1
Шамборак жанри хусусида
Zukhra Fathiddinovna Qasimova
Преподаватель of Andizhan State University, Andizhan, Republic of Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439319
Калит сўзлар:
Маросим фольклори, тўй маросими, жанрлар таркиби, бадиий хусусиятлари, ёр-ёр, келин салом,
шамборак, айтимлар, олқишлар, дуолар.
Aннотация:
Мазкур
мақолада тўй маросим қўшиқларининг локал хусусиятлари хусусида мулоҳазалар
юритилган. Шунингдек, илк бор ўзбек фольклоршунослигида Андижон тўй маросими фольклори
учунгина хос бўлган шамборак жанри ва айтимлари ҳақида маълумот берилган. Шамборак тўй
қўшиғининг ўзига хос табиати ва генезиси борасида имлий хулосалар чиқарилган.
1. INTRODUCTION
Тўй маросими фольклори оилавий-
маиший
маросимлар
фольклори
таркибига
киради. Тўй маросими фольклори эса никоҳ тўйи
маросими ва суннат (хатна) тўйи маросимидан
иборат. Никоҳ тўйи маросими жанрлар таркибига
жар, ёр-ёр, ўлан, лапар, келин салом, куёв салом
қўшиқлари ҳамда тўй айтимлари, олқишлари
киради. Тўй маросими фольклорининг ушбу
вербаль компонентлари конатив, эмотив, фатик,
денотатив, информатив[16] вазифа бажариши
билан ажралиб туради. Биз ушбу мақоламизда
Андижон
вилоят
никоҳ
тўйи
маросими
фольклорига хос бўлган шамборак жанрини,
айтим ҳамда олқишларни ўрганишни мақсад
қилдик.
2. METHODS
Ўзбек халқ тўй маросими фольклори
жанрлари,
удумлари
М.Алавия[1],
Б.Саримсоқов[16], М.Жўраев[8], С.Давлатов[5],
Н.Қуронбоева[28],
О.Исмонова[9],
Л.Худойқулова[24],
Ф.
Ҳайитова[30],
М.Муродова
[12]
каби
олимлар
томонидан
ўрганилган. Бироқ Андижон вилояти тўй
маросими фольклорининг жанрлар таркиби ва
локал хусусиятлари махсус тадқиқ этилмаган.
М.Муродова ўзбек тўй маросими фольклорини
жанрлар
силсиласи
ва
ҳудудий-локал
хусусиятларига кўра саккизта этнофольклорий
ареалларга бўлиб ўрганади[12.Б.24]. Фарғона
водийси
тўй
маросими
фольклори
этнофольклорий ареали таркибига кирувчи
Андижон вилояти тўй маросими фольклори барча
ўзбек тўй маросими билан муштарак жиҳатларга
эга. Шунингдек, Андижон вилояти тўй маросими
фольклори ўтказилиш тартиби, расм-русм ва урф-
одатлари, жанрлар таркиби, удумлари, тўй
маросими айтимлари, олқишлари аҳолининг
этник жиҳатдан турли хиллиги ҳамда тарихий-
фольклорий жараён давомидаги маданий таъсир
натижасида шаклланган локал хусусиятлари
билан
бошқа
этнофольклорий
ареаллардан
фарқланади.
Кўпинча,
фольклоршунослар
муайян
этнос фольклорининг локал хусусиятларини
аниқлашда
аҳолининг
миграцияси,
янги
минтақаларнинг
шаклланиши,
маданий
материаллар
алмашинуви
ва
бошқалар
натижасида
келиб
чиқадиган
иккиламчи
ижтимоий
сиёсий
омилларни
ҳисобга
олмайдилар. Этноснинг фольклор маданияти
омиллари:
мазмун,
семантика,
тасвирлар,
фольклор
тилининг
бутун
фондининг
концентрацияси (илмий ва умумий маданий
умумлашмалар даражасида) эканлиги билан ҳам
белгиланади[14.C.144-145].
Қадимда
мавжуд
бўлган кейинги даврларда унитилиб қайта
тикланган урф-одатлар шартли равишда яхлит
ҳисобланади. Чунки унинг таркибий қисмлари
бир-бирига мутлақо мос келмайди, маросим
таркибидаги элементлар семантикасига қарама-
қарши тушунчалар сингиб қолади. Ўзбек никоҳ
тўйларида келин ва куёвнинг олов айланиши
маросими
қадимги
аждодларимизнинг
оташпарастлик эътиқоди рудементлари сифатида
баҳоланади,
бироқ,
исломий
никоҳ
тўйи
маросими таркибида учрайди. Бу ўринда олов
айлантириш мотиви, келиннинг чимилдиққа
солгандаги чироқ ёқишлар ва улар билан боғлиқ
олқишлар гарчи бугунги кунимизда учраётган
бўлса-да, исломий никоҳ тўй маросимининг
таркиби бўла олмайди. Бу ерда диний қарашлар,
диний
фалсафий
мантиқнинг
ўзаро
зид
тушунчалари акс этган.
Локаллик
тушунчаси
ўзига
хос
хусусиятларга эга. Маълум бир халқ фольклор
маданияти турли хил ўзига хос кўринишларида
чегараланади. Муайян фольклор анъасининг
тарқалиши, маълум ҳудуд фольклоридагина
учровчи жанр, сюжет, мотивларнинг тарқалиш
ареали унинг чегарасини белгилаб беради.
Фольклордаги локал хусусиятлар борасида сўз
юритган
Б.Н.
