ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
76
O‘DK-633.1.
G‘O‘ZADA ORGANIK O‘G‘ITLAR VA KOMPOSTLARNI QO‘LLASH
TEXNOLOGIYASI PAXTA HOSILI VA UNING SIFAT KO’RSATKICHLARIGA
TA’SIRI
Kurbanxodjayeva Ruxsora Baxramovna
Тошкент вилояти Уртачирчик туман ММТБ га карашли
умумий урта таълим мактаби рахбари
Sultonmurodova E’zozabonu Dilshodjon qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
ezozasultonmurodova@icloud.com
Sharapova Sohiba Ergashboy qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
Shamsiyeva Zulfiya Nuriddin qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467212
Annotatsiya. Bugungi kunda tuproq unumdorligi va olinadigan qishloq xo‘jalik
mahsulotlari sifatini oshirishda organik o‘g‘itlar va kompostlar muhim o‘rinni egallaydi. Keyingi
yillarda butun dunyoda, shu jumladan, O‘zbekistonda ham yer resurslaridan jadal sur’atda
foydalanish natijasida tuproqlarda gumus va oziq elementlar miqdorining kamayishi kuzatilib,
tuproqda ayrim elementlarning yetishmasligi sodir bo‘lmoqda. Buning asosiy sababi
tuproqlardan har yili hosil orqali oziq elementlari tashqariga ko‘proq chiqib ketib, kamroq qaytib
kelishi, ya’ni chiqim va kirim balansining buzilishidir. Rivojlangan mamlakatlarda paxta xom
ashyosi yetishtirishning 2016-2017 yillardagi tahlili shuni koʼrsatadiki, paxta yetishtirish
boʼyicha birinchi beshlikka Hindiston, Xitoy, АQSh, Pokiston va Braziliya davlatlari kiradi.
Ushbu holat bir qator salbiy ko‘rinishlarga olib keladi, jumladan tuproqlarning
antropogen ta’sirlariga qarshiligi kamayib, eroziya jarayonlari kuchayadi, fizik-kimyoviy
xususiyatlari yomonlashib, agronomik qimmatli xisoblangan agrigatlik tarkibi buziladi.
Kalit so’zlar: Organik o‘g‘itlar va kompostlar, qo‘llash texnologiyasi paxta hosili va
uning sifat ko’rsatkichlari.
THE TECHNOLOGY OF APPLYING ORGANIC FERTILIZERS AND COMPOSTS
TO COTTON, ITS EFFECT ON COTTON YIELD AND QUALITY INDICATORS
Abstract. Today, organic fertilizers and composts play an important role in improving soil
fertility and the quality of agricultural products. In recent years, as a result of the rapid use of
land resources in the whole world, including Uzbekistan, there is a decrease in the amount of
humus and nutrients in the soil, and there is a shortage of some elements in the soil. The main
reason for this is that nutrients leave the soil every year through crops, and less return, that is,
the balance of output and input is disturbed. The analysis of raw cotton production in developed
countries in 2016-2017 shows that India, China, USA, Pakistan and Brazil are among the top five
cotton producers.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
77
This situation leads to a number of negative manifestations, including a decrease in the
resistance of soils to anthropogenic effects, an increase in erosion processes, a deterioration of
their physical and chemical properties, and a deterioration of the agronomically valuable
aggregate composition.
Key words: Organic fertilizers and composts, application technology, cotton yield and its
quality indicators.
ТЕХНОЛОГИЯ ВНЕСЕНИЯ ОРГАНИЧЕСКИХ УДОБРЕНИЙ И КОМПОСТОВ
ПОД ХЛОПОК, ЕЕ ВЛИЯНИЕ НА УРОЖАЙНОСТЬ И КАЧЕСТВЕННЫЕ
ПОКАЗАТЕЛИ ХЛОПКА.
Аннотация. Сегодня органические удобрения и компосты играют важную роль в
повышении плодородия почв и качества сельскохозяйственной продукции. В последние
годы в результате бурного использования земельных ресурсов во всем мире, в том числе и
в Узбекистане, наблюдается уменьшение количества гумуса и питательных веществ в
почве, наблюдается дефицит некоторых элементов в почве. Основная причина этого в
том, что питательные вещества каждый год покидают почву вместе с культурами и
меньше возвращаются, то есть нарушается баланс выхода и поступления. Анализ
производства хлопка-сырца в развитых странах в 2016-2017 годах показывает, что
Индия, Китай, США, Пакистан и Бразилия входят в пятерку крупнейших производителей
хлопка.
Такая ситуация приводит к ряду негативных проявлений, среди которых снижение
устойчивости почв к антропогенному воздействию, усиление эрозионных процессов,
ухудшение их физико-химических свойств, ухудшение агрономически ценного агрегатного
состава.
