ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
318
INTELLEKTUAL MULK HUQUQINING RIVOJLANISHI VA HUQUQIY
KAFOLATLARI
Qandimov Ilyos Qalandar o‘g‘li
Buxoro viloyati yuridik texnikumi o‘qituvchisi
e-pochta:
https://doi.org/10.5281/zenodo.8377280
Annotatsiya.
Intellektual faoliyat natijalarini qo‘llash orqali iqtisodiyot tarmoqlari,
ijtimoiy va boshqa sohalarga zamonaviy axborot-innovatsion texnologiyalarni tezkor joriy qilish
O‘zbekiston Respublikasini jadal rivojlantirishning muhim shartlaridan biri sanaladi.
Kalit so‘zlar
:
Intellekt, mulk huquqi, ixtirolar, patent, intellektual faoliyat natijalari,
intellektual mulk obyektlari, muallaiflik huquqi, turdosh huquqlar.
INTELLECTUAL PROPERTY LAW DEVELOPMENT AND LEGAL
GUARANTEES
Abstract.
The rapid introduction of modern information and innovative technologies to
economic sectors, social and other fields by applying the results of intellectual activity is
considered one of the important conditions for the rapid development of the Republic of
Uzbekistan.
Key words:
Intellect, property rights, inventions, patent, results of intellectual activity,
intellectual property objects, copyright, related rights.
РАЗВИТИЕ ЗАКОНА ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ И
ПРАВОВЫЕ ГАРАНТИИ
Аннотация.
Быстрое внедрение современных информационных и инновационных
технологий в отрасли экономики, социальную и другие сферы путем применения
результатов интеллектуальной деятельности считается одним из важных условий
быстрого развития Республики Узбекистан.
Ключевые слова:
Интеллект, права собственности, изобретения, патент,
результаты
интеллектуальной
деятельности,
объекты
интеллектуальной
собственности, авторское право, смежные права.
Abstract.
The
rapid
introduction
of
modern
information
and
innovative
technologies to economic sectors, social and other fields by applying the results of
intellectual activity is considered one of the important conditions for the rapid development of the
Republic of Uzbekistan.
The rapid introduction of modern information and innovative
technologies to economic sectors, social and other fields by applying the results of intellectual
activity is considered one of the important conditions for the rapid development of the
Republic of Uzbekistan...
Key words:
Intellect, property rights, inventions, patents, results of intellectual
activity, intellectual property objects, copyright, related rights.
Mamlakatimizda iqtisodiyot
tarmoqlariga intellektual
faoliyat
natijalari
va
innavotsiyalarini joriy etish mexanizmlarini takomillashtirish, mintaqaviy brendlarni
yaratish, kontrafakt mahsulotlar realizatsiyasining oldini olish, intellektual mulkning
ishonchli himoyasini ta`minlash borasida izchil ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan 26- aprel
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
319
2022-yil 221-son PQ “Intellektual mulk sohasini yanada rivojlantirishga oid qo`shimcha
chora tadbirlar to‘g‘risida” gi qaroriga muvofiq intellektual mulkni ishonchli himoya qilish,
intellektual mulk sohasida davlat boshqaruvini yanada takomillashtirish, mamlakatning
investitsiyaviy jozibadorligini oshirish hamda kontrafakt mahsulotlarga samarali
qarshi
kurashish,
shuningdek,
Yangi
O‘zbekistonning
2022-2026-yillarga mo`ljallangan
taraqqiyot strategiyasida belgilangan vazifalarni bajarish uchun bir qator maqsad qo`ygan.
Unga ko`ra intellektual mulk obyektlarining oldi-sotdisiga qulay shart- sharoitlar yaratish
uchun “Intellektual mulk- barcha uchun” maxsus internet- auksion savdo platformasi Adliya
vazirligi tomonidan ishlab chiqilmoqda.
Intellektual mulk obyektlari- intellektual faoliyat natijalari, fan, adabiyot va san’at
asarlari hamda sanoat namunalari barcha davlatda huquqiy himoyaga olingan. Bu toifadagi
mahsulotlardan dunyo jamoatchiligi bahramand bo‘lishi uchun esa kelishuv va shartnomalar
asosida boshqa davlatlarda ham foydalanishga yo‘l qo‘yilgan. Buning uchun ham milliy, ham
xalqaro-huquqiy asoslar va mexanizmlar yaratilgan. Davlatlararo xalqaro hamkorlikni
ta’minlash maqsadida xalqaro universal hukumatlararo tashkilotlar tuzilgan. Har
qanday
mamlakatning
rivojlanganlik
darajasi
undagi intellektual
mulkning rivojlanganlik
darajasiga qarab belgilanadi. Shuning uchun barcha mamlakatlarda o‘z intellektual mulkini
rivojlantirish borasida, ayniqsa, bu mulkning davlatda va butun dunyoda himoyalanishiga
katta e’tibor qaratiladi.