Путилов:
“фольклорнинг
минтақавий
ўзига
хослигини
(ва
унинг
характерини), биринчи навбатда, экстрафольклор
омиллар
билан
изоҳлаш
тенденцияси
мавжуд”лиги борасида ёзади[14.C.148]. Рус
фольклорининг минтақавий фарқланиши учун
фольклоршунос В. М. Шуров тадқиқотларида
қуйидаги “ташқи” белгилари кўрсатиб ўтилади: а)
2
табиий муҳитдаги фарқ( чўл ва ўрмон, совуқ
шимол ва иссиқ жануб, тоғлар ва очиқ майдон); б)
турли
тарихий
шароитлар
(миграция
жараёнларининг табиати, айрим ҳудудларнинг
этник изоляцияси ва жонли алоқалар, бошқаларда
миллатлараро таъсирлар); в) иқтисодий ва
маиший турмуш тарзи (яъни, иқтисодий ва
маданий типологиядаги фарқлар); г) Ижодий
фаолият билан боғлиқ омиллар [25.C.21-22].
Мусиқа фольклоридаги локал белгилар санаб
ўтилган
омиллар
орқалигина
аниқланиши
мумкинлиги тушунтиради.
Латвиянинг баъзи ҳудудларида руслар
маданияти ва уларнинг тарқалишини шунга
ўхшаш сабаб билан изоҳлаган И.Д.Фридрихнинг
фикрича, деҳқонлар ўз уйларини ташлаб, даромад
олиш мақсадида бошқа ерларга боришга мажбур
бўлишади. халқ қўшиқларининг мазмунини, халқ
менталитети билан семантик алоқаларининг
мустаҳкамлигини аниқлашда кўчманчи деҳқонлар
фольклори репертуарининг ягона фактларини
эмас, балки унинг йўналишини тушунтиришга
уринишда
баъзи
эмпирик
маълумотларга
асосланиш тўғри эмас. Тарихий тартиб омиллари
орасида ушбу минтақа аҳолисига хос бўлган
тарихий, этник узлуксизлик алоҳида ўрин тутади.
Умуман олганда, минтақавий ўзига хослик этник
тарихнинг дастлабки далиллари билан боғлиқ
қадимий фазилатларни сақлаш ва давом эттириш
натижасида
кўриб
чиқилиши
мумкин.
Фольклордаги
маҳаллий
ҳодисаларнинг
замонавий
тасвири
собиқ
славян
қабила
бирлашмаларининг
қадимий
изларини
акс
эттиради"[15].
Демак,
бизнинг
ўзбек
фольклоридаги
материалларни
таҳлил
қилишимизда
ҳам
ҳудудий
характердаги
фольклор материали мазмунида этник тарих,
қадимий урф-одатлар, қадриятларнинг бадиий
ифодаланиши
масалаларига
ҳам
этибор
қаратишимиз мақсадга мувофиқ келар экан.
М.Г.Китайник
Урал
фольклорини
инқилобий лириклик ва исёнчи мафкура
нинг
устунлигида, шунингдек, кон ишчиларининг
ҳаёти ва маънавий дунёсини акс эттирувчи
мотивлар билан ўзига хос локаллик касб этишини
кўриб чиқади[23.C12-14].
В. В. Митрофанова ва Л. В. Федорова
Шимолий Двинанинг фольклор анъаналарини
ўрганиш муносабати билан турли ҳудудлар
ўртасида фольклор бойликларининг нотекис
тақсимланиши
ҳақида
саволномалар
тайёрлашадилар. Эпик анъаналарнинг ўчоқларига
яқин бўлишига қарамай, улар текширган ҳудудда
эпик анъаналарни аниқлай олмаганлар. Тўғри,
халқ қўшиқлари қадрланмайдиган оилалар ва
бутун қишлоқлар бор. Шунингдек, фольклор
материаллари сақланиб қолган ва жуда бой
фольклорга эга жойлар ҳам бор, бу ҳақиқат. Аммо
турли маконларнинг халқ ижодини сақлаганлиги
ёки ундан бебаҳра яшаш тарзи фольклор
ўчоқларининг яқинлиги ёки узоқлиги билан
бевосита боғлиқ эмас. Бундай қишлоқларда халқ
қўшиқлари
репертуари
ва
маросим
қўшиқларининг нисбатан қашшоқлиги қайд
этилади[10.C12-14.].
Ўзбекистоннинг
ҳам
урбанизация-лашган ҳудудларида худди шундай
ҳодисалар кузатилади. Хусусан, замонавий
шаҳарларда миллий фольклор анъаналари у қадар
қадрланмаган, ҳар ҳолда мамлакатимиз миллий
истиқлолни қўлга киритгунга қадар шундай ҳол
кузатилган. Миллий фольклор маданиятининг
ривожланиши асосан, миллий истиқлол шарофати
билан
амалга
ошди.
Хусусан,
“Наврўз”
байрамининг тикланиши, халқимиз оғзаки ижоди
жанрларининг
ижрочилигига
қайта
ҳаёт
бағишлади. Миллий ўзликни англаш ва миллий
қадриятларни тиклаш Ўзбекистон ҳукумати
сиёсатига
айландики,
бу
сай-ҳаракатлар
аждодларимиздан мерос бўлиб бизгача етиб
келган қадриятлар, урф-одатлар, удумлар, расм-
русумлар ва улар билан боғлиқ халқ айтимларига
янги ҳаёт бағишлади. “Наврўз” умумхалқ
байрамини нишонлаш фонида ҳудудларнинг
ўзига хос фольклори янгича тамойиллар асосида
ўрганила бошланди. Локал аҳмият касб этувчи
қадимий фольклор асарлари фольклор этнографик
жамоалари томонидан саҳнавий талқинда ижро
этилиши кузатилди.