Ключевые слова: Органические удобрения и компосты, технология внесения,
урожайность хлопка и его качественные показатели.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida organik o‘g‘itlarga bo‘lgan talab yuqori bo‘lib,ayrim
hollarda ularning yetishmasligi kuzatiladi.Masalan O‘zbekiston sharoitida gumus balansini
defitsitsiz holatda ushlab turish uchun har bir gektar sug‘oriladigan yerga har yili 15-20 tonna
organik o‘g‘it qo‘llanilishi kerak aslida. Lekin,hozircha ushbu miqdordagi organik o‘g‘itlarni
to‘plash imkoniyati yo‘q
Chigitidan lingp, paxsha moyi, kunjara, shulxa, shrot olinadi. Paxta moyi
(chigit tarkibida 22—29%) qimmatli oziq mahsuloti boʻlib, glitserid, Ye, A vitaminlari va D
provitamini hamda linolat kislotaga boy. Paxta shulxasi va shroti chorvachilik uchun yuqori sifatli
toʻyimli ozuqa hisoblanadi. Paxta shrotidan ajratib olingan oqsilli ozuqa yosh hayvonlarga sut
oʻrnida beriladi. Gʻoʻzapoyadan sellyuloza, qogʻoz, karton, mebellar uchun plita materiallari
ishlab chiqarishda foydalaniladi. Barglaridan limon, olma kislotalari, oʻsish stimulyatorlari
olinadi, chanoqlari ksilit ishlab chiqarishga yaraydi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
78
Bir so‘z bilan aytganda,tuproqlarning degradadsiyasi sodir bo‘ladi, shuning uchun tuproq
unumdorligini oshirishda, ularning organik modda va oziq elementlar bilan boyitish va qishloq
xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil yetishtrish uchun dehqonchilikda o‘g‘it qo‘llash, almashlab ekish
va boshqa bir qator agrotexnik tadbirlarni
keng joriy etish tavsiya etiladi.
Tuproqqa
berish
mumkun
bo‘ladigan organik massa va oziq
elementlarining qo‘shimcha manbalarini
topish kerak, chuchuk suv loyqasi kuzda
to‘kilgan
daraxt
barglari
bakterial
preparatlar bularning tarkibida ko‘p
miqdorda ayrimlarida 50% gacha organik
moddalar, makro va mikroelementlar va
o‘simliklar o‘sishi uchun zarur bo‘lgan
boshqa moddalar bo‘ladi. Organik o‘g‘itlar
bilan tuproqqa o‘simlik uchun zarur
bo‘lgan barcha oziq elementlar bilan bir
vaqtda ancha miqdorda mikroorganizmlar
ham tushadi. Ushbu mikroorganizmlar
tuproq mikroflorasini boyitib, uning
tarkibida
kechadigan
mikrobiologik
jarayonlar
(chirish,
minerilizatsiya,
ammonifikatsiya) ni faollashtiriladi.
Bunday o‘g‘itlardan oqilona foydalanish qishloq xo‘jaligi uchun o‘ta muhim ekanligi
yaqqol ko‘rinib turibdi.
Respublikamiz
paxtachiligida
organik o‘g‘itlardan go‘ngni qo‘llash
me’yor va muddatlari, turli nisbatlarda
tayyorlangan kompostlar, turli shakldagi
organik o‘g‘itlarni qo‘llash borasida
A.Ergashev,
B.X.Tillabekov,
N.M.Ibragimov, B.I.Niyazaliev , Sh.T.
Xaliqulov, va boshqalar tomonidan keng
qamrovli ilmiy-tadqiqotlar olib borilgan.
Sug‘orilaligan tipik bo‘z tuproq
sharoitida organik o‘g‘itlardan, biogumusdan va kompostdan samarali foydalanish va shudgorda
solinganda tuproqni gumus va azot, fosfor va kaliyni harakatchan shakllari xususiyatlariga hamda
o‘simlik tomonidan oziqa moddalarni (NPK) o‘zlashtirilishiga, paxta hosiliga ta’siri aniqlanib,
organik o‘g‘it, biogumus va kompostlarni chirishi natijasida tuproqda organik modda ko‘payishi
evaziga, ekinlarga qo‘llanilayotgan mineral o‘g‘itlar samaradorligi va ko‘zlangan ekinlar
hosildorligi oshib, sifati yaxshilanadi hamda tuproq unumdorligini saqlash va tiklanishi aniqlanadi
.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
79
Qosimov ,1985; Mamadaliev,Bozorov, 1985; Mannanova,[21;16-18-b]; Niyazaliev[28;12-
b] Piraxunov 1995; Sattarov 1990; 2000, 2004; Ergashev 1984; 1994; Tashkuziev [41;218-222-
b]; Ibragimov [12;181-186-b]; Xolikulov va Xoshimov [47;25b]; Namozov, Tillabekov [30;162-
164-b],va boshqalar).