1967-yil 14-iyul kuni Stokgolm shahrida imzolangan Butunjahon intellektual mulk
tashkilotini tashkil etish haqidagi konvensiya asosida tashkil etilgan Butunjahon
intellektual mulk tashkilotining (BIMT) intellektual mulkni xalqaro himoya qilishda o‘rni
katta. Ushbu tashkilot 1974-yil dekabr oyida BMTning hukumatlararo xalqaro tashkiloti
degan maxsus maqomni olgan. Tashkilotning vazifasi – dunyoda davlatlar o‘rtasida kelishuv va
bitimlar asosida intellektual mulkni himoya qilishni muvofiqlashtirish hamda shu sohadagi
turli shartnoma va konvensiyalarning ma’muriy boshqaruvini ta’minlashdan iborat.
Bugungi kunda dunyoning 180 dan ortiq davlati BIMTning a’zosi hisoblanadi.
O‘zbekiston 1991-yil 25-dekabrdan mazkur Tashkilotning teng huquqli a’zosidir.
Mamlakatimiz BIMTning 14 ta xalqaro hujjatini tasdiqlagan. 2000-yili Butunjahon
intellektual mulk tashkilotiga a’zo davlatlari o‘rtasida 26-aprel – “Xalqaro intellektual mulk kuni”
sifatida nishonlanishi kelishilgan. 2001-yildan boshlab ushbu sana har yili butun dunyoda
nishonlab kelinmoqda.
Intellektual mulk – bu turli zamonlarda insonlar o‘zining ongi va tafakkuri, bilimi va
qobiliyati yordamida kundalik ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda turli sohalarda yaratgan ijod
mahsulotlari yoki mulklari. “Intellekt” lotincha so`z bo`lib, “aql” degan ma`noni anglatadi.
Bu mulklarni zamonaviy texnologiya sohasi, fan va adabiyot sohasi yoki sanoat va
kimyo sohasi singari boshqa bir qator sohalarning rivojlanishi, yangiliklar yaratilishi va
tatbiq etilishi misolida sanab o‘tish mumkin. Inson salohiyati bilan yaratilgan intellektual
mulkning himoya qilinishi, ommaga taqdim etilishi, moliyalashtirilishi, shuningdek
faoliyatini davom ettirishi, ayniqsa, uning muhofaza etilishi O‘zbekiston Respublikasi
Qonunlari, Fuqarolik Kodeksida alohida belgilab o`tilgan.
Intellektual faoliyat natijalari. Intellektual faoliyat o‘z xarakteriga ko‘ra, inson
faoliyatining eng oliy ko‘rinishi – ijodiy faoliyat hisoblanadi. Inson ijodiy faoliyati bu
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
320
faoliyatni amalga oshirish usul-vositalari, faoliyat mahsullari xususiyatlariga ko‘ra inson
ongli faoliyatining boshqa ko‘rinishi odatdagi, kundalik faoliyatidan farq qiladi.
Intellektual faoliyat natijalariga quyidagilar kiradi:
- fan, adabiyot va san’at asarlari;
- ijrolar, fonogrammalar, efir yoki kabel orqali ko‘rsatuv yoki eshittirish beruvchi
tashkilotlarning ko‘rsatuvlari yoki eshittirishlari;
elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalari;
- ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari;
- seleksiya yutuqlari;
- oshkor etilmagan axborot, shu jumladan ishlab chiqarish sirlari (nou-xau).
Fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining tovarlari, ishlar va xizmatlarning xususiy
unsurlarini aks ettiruvchi vositalarga nisbatan bo‘lgan huquqlarga ham mutlaq huquqlar
haqidagi qoidalar qo‘llaniladi. Ma’lumki, fuqarolik muomalasida turli-tuman subyektlar
ishtirok etadi, ayni vaqtda, muomalada xilma-xil mahsulot va xizmatlar harakatda bo‘ladi. Mana
shunday sharoitda subyektlar, ular ishlab chiqargan tovarlar va ko‘rsatadigan xizmatlar
alohida farqlash belgilariga ega bo‘lishi shart, aks holda, turli anglashilmovchilik, qiyinchiliklar
vujudga kelishi mumkin. Ana shunday farqlash belgilari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining
o‘zlarini, uning ishlab chiqargan tovarlari, bajaradigan ishlari va ko‘rsatadigan
xizmatlarining
xususiy
alomatlarini
(individual
belgilarini)
aks
ettiruvchi vositalar
hisoblanadi. Bunday alohida farqlash belgilarining quyidagi turlari mavjud:
- firma nomlari;
- tovar belgilari (xizmat ko‘rsatish belgilari);
- tovar chiqarilgan joy nomi.
