ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
258
O‘SIMLIK VA UNGA OID NOMLARNING LEKSIK VA MORFOLOGIK
TAHLILI
Xidirova Iroda
Ilmiy rahbar.
Boyqulova Sevara
G'affarova Gulbahor
Termiz davlat universiteti 2-bosqich talabalari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7919643
Annotatsiya. Maqolada XI–XV asrlardagi lug'atlardagi o'simlik va unga oid nomlarning
leksik va morfologik jihatdan tahlili yoritib berildi. Shuningdek, ba'zi so'zlarning ma'nolari leksik
jihatdan boshqa so'zga teng ekanligi aniqlashtiriladi. Morfologiyada ba'zi so'zlarning ma'nolari
turli xil so'z turkumlarida ekanligiga duch kelamiz.
Kalit so'zlar: Morfologik tahlil, leksik tahlil, bitik, baqla, momiq, “Muhokamat ul-
lug'atayn”, “Devonu lug’oti-t-turk”, “At-tuhfatuz zakiyatu fil lug’otit”.
LEXICAL AND MORPHOLOGICAL ANALYSIS OF PLANT AND RELATED
NAMES
Abstract. This In the article, the lexical and morphological analysis of the Plant and related
nouns in the dictionaries of the 11
th
–15th centuries was highlighted. It is also determined that the
meanings of some words are lexically equivalent to other words. In morphology, we come across
that the meanings of some words are in different word groups.
Key words: Morphological analysis, lexical analysis, bitik, bagla, fluff, “Muhokamat ul-
lughatayn”, “Devonu lug'oti-t-turk”, “At-tuhfatuz zakiyatu fil lug'otit”.
ЛЕКСИЧЕСКИЙ И МОРФОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ РАСТИТЕЛЬНЫХ И
РОДСТВЕННЫХ НАЗВАНИЙ
Аннотация. В статье дан лексико-морфологический анализ названий растений и
родственных им названий в словарях XI-XV вв. Также уточняется, что значения
некоторых слов лексически эквивалентны другому слову. В морфологии мы сталкиваемся с
тем, что значения некоторых слов находятся в разных словосочетаниях.
Ключевые слова: Морфологический анализ, лексический анализ, битик, бака, пух,
«Мухокамат ул-лугъатайн», «Девону лугъоти-т-тюрк», «Ат-тухфатуз закияту фил
лугъотит».
O‘rta Osiyo xalqlarining atoqli farzandi Mahmud Koshg’ariy XI asrda yashab ijod etdi.
Uning bebaho “Devoni lugotit turk” asari u davr madaniy hayotida va tilshunoslik tarixida alohida
sahifa ochdi. “Devonu lugotit turk” da shaharlar, qishloqlar, dengiz, suv, uy-rozgor buyumlari
qushlar, hayvonlar astranomik malumotlar, qabila va urug nomlari keltirilgan. Ayniqsa, o‘simlik
nomlari lingvistik jihatdan batafsil keltirilgan.
Bunda har so'zning manolari, polisemiya, omonomiya, sinonim, antonim sozlar chuqur tahlil
qilinadi. Tovushlar fonemalarning tahlili ancha mukammal: unli va undosh fonemalar, choziq va
qisqa unlilar, ularning talaffuzi va orfografiyasi, tildagi fonetik hodisa va qonuniyatlar batafsil
izohlangan.
Yana bir ikkinchi asarimiz “At-tuhfatuz zakiyatu fil lug’otit turkiya” asari. Bu asar XIV
asrda Misrda yozilgan bolib uni yozgan muallifning ismi malum emas. Asar mamluk-qipchoq
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
259
tilida yozilgan. Bu til XIII–XV asrlarda Misr va Suriya savdogarlari, davlat xizmatchilari
foydalanilgan til edi. Navbatdagi asar "Muhokamat ul‐lug'atayn" Alisher Navoiyning asarida
oʻzbek tilining boyligini, qudratini, oʻsha zamonning adabiy tillari qatoridan oʻrin olishga qodir
va haqli ekanligini ilmiy tomondan isbotladi. Asarda oʻzbek (turkiy) va fors tillari unli tovushlar,
leksika va morfologiya doirasida oʻzaro qiyoslanadi.
Ushbu asarlar asosida ayrim lug'atlarning leksik va morfologik tahliliga to'xtalib òtish
mumkin. Asarlarda keltirilgan o'simlik nomlarini leksik jihatdan tahlil qilsak, masalan: "
o'simlik
"
so'zi "Devonu lug’oti-t-turk"asarida
ot
(o‘t) so'zi shaklida qo'llanilgan (28-bet).