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining kimyo-texnologiya instituti olimlari
A.G.Adamova., S.K.Poberejskaya va L.F.Melnikovlar [2;80-82-b] tomonidan olib borilgan ilmiy
ishlar diqqatga sazovordir. Bu gidroliz ligin asosida tayyorlangan yangi organo-ma’dan o‘g‘itlari-
lifogum va afgumdir. Mualliflar tomonidan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida o‘tkazilgan izlanishlar
natijalariga qaraganda, afgum va lifogumni qo‘llash tuproqda o‘tadigan jarayonlarga: chirindini
yo‘qolishiga, tuproqqa antibiotik aralashmalarni qo‘shilishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. G‘o‘zani
o‘sish, rivojlanishi jadallashadi va paxta hosilini ortishiga maqbul sharoit yaratiladi, qo‘shimcha
hosil 3-4 sentnerni tashkil qiladi.Umuman olganimizda, organik o‘g‘itlarni sifatini, miqdorini va
samaradorligini oshirish yo‘llaridan biri bu organo-ma’dan kompostlarni tayyorlash va
qo‘llashdir.
Izlanishlari B.A.Dospexovning (1985) “Metodika polevogo opыta” , Toshkent davlat agrar
universitetiga qarashli DUK.tajriba uchastkalarida “Dala tajribalari o‘tkazish uslublari”
(Toshkent 2007), “Metodika agrofizicheskix issledovaniy” (Toshkent 1973), “Metodika
agroximicheskix issledovaniy” (Toshkent 1973), “Metodicheskie ukazanie po opredeleniyu
kachestva rastitelnoy produksii” (Moskva 1980).
Bu umumiy paxta hosili ko‘rsatkichlarida ham o‘z ifodasini topgan.
Ma’lumki, tajribalarda qo‘llanilgan barcha agrotexnik tadbirlarning samaradorligi paxta
hosili va uning sifat ko‘rsatkichlarida namoyon bo‘ladi. Bizni tadqiqotlarda qoramol go‘ngi,
kompost, biogumus va mineral o‘g‘itlarn bilan birgalikda qo‘llanilganda paxta hosiliga bo‘lgan
ta’siri bo‘yicha olingan ilmiy ma’lumotlar 3.4.2-jadvalda keltirilgan.
Avvalo shuni aytish joizki, paxta hosili 2022-yilda barcha variantlarda biroz ortganligi
kuzatildiki, bu iqlim sharoitining maqbul kelishiga bog‘liqdir.
1- jadvalda keltirilgan.
Bir ko‘sakdagi paxta vaznining o‘zgarishi, gr
Jadval-1
Variant
tartibi
Tajriba variantlari
2022- yil
Terimlar O‘rtachasi
N
R
K
1
2
38,5
9,7
28,0
-
1
Nazorat
4,6
3,7
34,4
12,5
32,5
21,5
2
10t/ga qoramol go‘ngi
4,8
4,26
37,9
9,9
27,9
1,7
3
20t/ga qoramol go‘ngi
5,0
4,28
35,3
12,6
31,6
18,4
4
30t/ga qoramol go‘ngi
5,4
4,32
39,2
9,4
26,1
-
5
40t/ga qoramol go‘ngi
5,6
4,40
34,9
12,1
31,4
22,9
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
80
6
Kompost 20t/ga
5,8
4,46
38,4
9,6
25,5
2,0
7
Biogumus10t/ga
6,0
35,9
12,0
32,6
18,8
4,50
5,25
38,7
9,3
25,3
-
8
N150P100K75 kg/ga
6,1
4,55
34,4
11,9
31,4
22,1
9
N150P100K75kg/ga+10t/ga
qoramol go‘ngi
6,2
4,6
39,5
9,6
25,7
1,5
10
N150P100K75kg/ga+20t/ga
qoramol go‘ngi
6,3
4,66
36,3
11,8
31,8
17,9
Avvalo shuni aytish joizki, paxta hosili 2022-yilda barcha variantlarda biroz ortganligi
kuzatildiki, bu iqlim sharoitining maqbul kelishiga bog‘liqdir. Nazorat variantida uch
qaytariqlardan paxta hosillari 15,9; 17,4 va 16,3 s/ga ni, o‘rtacha uch qaytariqdan esa 16,5 s/ga
tashkil etdi. Qoramol go‘ngi gektariga 10,20,30,40 tonna qo‘llanilgan 2, 3, 4, 5 variantlarda uch
qay tariq o‘rtacha paxta hosilari 23.5; 24.6; 27.9; 28.5 s/ga ni tashkil etib, nazorat variantiga
nisbatan 7,0; 8,1; 11,4; 12,0 s/ga qo‘shimcha hosil olindi. Kompost
20 t/ga va Biogumus 10t/ga
qo‘llanilgan 6 va 7 variantlarda uch qaytariq o‘rtacha paxta hosillari -29,0-29,5 s/ga bo‘lib, nazora
variantiga nisbatan 12,5va 13,0s/ga qo‘shimcha hosil olishga erishildi.