Ma’lumki, intellektual faoliyat eng tez rivojlanib borayotgan dinamik jarayon
hisoblanadi. Yuksak sur’atlar bilan davom etayotgan bu jarayon natijasida intellektual
faoliyatning
yangi
mahsullari
vujudga
kelmoqda.
Masalan,
topogral
va
integral
mikrosxemalar. Garchi ular mavjud qonunlarda nazarda tutilmagan bo‘lsa ham ularga
nisbatan O`zbekiston Respublikasi Fuqarlik Kodeksining 1031-moddasi uchinchi qismida
belgilangan qoidalar mazmunidan kelib chiqib, intellektual mulk haqidagi qoidalar
qo‘llaniladi. Fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining ular ishlab chiqarayotgan tovarlar,
ko‘rsatadigan xizmatlarining yangi farqlash belgilari vujudga kelishi mumkin va bunday
holda ham ularga nisbatan O`zbekiston Respublikasi Fuqarlik Kodeksining IV bo‘limiga
tegishli qoidalar qo‘llaniladi.
Intellektual mulk obyektlarini huquqiy muhofaza qilish deganda bu obyektlarga
nisbatan subyektiv huquqlar sohibi huquqlarining qonuniy jihatdan qo‘riqlashini vujudga
keltirish asoslari tushuniladi. Binobarin, intellektual mulk obyekti o‘z-o‘zidan huquqiy
muhofaza ostiga olinmaydi, balki bu obyektga nisbatan sub’ektiv huquqlarga ega bo‘lga
shaxslar muallifning shaxsiy huquqlari, mutlaq huquqlar sohibining huquqlari, litsenziya
asosida foydalanuvchining huquqlari, avvaldan foydalanuvchining huquqlari va shu kabilar
huquqlari huquqiy jihatdan muhofaza ostiga olinadi.
Intellektual mulk obyektlarini huquqiy muhofaza ostiga olish:
- ularning yaratilganlik fakti asosida;
- O‘zbekiston Respublikasi Fuqarlik Kodeksida yoki boshqa qonunlarda nazarda
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
321
tutilgan hollarda va tartibda vakolatli davlat organi tomonidan huquqiy muhofaza hujjati
berilishi asosida vujudga keladi.
Oshkor etilmagan axborotga nisbatan huquqiy muhofaza berish shartlari qonun bilan
belgilanadi.
Intellektual ob’ektlarning quyidagi turlari bo‘yicha ularni huquqiy muhofaza qilish
ularning yaratilishi (vujudga kelish) fakti asosida sodir bo‘ladi:
- fan, adabiyot va san’at asarlari;
- EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalari;
- ijrolar, ijrolarni sahnalashtirish, eshittirish va ko‘rsatuvlar;
- topologik va integral sxemalar.
Intellektual mulk quyidagi obyektlarining huquqiy muhofazasi davlat organi
tomonidan huquqiy muhofaza yorlig‘i berilishi asosida vujudga keladi:
- ixtiro, sanoat namunasiga nisbatan – patent beriladi;
- foydali modelga nisbatan – guvohnoma beriladi («Ixtirolar, sanoat namunalari,
foydali modellar to‘g‘risida»gi Qonundan);
- seleksiya yutuqlariga nisbatan – patent beriladi;
- tovar (xizmat ko‘rsatish) belgisiga nisbatan u davlat ro‘yxatidan o‘tkazilib –
guvohnoma beriladi;
- firma nomi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilib (reestrga kiritilib) bu haqda – dalolatnoma
beriladi;
- tovar chiqarilgan joy nomiga bo‘lgan huquq davlat ro‘yxatidan o‘tkazilib – undan
foydalanish huquqi to‘g‘risida guvohnoma beriladi.
Mutloq huquqlar- bunday huquq egalarini turli harakatlar sodir etish (ijodiy faoliyat
mahsulidan foydalanish, uni tasarruf etish kabi) bo‘yicha haqdorligi, vakolatliligini va ayni
vaqtning o‘zida boshqa har qanday shaxslarga bunday yuqorida ko‘rsatilgan harakatlarni sodir
etishning taqiqlanishini ta’minlovchi subyektiv mutlaq huquq tushuniladi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan tahlillar intellektual faoliyatni rivojlantirish, ilg‘or
intellektual faoliyat natijalarini qo‘llash orqali ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish,
intellektual mulkni huquqiy himoya qilish, davlat organlari va tashkilotlarining ushbu
yo‘nalishdagi o‘zaro hamkorlikdagi faoliyatini zamon talablariga moslashtirish, intellektual mulk
obyektlari qo‘llangan mahsulotlar hajmini oshirish hamda ichki va tashqi bozorlarda o‘z nomiga
(brendiga) ega bo‘lgan raqobatbardosh mahsulotlar turlarini kengaytirish borasidagi ishlar
lozim darajada olib borilmayotganini ko‘rsatadi.