Т.А.Бернштамнинг кузатувларидан шу
нарса аён бўладики, фольклор тарқалган ҳудудлар
ва маҳаллий ўчоқларнинг фольклор репертуари
ўзига хос доминантликка эга бўлмаслиги мумкин,
аммо оддийлиги билан ажралиб туради. Бунда
фольклорнинг локаллик белгиси, баъзи жанрлар
ва адабий турларининг мавжудлиги ёки йўқлиги,
сюжет цикллари ва сюжетлари, маҳаллий
вариантларнинг
табиати,
яшовчанлик
хусусиятлари билан ифодаланади. Бунга мусиқий
шакллар ва оҳангдорлик элементларининг ўзига
хослиги ҳам киради. Эҳтимол, фольклор
асарларининг
локаллигини
ўрганишга
бағишланган тадқиқотларнинг асосий мақсади
маълум бир доминантни топишда эмас, одатий
хусусиятлар тўпламидан тушадиган ғайриоддий
нарса( гарчи бу томонга жуда катта эътибор
берилиши керак), аммо машҳур ва кенг тарқалган
хусусиятларни
таҳлил
қилишда
намоён
бўлаётганидир[3.C.13].
Уралорти
халқларининг
топонимик
ривоятларининг регионал хусусиятларини тадқиқ
этган О.Д.Грибанова эса, Уралорти этник
қавмларининг фольклорида учровчи топонимик
ривоятларнинг матн мазмунидан унинг ҳудудий
белгиларини
аниқлаш
мумкинлигини
тушунтиради.
Унинг
фикрича,
ҳарқандай
фольклор матнида ўша ерлик аҳолининг маиший
турмуш тарзи ва дунёқараши, этник белгилари
акс этади[4.C16].
Таниқли
ўзбек
фольклоршуноси
М.Жўраев “Чавқи” туркумига мансуб поэтик
фольклор намуналари мамлакатимизнинг Бахмал,
Булунғур, Ургут туманларида ижро этилишини
аниқлайди. Чавқилар қарсак жўрлигида ижро
этилиши, ўйинчи рақсга тушиб қўшиқ куйлашини
3
таниқли фольклоршунос Ш.Турдимов томонидан
Қувондиқ ота Эшонқуловдан ёзиб олинган “Оқ
билагим”
қўшиғини
мисол
тариқасида
келтиради[8.Б.12].
Дарҳақиқат,
чавқилар
ўзбеклар
яшайдиган
бошқа
ҳудудларда
учрамайди. Бу эса, ўша ҳудуд фольклорининг
локал хусусиятларидан бири ҳисобланади.
Бухоро фольклорининг регионал тадқиқ
этиш ишлари билан шуғулланган таниқли
фольклоршунос
О.Сафаровнинг
ёзишича,
“Бухоро
воҳаси
талай
қишлоқларида
ўтказиладиган
никоҳ
тўйларида
куёвни
келинникига элтишда, шунингдек, аксинча,
келинни куёвникига олиб келиниши биланоқ,
гулхан атрофида уч марта айланиш ёки учта
гулхан атрофида айланиш жараёнида ҳам “ув-ҳо-
ув” дея жар солиш удуми мавжуд. “Куёв элтиш”
удуми жараёнида айтиладиган қўшиқ Кармана,
Тошработ, Арабсарой қишлоқларида “Ҳуй бале”,
Шофиркон туманининг Додбоғни, Қумбосди,
Талесафед,
Қалъаи
Мирараб,
Йўхсун
қишлоқларида “Анталҳо” деб аталадих[19]. “Куёв
элтиш” удуми жраёнида айтиладиган “Ҳуй бале”,
“Анталҳо” қўшиқлари бевосита Бухоро тўй
маросим фольклоригагина хос бўлиб, шу ҳудуд
фольклорининг локал хусусиятларидан саналади.
Андижон тўй маросими фольклори
жанрлари қадимдан шаклланган бўлиб, тарихий-
фольклорий жараённинг кейинги даврларида
ўзгариб, ҳозирги кунга қадар етиб келган
анъанавий фольклор намунаси ҳисобланади.
Шунингдек, уларнинг таркибида постфольклор
ҳолатида ҳозирги кунгача етиб келган жанрлар ва
айтимлар ҳам мавжуд. Биз улар асосида Андижон
вилояти никоҳ тўйи маросими фольклори
жанрлар таркиби, тарихий-тадрижий ривожи
ҳақида маълумотларга эга бўлишимиз ва
хулосалар чиқаришимиз мумкин.
3.
RESULTS
AND
DISCUSSIONS
Андижон
никоҳ
тўйи
маросими
фольклори XIX–XX асрларда ўзига хос тарихий-
фольклорий жараёнларни бошидан кечирди.
Анъанавий фольклор шаклида етиб келган ёр-ёр,
келин салом, шамборак каби жанрлар, айтим ва
олқишлар тарихий-фольклорий жараёнларнинг
сусайиши натижасида бир оз муддат пассив
шаклда яшаб келди ёки Андижон тўй маросими
фольклоридаги айрим вербаль компонентлар
унутилди. Тарихий-фольклорий жараёнларнинг
сусайишига эса шўролар мафкураси сиёсати,
ахборот-коммуникация воситаларининг тараққий
этиши каби омиллар сабаб бўлди.Ўзбекистон
мустақилликка эришгач, миллий урф-одатларни
қилишга эркин йўл очилди. Номоддий маданий
меросни сақлаш, ёш авлодда миллий ўзликни
англаш
ҳиссини
шакллантиришга
давлат
миқёсида эътибор қаратилди. Натижада тўй
маросими фольклорида пассив шаклда яшаб
келаётган жанрлар, айтим ва олқишлар яна фаол
қўллана бошлади.