At-tuhfa asarida esa
javshan
(73-bet), bundan tashqar
i baqla
so'zi shaklida ham keltirilgan
(95-bet). Devonu lug’oti-t-turk asarida osimlik manosida keltirilgan
ot
so'zi (28-bet) At-tuhfa
asarida achchiq o't ma'nosida kelgan (236-bet). At-tuhfa asarida o'simlik ma'nosida qo'llanilgan
"bitik"
so'zi Qadimgi turkiy tilda kitob ma'nosi ham anglatgan. Devonu lug’oti-t-turk asarida
keltirilgan
"momiq"
so'zi (233-bet) paxta so'zi ma'nosida qo'llangan.
Bu so'zni morfologik jihatdan tahlil qilsak Devonu lug’oti-t-turk asarida ot so'z turkumidagi
qo'llangan, ammo bu so'z hozirgi adabiy tilimizda sifat so'z turkumiga oid so'z hisoblanadi.
Tariq
o'simligi Devonu lug’oti-t-turk asarida
ugur
shaklida (34-bet) At-tuhfatuz zakiyatu
fil lug’otit turkiya asarida esa
tari
shaklida (55-bet) keltirilgan leksik jihatdan bu so‘zlar bir xil
ma'noga ega. Shuningdek,
"arpa"
o'simligi ham shaklan ushbu ikki asarda berilgan lug'atlardan
farq qiladi. Xususan, At-tuhfatda
"arpa"
shaklida (170-bet) Devonda esa
örtgün
(o'rtgun) (465-
bet) shaklida keltirilgan.Bundan ko'rinadiki, o'sha davrda shaklan har xil bo'lgan so'zlar ma'no
jihatdan bir xil ma'noga ega ekanligini ko'rdik.O'sha davr leksikografiyasi uchun ham bu so'zlar
olimlar nutqida aynan kerakli manba bo'lib xizmat qilgan.
Devonu lug’oti-t-turk asarida keltirilgan
"yaš"
so'zi (326-bet) ko'kat, sabza ma'nosida
kelgan bu so'zni morfologik jihatdan tahliliga e'tibor bersak, bu so‘z asarda ot so'z turkumi
ma'nosida qo'llanilgan, hozirgi o'zbek adabiy tilimizda esa bu so‘z ham ot, ham sifat so'z turkumi
ma’nosida qo'llanadi.
Negaki yosh – insonning yoshi ma'nosida ot so'z turkumida, tashqi ko'rinish ma'nosida sifat
so'z turkumiga oid so'z hisoblanadi. Alisher Navoiyning Muhokamat ul-lug'atayn asarida
keltirilgan
"rayohin"
so'zi (44-bet) biz yuqorida keltirib o'tgan “Devonu lug’oti-t-turk” asaridagi
"yaš"
so'zi bilan leksik jihatdan bir xil ma'noga ega.
Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirgan holatda shuni aytish mumkinki, har bir lug'atni leksik
va morfologik jihatdan tahlil qilganimizda lug'atlardagi har bir so'z turli xil ma'nolarga ega
ekanligining guvohi bo'ldik. Lug'atlar har bir davrdagi o'ziga xos xususiyatlarni saqlab qolgan. Bu
lugatlarni ko'rib o'tish jarayonida biz o'sha davrdagi XI–XV asrlardagi urug‘-qabilalarning har
birida lug'atlar leksikasi o'zgacha ekanligi hamda lug'at boyligining keng ekanligiga amin bo'ldik.
REFERENCES
1.
Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug'atayn. – Toshkent:
2.
At-tuhfatuz zakiyatu fil lug’otit turkiya. – Toshkent: Fan, 1968. – B. 123.
3.
Devonu lug’oti-t-turk. G'afur G'ulom nomidagi matbaa -nashriyot uyi,Toshkent, 2017 yil,
488 bet.
4.
Norboyevna Q. S., Shohista M. Oֲ ‘ZBEK TILIDA KOSMONIMLARNING HOSIL BO
‘LISH BOSQICHLARI //E Conference Zone. – 2022. – С. 48-50.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
260
5.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES). Modern
Science and Research, 2(3).
6.
O'.Xoliyorov, B. Mengliyev O'zbek tilining so'z yasalish lug'ati — Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2008.
