сон барча нарсалар учун меъёрдир. Масалан,
«ўнта машҳур юлдуз » (
十位著名明星
shí wèi zhù míng míng xīng), «ўнта
халқаро янгилик»
（十大国际新闻
shídà guó jì xīn wén
）
ва ҳ.к. Ўн сонини ўз
ичига олган хитой фразеологик бирликлари асосан шу семантикани сақлаб
қолади. Масалан:
十全十美
shí quán shí měi ибораси сўзма-сўз «ўнта бутунлик,
ўнта мукаммаллик» деб таржима қилинади ва « баркамол, етук»
сифатларини
ифода этади. Хитой лингвомаданиятида бу ибора етук, баркамол , тўлиқ
мукаммалликка эришган инсонга нисбатан ишлатилади.
十 一
shí yī
ўн бир
сони. Ўн бир сони хитой нумерологиясида кам
ишлатиладиган , лекин астрологияда муҳим сонлардан саналади. Масалан,
астрологияда Қуёш, Ой, сайёралар жойлашуви бўйича бирлик деб қаралган.
Бу сон ўлимдан кейинги, аниқроғи,
абадий ҳаётни
ифодалайди. Чунки 1
рақами ҳаётнинг бошланишини ифодаласа, 11 сони
янгидан бошланган ҳаёт
маъносида қўлланади. 11 сони ҳам салбий, ҳам ижобий маънода келади.
Ижобий маънода ҳаётнинг янгиланиши, ҳомила пайдо бўлиши, дунёвий
ишларни янгидан бошлашга ундаса, «нариги дунё» ни ифодалагани учун,
хитойликлар назарида бу дунёдаги «бузғунчилик» маъносини беради. Ўн
иккиталик циклда бу сон 1+1 шаклда келиб, барча нарсанинг янгидан
бошланишини билдиради
1
. Бу сон фразеология таркибида ҳам ишлатилади.
Ўн бир сонининг фразеологик бирликка айланиш мисоли:
十一路汽车
shí yí
lù qì chē «11-рақамли автобус» деб таржима қилинадиган бу ибора
берилган. Мин сулоласи даврига келиб (1368-1644) ўнлик ҳисоб тизими
（十进制
shí jìn
zhì) Европагача тарқалди. Европада 1585 йилда голландиялик математик Симон Стевин
«Ўнлик» («De Thiende», 1585) асарида ўнлик тизимни тадқиқ этган. Батафсил қаранг:
张延
生
.
象数易学与逻辑
.-
北京
.:
中央编译出版社
,2015
年
. -134
页
.
1
张延生
.
象数易学与逻辑
.
北京
.
中央编译出版社
,2015
年
. -248
页
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
48
шунингдек, «пиёда» маъносига ҳам эга, зеро, одамнинг иккита оёғи 11
рақамига ўхшаш.
十二
shí èr
ўн икки
сони. Хитойда 12 сони
уйғунлик ва тартиб
маъносини
билдиради. Астрологик тақвимда ҳам муҳим саналган 12 мучал ёшни, йилнинг
12 ойини, бир суткадаги 12 соат кеча ва кундузнинг кетма-кет, ўз тартиби
билан алмашиниб туришини ифодалайди. Бу сон «бир» ва «икки» сонидан
таркиб топгани учун, бир-бирига қўшилган ҳолда ҳам «уч» сонини ифодалаши,
уч сони эса борлиқ қонунига асосан «Осмон, Ер ва Инсон» маъносини
англатгани учун ҳам, 12 сони бевосита хитойликлар учун «ижобий сонлар»
сирасидан жой олган.
十三
shí sān
ўн уч
сони. Кўпгина Европа давлатлари ва Америка Қўшма
Штатлари халқлари учун 13 маълум бир сабабга кўра «салбий сон»
сифатида қаралса, хитойда у «оддий сонлар» орасидан жой олган. Лекин
муҳим тарафи шундаки, қадимги Хитой «ўлмас мумтоз асарлари» сони 13
тадан иборатлигидир. Шу сабабли, балки хитой лингвомаданиятида ўн уч
ижобий сонлар қаторидан жой олган.
十 四
shísì
ўн тўрт сони
. Ўн тўрт хитойликларда «катта офат олиб
келувчи» сонлар сирасига киради. Бу рақамли уйларни сотиб олиш ёки
сотиш жуда қийин. Одамлардаги қўрқув фобияси айнан 4 сони билан боғлиқ
бўлганлиги, 14 сонини ҳам ёмон кўришларига боис бўлган.