Андижон никоҳ тўйи маросими ўтказилиш
тартибига кўра уч босқичдан: тўйга тайёргарлик
кўриш даври, тўйнинг ўтказилиши даври, никоҳ
тўйидан кейинги даврдан иборат.
Биринчи босқичга мансуб удумлар
“Патир синдирди” (Нон синдирди), ”Эшик
очди”, “Маслаҳат оши”, “Сабзи арчди”,
“Фотиҳа тўйи”, “Мазар еди” кабилар киради.
Биринчи босқичдаги удумлар этнографик
характерда
бўлиб,
унинг
вербаль
компонентлари унутилган, уларнинг орасида
айрим айтим ва олқишлар сақланиб қолган
холос.
Иккинчи босқичга мансуб фольклор
жанрларига ёр-ёр, шамборак, келин салом
каби қўшиқлар киради.
Ёр-ёр никоҳ тўйи маросимининг
асосий жанрларидан бири бўлиб, у келинни
уйидан олиб чиқиб кетаётганда ҳамда
куёвнинг уйига олиб кирилаётган пайтда
келиннинг янгалари ва дугоналари томонидан
ижро этилади. Унда келинга таскин бериш,
уни юпатиш, бошқа шароитда яшаш учун
мослаштириш каби мақсадларда айтилган
кечинмалар тасвири берилади:
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлано,
Ўланчи қиз, ёр-ёра ўланчи қиз
Ваъдасида турмаган-о,
Ёлғончи қиз, ёр-ёра, ёлғончи қиз
Йиғлама қиз, йиғлама-ё,
Тўй сеники, ёр-ёра тўй сеники
Остонаси тиллодан-ей,
Уй сеники, ёр-ёра уй сеники [28]
Ёр-ёр сўзи такрорига асосланган тўрт
мисрали бандлардан ташкил топган қўшиқда
лирик субъектнинг келинга бахт тилаш,
таскин бериш каби кечинмалари ўхшатиш,
параллелизм, риторик сўроқ каби тасвир
воситалари асосида ифодаланган:
Тахта-тахта
кўприкдаг-о
тахтли
бўлсин,
ёр-ёро, тахтли бўлсин
Пайғамбарнинг
қизидек-о
бахтли
бўлсин,
Ёр-ёро, бахтли бўлсин
Пайғамбарнинг қизини-ё ким кўрган
бор
Ёр-ёро ким кўрган бор
Ота билан онагаё ким тўйган бор,
Ёр-ёра ким тўйган бор [28]
Ёр-ёр қўшиғининг кейинги бандларида
эса келиннинг таъриф-тавсифи ва мадҳи
табиат ҳодисалари ва тасвири билан параллел
қўйиш усулини қўллаш орқали берилади:
Осмондаги юлдузни-ё
Саккиз денглар, ёр-ёра саккиз денглар
Саккиз қизнинг сардори-е
Келди денглар, ёр-ёра келди денглар [2]
4
Ёр-ёрда осмондаги саккиз юлдузнинг
сардори ва ердаги саккиз қизнинг сардори
ўхшатиш орқали параллел қўйилган ва
келиннинг тавсифини гўзал шаклда беришга
имкон берган.
Юқоридаги ёр-ёр қўшиғи а-б, а-б шаклида
қофияланган ва сокин куйланиш йўли билан
ажралиб туради. Ёр-ёрлар ўзининг образли
ифодалари, гўзал ритми билан сўз санъатининг
бетакрор жанридир.
Андижон никоҳ тўйи фольклори
жанрларидан яна бири шамборак Андижон
вилоятининг Марҳамат, Асака туманларида
ижро этилади. Шамборак қўшиғи кўпроқ
эркаклар томонидан ижро этилади. Андижон
вилоятининг Марҳамат туманида яшовчи 72 яшар
Маннонов Маҳмуджоннинг айтишича, куёв
келинни олиб келиш учун унинг уйига борган
пайтда куёв жўралари шамборак қўшиғини
айтганлар.
Бу жанр истилоҳ сифатида илк бора
қўлланаётганлиги
учун
унинг
тарихий
асосларига
кенгроқ
тўхталиб
ўтамиз.
Шамборак, Андижон вилояти Марҳамат туманида
яшовчи тарихчи олим Маҳмуд Ҳасанийнинг
айтишича, “шаҳвар муборак” сўзининг вақтлар
ўтиши билан оғзаки нутқда ўзгаришга учраган
кўриниши ҳисобланади. Шаҳвар сўзи эса тожик
тилида куёв (эр) деган маънони, муборак эса
қутлаш, табриклаш маъносини англатади.
Шамборак истилоҳ сифатида куёв келинни
олиб келиш учун унинг уйига бораётган пайтда
куёв
жўралари
томонидан
куйланадиган
қўшиқнинг номини билдиради. Шамборакни
никоҳ тўйи маросимининг мустақил жанри деб
айта оламиз. Рус олими В.Я.Пропп фольклор
жанрлари тўрт омилга:поэтикаси (яхлит адабий
тизим), маиший моҳиятга йўналганлиги (махсус
вазифадорлиги), ижро шаклига эгалиги, мусиқага
муносабатига[13] асосланиши кераклигини айтиб
ўтади.