N 150 kg/ga, P
2
O
5
100kg/ga, K
2
O 75 kg/ga qo‘llanilgan 8 variantda o‘rtacha paxta hosili
28,5s/gani, nazorat variantiga nisbatan olingan qo‘shimcha hosil 12,0s/ga bo‘ldi.
Xulosa
G‘o‘zaning o‘sib, rivojlanishi, quruq massa to‘plashi va oziq unsurlarni o‘zlashtirishi
uchun nisbatan maqbul sharoit N 150 kg/ga, P
2
O
5
100 kg/ga, K
2
O 75 kg/ga bilan birgalikda
kompost 20t/ga va biogumus 10t/ga qo‘llanilganda yaratilishi kuzatilgan holda nazorat variantiga
nisbatan (1var) g‘o‘za tupining bo‘yi 17,50-19,67 smga, hosil shoxi 4,37-4,85 donaga, ko‘saklar
soni 8,69-9,22 donaga, ochilgani 3,83-3,97 donaga ortanligi aniqlandi.
Hosilni yigʻib olish paxta
terish mashinalariga moʻljallangan dalalarda defoliatsiya yoki desikatsiya qilingandan keyin
boshlanadi. Gʻ. agrotexnikasining barcha kompleksi, paxtani terib olish, qisman sugʻorish va
boshqa baʼzi agrousullar mexanizatsiyalashtirilgan.
Oʼrta tolali gʼoʼza navlarining asosiy maydondagi ulushi tahlil qilinganda, birinchi oʼrinda
oʼzining tezpisharligi, hosildorligi va turli tuproq iqlim sharoitlariga moslashuvchanligi boʼyicha
ijobiy natijalarni koʼrsatib kelayotgan
Sulton gʼoʼza navining ekilayotganligini koʼrish mumkin.
Ushbu nav Buxoro va
Qashqadaryviloyatlaridan tashqari barcha viloyatlarda 195,6 ming gektarni
egallagan boʼlib, asosiy maydonga nisbatan ulushi 18,9 % ni tashkil qilmoqda.
Ikkinchi oʼrinni hosildorligi, bir chanoqdagi paxta vazni (7-8 gr) va tola chiqimi (37-38 %)
yuqori boʼlgan Buxoro-102 navi egallagani holda 128,5 ming gektar maydonga ekilgan va asosiy
maydonning 12,4 % ini tashkil qiladi.
Uchinchi oʼrinni hosildorligi, bir chanoqdagi paxta vazni (7-7,5 gr) va tola uzunligi (33-36
mm) yuqori boʼlgan
Buxoro-6 navi egallagan boʼlib, 70 ming gektar maydonda ekilgan va asosiy
maydonning 9,4 % ini tashkil qiladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
81
REFERENCES
1.
Ибрагимов Н.М. Азотное состаяние почви и продуктиност хлапчатника при
совместном исползовании азотних и органических // Сборник матер Междунар науч.
Посвяшенной 90-летию проф. M.U.Umarova (9-10 сент. 2004, Гос НИИПA ) –
Ташкент-2004 С.181-186.
2.
Xoliqulov Sh., Xoshimov F. va Xazratqulov Sh. Tamaki chiqindisi va fosfogipsdan
tayyorlangan kompost. // Agro-Ilm- O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi jurnali ilmiy ilovasi.
2007. №1. 25 b.
3.
Siddiqov S., Akbarov F., Akbarov N. Eskidan sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar gumusi
va azoti miqdoriga turli agrofonlarning ta’siri. // O‘zbekiston tuproqshunoslar va
agrokimyogarlar jamiyatining IV-qurultoyi, materiallari. Toshkent-2005-yil, 9-10 sentabr.
Toshkent.2005. 275-277-b
4.
Nurmatov Sh.N. Fosforli o‘g‘itlar. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi jurnali, №5,2018. 9-b.
5.
Niyazaliyev B.I., Nazarov R.S., Tillabekov B.X. Yangi organo-maʼdan oʻgʻitlarining
gʻoʻzadagi samaradorligi. Paxtachilik va donchilikni rivojlantirish muammolari. Ilmiy-
amaliy konferensiya. Toshkent-2004. 162-264 b.
6.
Ortiqov T.Q. Mineral va organik o‘g‘itlarning tuproq unumdorligi va qishloq xo‘jalik
ekinlari hosildorligiga ta’siri. // Yer resurslaridan samarali foydalanish muammolari, ilmiy-
amaliy konferensiya materiallari (2007 yil, 11-12 sentabr). Toshkent-2007. 157-158 b.