Xususan: intellektual mulk obyektlarini ishlab chiqarish jarayonlariga jalb qilish
ko‘rsatkichlari juda pastligi, aholi va tadbirkorlik subyektlari intellektual mulk sohasi bo‘yicha
yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega emasligi hamda xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z
faoliyatiga intellektual faoliyat natijalarini joriy qilishdan manfaatdor emas va ixtirochilar va
novatorlar uchun qulay shart- sharoitlar yaratilmaganligidir. Qayd
etilgan
kamchiliklar
mamlakatimizda
intellektual
mulk
sohasining jadal rivojlanishiga, jahon bozorlarida
O‘zbekiston nomini ifoda qiluvchi mahsulotlar eksporti hajmining ortishiga, xorijiy
investitsiyalarni jalb etishga, iqtisodiyotning o‘sishiga hamda davlat va jamiyat hayotining
boshqa sohalarini rivojlantirishga to‘sqinlik qilmoqda. Shu munosabat bilan 2022 — 2026-
yillarda O‘zbekiston Respublikasida intellektual mulk sohasini rivojlantirish strategiyasi qabul
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
322
qilinishi alohida ahamiyat kasb etmoqda. “Intellektual mulkning samarali huquqiy
muhofazasidan — kuchli huquqiy himoyasi sari” tamoyili asosida intellektual mulkni jamiyat
va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini rivojlantiruvchi asosiy drayverga aylantirish orqali
O‘zbekistonni ilmiy-texnikaviy va ixtirochilik jihatdan taraqqiy etgan davlatlar qatoriga kiritish
hamda mintaqaviy brendlarni hududlarni har tomonlama rivojlantiruvchi vosita sifatida
yuzaga chiqarish mumkin.
Shuningdek
26-aprel
2022-yil
221-son
PQ
“Intellektual
mulk
sohasini
yanada rivojlantirishga oid qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risida” gi qaroriga muvofiq intellektual
mulk sohasi bo‘yicha qonunchilikda mavjud bo‘shliq va ziddiyatlarni bartaraf qilish, ilg‘or jahon
tajribasi asosida uni doimiy takomillashtirib borish, respublikada amalga oshirilayotgan
ma’muriy islohotlar doirasida intellektual mulk sohasidagi davlat boshqaruvi tizimini mas’ul
vazirlik va idoralar faoliyatidagi bir-birini takrorlovchi vazifa va funksiyalarni bartaraf qilish
orqali takomillashtirish, intellektual mulk obyektlarini huquqiy muhofaza qilish jarayonlarini
zamonaviy tendensiyalarni inobatga olgan holda muntazam takomillashtirib
borish
va
intellektual mulk obyektlari yaratilishini qo‘llab-quvvatlash intellektual mulk obyektlarining
ta’sirchan huquqiy mexanizm bilan himoya qilinishini ta’minlash intellektual mulk sohasini
byurokratiyadan holi qilish maqsadida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
joriy qilish orqali to‘liq raqamlashtirish, fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining intellektual
mulkka bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish va huquqiy madaniyatini yuksaltirish bo‘yicha
innovatsion usullarni qo‘llagan holda manzilli targ‘ibot tadbirlarini muntazam o‘tkazib borish
intellektual mulk sohasi bo‘yicha global integratsiya jarayonlarida faol ishtirok etishi intellektual
mulk sohasida davlat boshqaruvini takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega
.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 26-apreldagi “Intellektual mulk sohasini
yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-221-son Qaroriga
asosan tasdiqlangan 2022 — 2026-yillarda O‘zbekiston Respublikasida intellektual mulk
sohasini rivojlantirish strategiyasi. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 07.07.2023-y.,
06/23/108/0460-son;
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 28-yanvardagi “Intellektual mulk
ob’yektlarini muhofaza qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-
4965-son Qarori. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 07.07.2023-y., 06/23/108/0460-son;
3.
Intellektual mulk huquqi: rivojlantirish istiqbollari / Ma’sul muharrir: A.G‘afurov. –
T.: “Adolat”, 2012. 68 bet;
4.
Intellektual mulk huquqining dolzarb muammolari / xorijiy ekspertlar ishtirokida
(videokonferensiya shalida) Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to‘plami. – T.:
TDYU, 2020. – 336 bet;
5.
Intellektual mulk. Darslik. Mas’ul muharrirlar: yu.f.d., prof., O.Oqyulov, yu.f.f.d. (PhD), dosent
N.E.G‘afurova // Mualliflar jamoasi. – T.: TDYU nashriyoti, 2019. – 588 bet;
Internet saytlari
1.
2.
3.