Шамборак
қўшиғида
В.Я.Пропп
таъкидлаган
ҳар
тўрт
омил
мужассам.
Фольклордаги жанр назариясига оид фикрларга
асосланадиган бўлсак, шамборакнинг асосий
жанр хусусиятлари қуйидагилар:
1. Шамборак яхлит адабий тизим сифатида
шаклланган, шеърий тузилишга эга ва поэтик
хусусиятларни ўзида намоён қилади.
2. Шамборак келин ва куёвга эзгулик
тилаш, янги ҳаёт остонасида турган ёшларнинг
кўнглини кўтариш, бир оила бўлишига ёрдам
бериш каби вазифадорликка асосланувчи маиший
моҳиятга йўналтирилган.
3. Шамборак ўзига хос ижро шаклига ва
ижро ўрнига эга. У жамоавий шаклда никоҳ тўйи
маросимининг иккинчи босқичида (келиннинг
уйига борганда) ижро этилади.
4. Ушбу қўшиқ келинни олиб келиш учун
борган куёв жўралар томонидан мусиқага солиб
ижро этилади.
Бу жанрнинг тарихий асослари ҳақида
ҳозирча ҳеч қаерда маълумотларни учратмадик.
Шамборакнинг генезиси ва тарихий асосларини
ўрганиш келгусида амалга оширилиши керак
бўлган долзарб вазифалардандир. Андижон
вилоятининг Марҳамат туманига уюштирган
фольклор
экспедициясида
қўлга
киритган
маълумотларга
-
тарихчи
олим
Маҳмуд
Ҳасанийнинг берган маълумотларига кўра, Қўқон
хони Амир Умархон даврида Тожикистон
ҳудудидан бир гуруҳ ўзбек уруғлари Фарғона ва
Марҳаматга кўчириб келтирилган. Улар тўй
маросимида шамборак қўшиғини ижро этишган
ва бу қўшиқ мазкур ҳудуд аҳолиси томонидан
ҳозиргача ижро этиб келинмоқда. Шамборак
сўзининг тожик тилидан олинган “шаҳвар
муборак”
сўзидан
олинганлигига
эътибор
қаратсак,
ушбу
қўшиқ
маданий
таъсир
натижасида шаклланган бўлади.
Иккинчи эътибор берадиган жиҳат эса
Марҳамат
туманида
азалдан
Бухоро
мадрасаларида
форс-тожик,
араб
тилини
биладиган зиёли, маърифатли инсонлар кўп
яшаган.
Биз
фольклор
экспедицияси
материалларини тўплаш жараёнида бу ҳудуддан
ёзиб
олинган
фольклор
материалларининг
аксариятида ёзма адабиётга хос унсурлар: вазн ва
образлар тизимидаги синкретикликнинг гувоҳи
бўлдик. Шундай экан, этник аҳоли фольклорида
форс-тожик
тилидаги
сўзлар
ва
сўз
бирикмаларининг бўлиши эҳтимоли юқори.
Шамборак ҳам ана шу тарихий-фольклорий
жараён маҳсули сифатида пайдо бўлган бўлиши
мумкин.
Куёв муборак бўлсин, дея қутлов билан
кириб бораётган куёв жўралар томонидан
айтиладиган бу қўшиқнинг тематик мундарижаси
рамз ва метафоралар асосидаги келин ва куёв
таърифи, уларга эзгу тилаклар тилашдан иборат:
Шамборак, борак, борак,
шамборак, борак, борак
Кичкина айвончага
сувни сепиб, жойни солиб
Бир қатор турна келар,
гул шохига қўндиргани
Қип-қизил чўғдек бўлиб,
чиқди жувон куйдиргани
Шамборак, борак, борак,
шамборак, борак, борак [2].
Мазкур қўшиқда куёв муборак бўлиши
таърифига эътибор қаратилиб, нақаротда қайта-
қайта таъкидланади. Ушбу қўшиқ ўзбек халқ
шеърияти поэтик тузилишига хос бўлган етти
(3+4) ва саккиз (4+4) бўғинли мисралардан иборат
бандлар тузилиши асосига қурилган. Қўшиқнинг
ҳар бир банди турли хил қофияланиш тартибига
эга (б-а-в-а, б-а-б-а каби). Қўшиқнинг илк
бандида“
бир
қатор
турна”
(бирикма
кўринишидаги ўзак рамз), гул (лексик ўзак рамз)
рамзлари
қўлланган.
Фольклоршунос
Ш.Турдимов бу ҳақда “... лирик қўшиқларда
қўлланилувчи поэтик рамзнинг икки муҳим
5
типини ажратиб кўрсатиш мумкин:
1.
Ўзак
рамзлар.
2
.
Вазият рамзлар
”, -дейди [22].
Фольклордаги лирик қўшиқларда турна хабарчи
(эзгу) рамзи сифатида келади. Шамборак
қўшиғининг илк бандида кичкинага айвончага
сувлар сепилиб, жой тайёрланаётганига сабаб
келин келишига тайёргарлик кўришдир. Бу
хабарни эса “бир қатор турна” – куёв жўралари
хабар қилиб қизнинг уйига кириб келмоқда. Бир
қатор турна куёвни “гул” – қизга (келин,
маъшуқа) етиштириш учун олиб келмоқда. Гарчи
қўшиқ матнида булбул рамзи келмаган бўлса-да,
гул ва булбул рамзининг доимо ёнма-ён
келишини инобатга олсак, гул рамзи булбул
образининг ҳам мавжудлигини англатади. Бир
қатор турнани эса қип-қизил чўғдек бир жувон,
яъни келиннинг янгалари, аёл қариндошлари
кутиб олмоқда. Бу ўринда ҳам “қип-қизил” лексик
рамзи ўзак рамз бўлиб, аёл маъносини англатади.