二十四
èr sh ísì
йигирма тўрт
сони. Хитой лингвомаданиятида йигирма
тўрт сони маълум бир маънода салбий бўёқдорлик касб этади. Мисол учун,
«У (аёл) бироз 24» – деган ибора оғзаки нутқда: «Унинг (аёл) жаҳли чиқди, у
(аёл) ғазабланди» маъносини англатади. Ушбу иборанинг келиб чиқиши
气
qì иероглифининг кўп маънолилиги билан боғлиқ. Бир томондан, қишлоқ
хўжалигига доир хитой ой тақвими 24 мавсумини ифодалайди, бошқа
томондан эса «жаҳлдор, ғазабли» маъносини англатади. Оғзаки нутқда бир
маънонинг иккинчи маъно билан ўрин алмашиши анча олдин юзага келган
1
.
四十八
sì shí bā
қирқ саккиз сони.
Қирқ саккиз сони хитойликлар учун
омадли сонлардан ҳисобланади,чунки унинг таркибида олтита саккиз сони
(6x8 = 48) бўлганлигидир
2
. Дао таълимотига кўра 48 сони «ҳалол меҳнат
билан топилган бойлик» тарзида талқин қилинади. Айниқса, савдо
ходимлари ўз маҳсулотлари ёрлиғида 8 сони билан тугалланган сонлар
иштирокини уларнинг тез сотилиши билан боғлиқлигига ишонадилар.
一百一
yī bǎi yī
бир юз бир
сони. 101 сони хитой тилида
一百一
yī bǎi yī
деб аталиб,
тўла-тўкис
маънони ифодалайди. Хитойликлар кўпинча шундай
дейдилар: «Унинг сенга муносабати 101» ёки «У 101 яхши одам», яъни бу
ердаги бир юз бир рақами «жуда, юз фоизга» маъносини ифодалайди.
1
罗常培
.
语言与文化
. -
北京
.:
北京出版社
, 2003
年
. -220
页
.
http://www.numeroscop.ru/znachenie_chisel/dvuznachnye_chisla/chislo_48.html
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
49
一 百 四 十 四
yìbǎisìshísì
бир юз қирқ тўрт
сони. Хитой
лингвомаданиятида бир юз қўрқ тўрт сони ижобий бўёққа эгадир.
Бинобарин, хитой тили материаллари таҳлилидан мазкур маъно ўртага
чиқади. Хусусан,
文 件
wén jiàn ибораси «ҳужжатга асосланган»
деган
мазмунни билдиради ва сўзма-сўз: «144-сонли ҳужжат» тарзида таржима
қилинади. Хитойликлар кўпинча Ма цзян (
麻将
má jiàng )– суякдан ясалган
ўйин ғиштчалар (домино)ни ўйнашни яхши кўришади. Бу ма цзяннинг сони
144 та, шунинг учун «144 та ҳужжатни ўрганишга борайлик» мажозий
иборасини эшитиш мумкин.
二百五十
èr bǎi wǔ shí –
икки юз эллик
сони. Салбий баҳо маъносига эга
бу оғзаки нутққа хос ибора кўп ҳолатларда хитойликлар томонидан киноя
билан ишлатилади. Масалан, танқидий бир муболаға тусига эга ҳазилда
шундай дейилади: «Хитойда 1,3 миллиард халқ бор, уларнинг 800 миллиони
ўйнайди, 200 – рақсга тушади, қолгани – 250». Бу иборанинг мазмуни
шундаки, кўпгина одамлар
то яшагунча яшаб турадилар, бир амаллаб яшаб
турадилар,
яъни хитойликлар орасида бор кучини ишга бериб, виждонан,
қунт, фидойилик билан ишлайдиган одамлар оздир. Яъни икки юз эллик
сони кўчма маънода куни ўтиши учун яшаб юрган, мақсадсиз, бекорчи
одамларни тавсифлаш учун қўлланилади.
四 百 二 十 一
sì bǎi èr shí yī
тўрт юз йигирма бир
сони. Маълумки,
замонавий Хитойда аҳолининг тез суръатларда ўсиб бораётгани сабабли
давлат ҳар бир оилага фақатгина бир фарзандга эга бўлиш ҳуқуқини берган.
Шу боис ғаройиб «ижтимоий касаллик» вужудга келган, уни Зон хе жен (
综
合症
zōng hé zhèng )– сўзма-сўз «421» деб аташади. Бу ердаги 4 сонининг
маъноси: 2 нафар буви + 2 нафар бува; 2 сони – бу ота-она: ота + она; 1 сони
битта фарзанд. Оиладаги катталар (4+2) ягона фарзандни эркалаши сабабли
у «ижтимоий дард» га йўлиқади, яъни қўрқоқ, мулоқотга киришмайдиган,
худбин, фақат ўзини севадиган одамга айланади. Меҳнатга ўргатилмаган
ундай бола ҳеч нарсани қила олмайди ва қилишни ҳам истамайди. Демак,
тўрт юз йигирма бир сони ана шундай шароитда ўсиб-улғайган худбин,
дангаса одамларни характерлайди.
