O‘ZBEKISTONDA MAKROIQTISODIY BARQARORLIGINI
TA’MINLASH SHAROITIDA RAQAMLI MOLIYA XIZMATLAR
BOZORINI RIVOJLANTIRISH ZARURIYATI
Aripov Ilhom Mamirovich
1
Toshkent amaliy fanlar universiteti “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi katta o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462546
Annotatsiya
: Ushbu maqolada makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash sharoitida moliya xizmatlar bozorida
raqamlashtirish tizimini rivojlantirishning dolzarb masalalari yoritilgan bo‘lib, raqamli moliya xizmatlar tushunchasi, uning
jahon iqtisodiyotidagi ahamiyati, ushbu sohani rivojlanish tendentsiyalari o‘rganilib, xulosa va takliflar keltirib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
makroiqtisodiyot, barqarorlik, raqamli moliya, raqamli banklar.
Mamlakatimizda
raqamli
moliya
xizmatlar bozorini rivojlantirish, aholini sifatli
raqamli moliyaviy xizmatlar bilan qamrab olish,
iste’molchilarning
iqtisodiy manfaatlarini
qo‘llab
-
quvvatlash, iqtisodiy islohotlarning hozirgi
davrida moliya xizmatlar bozorida raqamli
faoliyatni tashkil qilish zarurligini keltirib
chiqarmoqda.
Buning
boisi,
raqamli
iqtisodiyotning rivojlanib borishi natijasida
ijtimoiyiqtisodiy
faoliyatning turli yo‘nalishlarini
raqamlashtirish, ya’ni kichik korxonalardan
boshlab
davlat
boshqaruvidagi
barcha
tashkilotlarni qamrab olmoqda.
SHu bois,
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining 23.03.2018 yil
“Bank
xizmatlari
ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-
tadbirlar
to‘g‘risida”gi
PQ-3620-sonli
qarorida bank xizmatlari ommabopligining
dolzarb muammolari yuzasidan mavzuga oid
izlanishlar
olib
borish,
xalqaro
tajribani
o‘rganish
va uni
respublika bank xizmatlari bozorida
qo‘llash
yuzasidan takliflar ishlab chiqish, banklar va
ularning mijozlari uchun axborot-tahliliy va
konsalting xizmatlarini tashkil etish, masofaviy
bank xizmatlari
ko‘rsatishni rivojlantirish bo‘yicha
zamonaviy va ilg‘or
bank xizmatlari turlarini
amaliyotda joriy etish tashabbuslarini ilgari
surish, yangi axborot texnologiyalarini joriy etish
kabi vazifalar belgilab berilganligi raqamli moliya
xizmatlar
bozorini
rivojlantirish
zarurligini
anglatadi.
Raqamli moliya xizmatlar bozorining
rivojlanishi bu bevosita moliya indisturiyasiga
axborot texnologiyalarining kirib kelishi bilan
xarakterlanadi.
XXI
asr boshlariga
kelib
banklarning ichki va tashqi jarayonlari, shunigdek
mijozlari bilan
o‘zaro munosabatlari to‘liq
raqamlashtirila boshlandi. 1980 yillarda tijorat
banklariga kompyuterlar kirib kelishi 1990 yillarga
kelib esa internetning rivojlanishi onlayn
–
banking, elektron tijorat bank modellarining
ravnaq topishiga olib keldi.
Bundan
tashqari
raqamli
moliya
xizmatlar bozori rivojlanishining yana bir muhim
omili bu dunyo bo‘ylab millionlab insonlar uchun
internetga
kirish
imkonini
beruvchi
smartfonlarning ommaviy bozorga kirib kelishi
bilan izohlanadi.
2011 yilda Google Wallet undan keyin
2014 yilda Apple pay tizimining ishga tushirilishi
odamlarning turli xil moliyaviy xizmatlardan
foydalanishlari uchun to‘lov
vositasiga aylandi.
Statistik ma’lumotlarga nazar tashlaydigan
bo‘lsak
dunyoda
mobil
telefondan
foydalanuvchilar soni 2019 yilga kelib 5,11
milliarddan oshgan [1].
Moliya xizmatlar bozorida axborot
texnologiyalarning jadal taraqqiyoti, FinTech
kompaniyalar va raqamli banking rivojlanishi
raqobat muhitini keskin ravishda oshib borishga
olib kelmoqda.
Bugungi
kunga
kelib
rivojlangan
mamlakatlarda tijorat banklari
o‘z
xizmatlarini
“Digital
banking”,
“Mobil
banking”,
“Neobanking”lar orqali taqdim etib kelmoqda.
2018 yil
“PwC”
tomonidan
“Digital
champions”
raqamli bank rivojlangan mamlakatlar reytingi
tuzildi, ushbu reytinga ko‘ra Daniyada 89%,
Norvegiyada 87%, SHvetsiya 86%, Xindiston 45%,
Rossiya 30%, O‘zbekistonda 9,58% aholi raqamli
xizmatlardan foydalanuvchilarni tashkil etgan [2].