Ассоциациялар ёрдамида қизилнинг орттирма
даражада (қип-қизил) қўлланишидан бу ўзак
рамзнинг турмуш қурган, бахтдан порлаган
маъноларини илғаб оламиз. (Ҳақиқатдан ҳам, тўй
маросимида куёв ёки келинни фарзанд кўрган,
бир марта турмуш қурган аёллар кутиб олиши
ирими мавжуд. Уларнинг ёнига фарзанд
кўрмаган,
бахти
очилмаган
аёллар
яқинлаштирилмайди).
Турнанинг борар жойи,
тахти Сулаймон тоғидир.
Қизил гул ўсар жойи,
жаннати Эрам боғидир.
Шамборак, борак, борак,
шамборак, борак, борак [2]
Шамборак
қўшиғининг
кейинги
мисраларида яна турна, Сулаймон тоғи, қизил
гул, Эрам боғи рамзлари воситасида куёв жўралар
куёв билан биргаликда келинни ҳаётда суянчиқ
бўладиган жойга, оила қўрғонига олиб бориш
учун келганлиги ҳақидаги хабар англатилган.
Қўшиқ бандидаги тоғ суянчиқ, қизил гул келин
(маъшуқа), боғ оила қўрғони маъноларини
англатмоқда. Шунингдек, тоғ рамзи Сулаймон
(пайғамбарлардан бири), боғ эса Эрам (халқ
достонларидаги мифологик макон) талмеҳи билан
бирга қўлланган бўлиб, улар куёв ва келиннинг
таърифи, мадҳига хизмат қилмоқда. Афсонавий
Сулаймон
тоғида
парилар
Сулаймон
алайҳиссаломнинг хизматида бўлган. Эрам боғи
ҳам парилар истиқомат қиладиган мифологик
макон[30]. Тўй қўшиқларида мазкур мифологик
макон билан боғлиқ талқинларнинг берилиши
ёшлар қураётган никоҳнинг муқаддаслигига
ишорадир. Доно халқимиз мифологик макон ва
гул-булбул образлари орқали оила муқаддаслиги,
қурилаётган никоҳ иттифоқи илоҳлар олдида юз
берадиган ҳодиса сифатида сакрал аҳамият касб
этишини рамзлар ва образлар орқали поэтик
ифодалаган.
Андижон
вилоятининг
Марҳамат
туманида куёв ва унинг жўралари келинни
куёвнинг уйига олиб кетиш учун қизнинг уйига
келганида ушбу қўшиқ айтилганда, келин томон
уларга турли ширинликлар бериб кутиб олишган
ва улар ҳам
Шамборак, борак, борак
Шамборак, борак, борак, дея қайтариб
туришган ва айтимларни айтиб куёв навкарларни
кутиб олишган.
Куёв ва унинг жўралари (куёв навкарлар)
келиннинг уйига келган пайтда, алоҳида уйга
олиб кирилган. Шунда куёв навкарлар “Куёв
ўтирмаяпти” деб қичқирганлар. Келин томонидан
кайвони аёл кириб, куёв учун алоҳида гилам,
тўшак солади ва унга аталган сарполарни беради:
Куёв ўтирсин-о куёв ўтирсин,
Гилам ва тўшакларни бердик.
Қўша-қўша сарполарни бердик,
Боғдаги қизил гулимизни бердик [2]
“Куёв ўтирмаяпти” удуми жараёнида
куёв жўра куёв учун аталган сарполарни мақташ
учун “қуллуқ бўлсинми, уллу бўлсинми?”, дея
қичқирган. Куёв навкарлар эса:
Қуллуқ бўлсин, қуллуқ бўлсин,
Сарполари қуллуқ бўлсин
Келин бола қуллуқ бўлсин
Кейинги йилга уллик (ўғиллик) бўлсин,-
дея ҳайқиришган. Ушбу удумда айтилган айтим
ва
олқишларда
келин
ва
куёвга
бахт,
серфарзандлик тилаш етакчилик қилади.
Келинни куёвнинг уйига олиб келишда
турли халқ қўшиқлари ҳам куйланган. Бу эса
масофанинг узоқлигини кўнгил очувчи қўшиқлар
ижроси орқали завқли ўтишига хизмат қилган.
Айниқса, бу жараёнда “Омон ёр” қўшиқлари
ижро этилган:
Омон ёр айласанг-чи, омон ёр,
Белингни боғласанг-чи, омон ёр.
Шундай бахтли замонда, омон ёр
Очилиб ўйнасанг-чи, омон ёр [27]
Келин салом қўшиқлари Андижон тўй
маросимининг иккинчи босқичида ижро этилади.
Никоҳ тўйи маросими келиннинг куёвнинг
оиласи, қариндошлари ва қўни-қўшниларига
ҳурматини ифодалаш мақсадида ўтказиладиган
“келин салом” қўшиғи ижроси билан бошланади.
Тўй базми бошланишидан олдин саҳнага гилам
солиниб, гуллар қўйилади. Келиннинг икки
томонида икки янгаси ёки дугонаси туради.