Хитой тилида
一万
yíwàn
ўн минг
сони.
万
wàn иероглифи «ўн минг»
маъносини англатиб, ҳам математик бирлик, ҳам фразеологик бирикма
бўлиб келиши мумкин. Хитойликлар
万
wàn –
ўн минг
сўзидан кейин
一
yī –
бир
сўзини қўйиш орқали янги
агар
лексик маъносини ҳосил қилганлар.
万
一
wàn yī иероглифи сўзма-сўз «Ўн минг – бир» дея таржима қилинади.
Маъноси «ўн мингдан битта, яъни тасодиф». Бу бирикма «мабодо ҳар 10000
ҳодисалар ичида битта эҳтимол пайдо бўлса» маъносини беради. Бизнинг
фикримизча, шунинг учун ҳам луғатларда
агар
дефиницияси қайд этилган.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
50
Хитой тилида
千万
qiān wàn
ўн миллион
сони.
千万
qiān wàn иероглифи
ўн миллион
ни ифодалайди. Бу математик сон ва турғун ибора сифатида
ишлатилади. Масалан,
千万
qiān wàn сўзма-сўз «минг, ўн минг» деб ўги-
рилади ва «н
има бўлганда ҳам
,
ҳар қандай ҳолатда
»
мазмунини англатади.
Маълумки, инсон ҳаёти давомида ҳар қандай ҳолатга тушиши мумкин.
Яхши ва ёмон кунлар уни доим таъқиб қилиб юради. Хитойликлар ушбу
иборани асосан инсон ҳаётидаги турли оғир шароитларда, дастак, қўллаб
қувватлаш учун ижобий маънода ишлатадилар. Бу мисоллар хитой тилидаги
айрим сонларнинг мустақил ифодали воситалар сифатида кенг тарқал-
ганлигидан далолат беради.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, хитой маданиятида ўнликдан юқори
сонларнинг аҳамияти сонлар сирадан юксалиш, кейинги қаторга ўтиб
борилиши билан тобора пасайиб борган. Ўнлик чегарасидан чиққан айрим
сонлар маданий жиҳатдан аҳамиятли ва кенг истеъмолда бўлиб, қўшимча
маъноларни ифодалай бошлайди. Аксарият ҳолларда ўнликдан катта хитой
сонлар кучайтириш, бўрттириш маъноларини ифодалашга хизмат қилса-да,
айрим сонлар хитой жамиятидаги ижтимоий қарашлар натижасида рамзий
ва кўчма маъно касб этган.
ГИСАРОВ ФАРХОД
ўқитувчи, ТДШУ
Уйғур тилидаги доривор ўсимликлар номларида
компонентлилик ва лексик боғлиқлик
Аннотация. мақола уйғур тилидаги доривор ўсимликлар номлари ва улардаги лексик-
семантик муносабатлар масаласи ўрганишга бағишланади. Доривор ўсимликлар
номларини тарихий фитономик-лингвистик-семантик жиҳатлари ва хусусиятларини
тадқиқ қилиш тилшунослик фанига янада янги маълумотлар бера олиши масаласига
ижобий ёндашилади. Доривор ўсимликлар номларига илмий қизиқиш ва унинг тарихий
жараён эканлиги борасида фикр юритилади.Доривор ўсимликлар номларини ўрганишнинг
бугунги Пандемия шароитларида аҳамияти ҳақида сўз юритилади.Республикамизда ва
жаҳонда бу борада олиб борилаётган саъй-ҳаракатлар қисқача баён қилинади.Шу билан
бирга уйғур тилидаги доривор ўсимликлар номлари олинган манба хусусида тўх-
талинади.Уйғур тилидаги доривор ўсимликлар номларидаги бир ва ундан ошиқ
компонентлилик асосида тузилганлиги ҳамда бундай сўз бирикмаларининг лексик-
снемантик ўзига хосликлари борасида талқиний фикрлар билдирилади.
Таянч сўз ва иборалар: компонентлик, фитономик, лингвистик, лексик, семантик,
табобат, фармацевтика, Чигит, Анжур, Қича, Шатранжи, Урдун ёки Урдан,
Бузидан, Тошўт, Кўкбаж, Шаптўл, Қундузўт, Тағ пиязи, Ақмуч, Арпибадиян, Липекгул,
Шатут, Баладур, изофа, занжири.