Келин саломни ҳам келиннинг дугоналари
(баъзан яллачилар) ижро этадилар. Келин салом
қўшиғи ижроси давомида келин эгилиб таъзим
қилиш билан салом беради. Келин саломнинг
шеърий тузилиши, оҳанги ва ижросига кўра бир
неча хил вариантлари бор. Келин саломнинг илк
банди келин саломни бошлаш ҳақидаги хабар
билан бошланади:
Бошладиго бошладик,
Ўртага гилам ташладик
Қабул айланг, одамлар
Келин саломни бошладик
Тоғу тошни хўл қилган,
6
Икки ёшни бир қилган,
Салом, салом, ёр-ёр
келин салом ёр-ёр
Эшитиб олинг, одамлар
Аввал Худога салом.
Чумчуқларга дон берган,
Умматим деб жон берган
Салом, салом, ёр-ёр
келин салом ёр-ёр
Эшитиб олинг, одамлар
Пайғамбаримизга салом [2].
Юқоридаги келин салом жанри олти
мисрали бўлиб, у ўйноқи ва шўх оҳангда ижро
этилиши каби локал хусусиятлари билан ажралиб
туради. Келин саломнинг кейинги бандларида
қайнота, қайнона, куёв ва унинг қариндошлари,
қўшнилар
таъриф-тавсифи
орқали
уларга
келиннинг
ҳурмати
салом
бериш
билан
билдирилади.
Келин саломнинг уч мисрали б-б-а
шаклида қофияланувчи вариантлари қисқалиги
ва босиқ оҳангда ижро этилиши билан ажралиб
туради:
Маккатилло йўлида
Жойнамози қўлида
Бувиларига салом
Ўхў-ўхў йўталган,
Обдастани кўтарган
Қайнотасига салом [2].
Келин
салом
қўшиғи
матнларида
тингловчиларга шўх кулгу бағишлаш мақсадида
юмордан ҳам фойдаланилади:
Беқасам тўн ярашган,
Куёвликни талашган
Қайни укаларига салом
Ёки
Тоққа чиқиб қўй боққан,
Уйга кириб гап чаққан
Қайни сингилларига салом
Ёки
Атлас кўйлак қийқими
Йигитларнинг шилқими
Куёв тўрага салом[2].
Ўзаро мазмуний боғланган бандлардан
иборат бўлган келин саломнинг сўнгги банди
унинг тугаши ҳақидаги хабар билан якунланади:
Бўйнимдаги маржоним,
Узилиб тамом бўлди
Шунинг билан, азизлар
Саломим тамом бўлди [2].
Андижон вилоятининг айрим жойларида
келин салом қўшиқлари “Юзочди” маросимида
ҳам ижро қилинади. Андижон вилояти тўй
маросимида ижро қилинувчи келин салом
қўшиқлари ўзаро мазмуний боғланган бандлардан
тузилиши, ижро усули, оҳанги ва ижрочилар
таркиби, юморга бойлик, бадиий жиҳатдан
оригиналлик каби локал хусусиятларга эга.
Андижон вилоятининг Марҳамат туманида
(Андижон вилояти Мархамат тумани, Навруз
МФЙ) Юсипова Болтажон аядан ёзиб олинган
юқоридаги олқиш характеридаги айтимда ҳам
келинга бахтли ҳаёт, серфарзандлик тилаш
мотивлари етакчилик қилади.
CONCLUSION
Андижон
вилояти
никоҳ
тўйи
фольклорининг ёр-ёр, келин салом, шамборак
каби жанрлари, айтим ва олқишлари тўлиқроқ
сақланиб қолган. Андижон вилояти никоҳ тўйи
маросими фольклорининг ўзига хос мавзу
кўлами, композицияси ва гўзал бадииятига ҳам
эга бўлган вербаль компонентлари: ёр-ёр, келин
салом, шамборак, айтим ва олқишларда мазкур
ареал аҳолисининг турмуш тарзи, дунёқараши,
руҳий олами ва ҳис-туйғулари акс этган.
Андижон никоҳ тўйи маросимининг “Патир
синдирди” “Эшикочди”, “Куёв ўтирмаябди”,
“Келин
ўтирмаяпти”,
“Юзочди”,
“Чимилдиққайриди”
удумлари
айтим
ва
олқишларида
халқимизнинг
қут-барака,
серфарзандлик, бахтли ҳаёт тилаш билан боғлиқ
қарашлари, “қиз беркитди”, “ўт ёқди” “исириқ
тутатиш”, “йўл тўсди” удумларида келин ва
куёвни ёвуз кучлар ва ёвуз ниятлардан ҳимоя
қилиш билан боғлиқ магик ва мифологик
тасаввурлари ўз ифодасини топган.
Андижон
никоҳ
тўйи
маросими
фольклорининг семантик табиатини белгиловчи
асосий хоссаларга турли вариантларга эга бўлган
ёр-ёр, келин салом, шамборак каби жанрларнинг
ижро этилиши, ушбу жанрларнинг худудий локал
хусусиятларга
эгалиги,
ушбу
вербаль
компонентларнинг никоҳ тўйи маросими, расм-
русмлари моҳиятини ўзида акс эттириши,
уларнинг маиший йўналганлиги, ўзига хос бадиий
ифода усулига эгалиги кабилар киради. Андижон
никоҳ тўйи маросими жанрлари фақатгина шу
этномаданий
заминга
хос
бўлган
локал
белгиларига ҳам эга. Бундай локал хусусиятлар
ёр-ёр, келин салом, шамборак каби тўй
қўшиқларининг ижро усулларида, “Эшикочди”,
“Патир синдирди”, “Чимилдиққайриди” каби
удум
ва
маросимларнинг
ўтказилиш
тартибидаҳудудга
хос
белгиларнинг
ифодаланишида ўз аксини топган.
REFERENCES
[1] Алавия М. Ўзбек халқ маросим қўшиқлари. –
Тошкент: Фан, 1974.
[2] Андижон давлат университети Фольклор
экпедицияси материаллари архиви.
[3] Бернштам Т. А. Свадебный плач в обрядовой
культуре
восточных
славян
(XIX-начало
XX
в.)//Русский Север ; Проблемы этнокультурной
истории, этнографии, фольклористики. Л., 1986. ‒ С.13.
[4] Грибанова О.Д. Региональное своеобразие
зауральских топонимических преданий. Автореф. дисс.
канд. Филол. наук.– Курган, 2006. – С. 16.
7
[5] Давлатов С. Қашқадарё воҳаси ўзбек тўй
маросимлари фольклори: Филол. фан. номз… дисс.
автореф. – Тошкент, 1996.
[6] Жуманазаров У. Тўй маросим фольклорида
олқиш жанри / Ўзбек фольклоршунослиги масалалари.
– Тошкент: Фан., 2010. – Б.100–107;
[7] Жўраев М. “Келин тушди” маросими. –
Тошкент: Республика халқ ижодиёти маркази, 2002.
[8]Жўраев М., Тоҳиров Ў. Остонаси тиллодан.
(фольклор экспедицияси илмий сафарномаси) –
Тошкент, Moziydan sado, 2003. – Б. 12.
[9] Исмонова О
.
Ўзбек тўй маросим фольклорида
“келин салом” жанри (генезиси, ўзига хос хусусиятлари
ва поэтикаси): Филол. фан. номз... дисс. – Тошкент,
1999.
[10]Морозов И. А. Об опыте картографирования
фольклорных
текстов
(на
материале
восточнославянских народных игр) // Ареальные
исследования в языкознании и этнографии : Тез. Пятой
конф. на тему „Проблемы атласной картографии". Уфа,
1985. с. 12-14.
[11] Мусақулов А. Ўзбек халқ лирикаси. –
Тошкент: Фан, 2010.
[12] Муродова Матлуба Шукуровна. Ўзбек никоҳ
тўйи фольклорининг жанрлар таркиби ва бадиияти
(Ўрта Зарафшон воҳаси материаллари асосида). Филол.
фанлари бўйича фалсафа (PhD) доктори ... дисс.
автореф. – Тошкент, 2018. – Б. 15.
[13] Пропп В.Я. Принципы классификации
фольклорных жанров / Фольклор и действительность. –
Москва: Наука, 1876. – С.36.
[14] Путилов Б.Н. Региональное/локальное начало
в фольклоре//Фольклор и народная культура –
СПб.:Петербургское востоко ведение, 2003. – С. 144-
145.
[15]Русский фольклор в Латвии: Песни, обряды и
детский фольклор / Сост. И. Д. Фридрих. Рига, 1972. с.
171.
[16] Саримсоқов Б. Ўзбек маросим фольклори. –
Тошкент: Фан, 1986. – Б.20.
[17] Сабирова Насиба Эргашевна. Хоразм халқ
лирик қўшиқларида поэтик рамзлар тизими ва
уларнинг бадиий-эстетик вазифалари. Филол. фанлари
бўйича фалсафа (PhD) доктори ... дисс. автореф. –
Тошкент, 2018. – Б. 21.
[8] Сафаров О. “Келин ўтирсин” ва “Куёв
ўтирсин” маросими қўшиқлари (Бухоро никоҳ тўйлари
мисолида) // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1989.
– №5. – Б.35–36;
[19] Сафаров О. “Куёв элтиш” ва “Келин элтиш”
удумлари ва жанрлари // Ўзбек тили ва адабиёти. –
Тошкент, 1991. – №6. – Б.35–36.
[20]Сафаров О. “Куёв элтиш”, “келин элтиш”
удумлари ва жарлар//Ўзбек тили ва адабиёти, 1991. 6-
сон. – Б. 35-39.
[21] Тошева Г. Ўзбек-тожик тўй маросими
фольклори алоқаларининг йўналиш ва принциплари //
Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1993. – №4. – Б.39–
42.
[22] Турдимов Ш. Ўзбек халқ қўшиқларида рамз.
– Тошкент: Фан, 2020.
[23]Уральский фольклор / Под ред. М. Г.
Китайника. Свердловск, 1949.‒ С.12-14.
[24] Холова Х. “Ишимма” қўшиғига доир айрим
қайдлар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1998. –
№5. – Б.51–53.
[25] Худойқулова Л. Сурхондарё тўй маросими
қўшиқлари: Филол. фан. номз. … дисс. – Тошкент,
2011. – Б. 86–87.
[26]Шуров В. М. О региональных традициях в
русском народном музыкальном творчестве //
Музыкальная фольклористика. М., 1986. Вып. 3. ‒ С.
21-22.
[27] Чаманда гул очилибди. Тўплаб нашрга
тайёрловчилар: С.Мирзаева, З.Эшанова. – Андижон:
Step by step print, 2017.
[28] Ўзбегим ёр-ёрлари. Тўпловчи ва нашр
этувчи: С.Мирзаeва. –Андижон, 2009
[29] Қуронбоева Н.Р. Хоразм тўй қўшиқлари:
Филол. фан. номз… дисс. автореф. – Тошкент, 1998;
[30] Қаюмов О. Мифологик тасаввурлар, ўзга
олам ва руҳлар талқинига доир//Илм сарчашмаси.
2018.№ 12.– Б. 51-54.
[31]
Ҳайитова Ф. Тўй қўшиқларида дуо
мазмунининг ифодаланиши // Ўзбек тили ва адабиёти.
– Тошкент, 1997. –№4. – Б.64–65;