“Innovation in Retail Banking” 2018 yil
hisobotiga ko‘ra, banklar iste’molchi
talablariga
javob berish uchun “Cloud technologies” kabi
bulutli texnologiyalardan,
ilg‘or tahlillar va yangi
tarqatish muqobillaridan foydalangan holda,
raqamlash va innovatsion tashabbuslarning
ko‘paytirishiga alohida ahamiyat berishlari kerak
ekan [3].
FIS xalqaro kompaniyasi ma’lumotlariga
ko‘ra mijozlarning umumiy qoniqish
darajasi
bo‘yicha Angliyadagi raqamli banklar an’anaviy
banklardan
o‘zib
ketgan.
Britaniyaliklar
qatnashgan
so‘rovnoma
natijalariga
ko‘ra
“raqamli
banklar”
mijozlarining
76%
o‘z
moliyaviy
muassasasidan
“juda
mamnun”
ekanliklarini qayd
etgan bo‘lsalar, dunyoning Top
-50 reytingiga
kiruvchi bank mijozlarida esa ushbu
ko‘rsatkich
69%ni tashkil etgan [4].
Raqamli moliya xizmatlar bozorining
afzalliklari shundaki, ushbu xizmat turidan
foydalanuvchilar o‘zlariga qulay va xamyon bop
bo‘lgan xizmat turini tanlash
imkoniyatiga ega
bo‘ladilar.
CHunki, raqamli moliya
–
mobil
telefonlar, shaxsiy kompyuterlar, internet yoki
ishonchli raqamli onlayn va oflayn
to‘lov
tizimiga
ulangan kartalar orqali taqdim etiladigan
moliyaviy xizmatlar bozoridir [5]. Raqamli moliya
ko‘plab
yangi moliyaviy raqamli mahsulotlar,
moliyaviy xizmatlar, moliya bilan
bog‘liq
dasturiy
mahsulotlar, innovatsion moliyaviy xizmatlar
provayderlari
va
FinTech
kompaniyalar
tomonidan
taqdim
etiladigan
aloqa
va
mijozlarning o‘zaro
munosabatlarining yangi
shakllarini qamrab oluvchi jarayon [5].
Raqamli moliyaviy xizmatlar an’anaviy
bank xizmatlariga qaraganda qulayroq va
arzonroq bo‘lib, rivojlanayotgan mamlakatlarda
yashovchi qashshoq odamlarga moliya tizimida
mablag‘larni
tejash, kredit olish, moliyaviy
xizmatlardan osonlik bilan foydalanish va
iste’mol
qilishga imkoniyat yaratib beradi [6]. Bundan
tashqari raqamli moliya xizmatlarning bir qancha
afzaliklari mavjud
bo‘lib,
sekin rivojlanayotgan
mamlakatlarning iste’molchilariga arzon, qulay va
xavfsiz
bank
xizmatlarini
taqdim
etish
imkoniyatiga egadir.
So‘nggi yillarda dunyo bo‘ylab raqamli
moliyaviy xizmatlarning mavjudligi va ulardan
foydalanish yaxshilanishi millionlab mijozlarga
kassa
operatsiyalaridan
xavfsiz
raqamli
platformalardan rasmiy raqamli moliyaviy
operatsiyalarga o‘tishda
yordam berib kelmoqda
[7]. SHuningdek, raqamli moliya hizmatlari kichik,
o‘rta va
yirik biznes egalariga umumiy xarajatlarni
kamaytirishi mumkin bo‘lgan turli xil
moliyaviy
mahsulotlar,
xizmatlar
va
kreditlardan
foydalanish imkoniyatini taqdim etish orqali yalpi
ichki mahsulotni (YaIM) o‘sishiga yordam beradi,
buning natijasida mamlakatning iqtisodiy va
moliyaviy barqarorligi
ta’minlanadi.
“SHuningdek,
raqamli moliya hizmatlar bozori umumiy
xarajatlarni
ko‘paytirishga
yordam beradigan
platformani taqdim etish orqali hukumatga foyda
keltiradi, bu esa moliyaviy operatsiyalarning
oshishi
natijasida
soliq
tushumlarining
ko‘payishiga olib keladi”
[8,9].
Moliyaviy
hizmatlarning
raqamlashtirilishi natijasida fiskal va monetar
siyosatlarning samarasi oshadi, shuningdek,
raqamli moliyalashtirishning
to‘liq
amalga
oshirilishi bankdan tashqari soxta pullar
aylanmasini sezilarli darajada kamaytiradi.
Raqamli
moliya
hazmatlarning
boshqa
afzalliklariga
to‘xtaladigan
bo‘lsak,
iste’molchilar
o‘zlarining
shaxsiy moliyasini real vaqt rejimida
nazorat qilishi, tezkor moliyaviy qarorlar qabul
qilishi va bir necha soniya ichida to‘lovlarni
amalga oshirishi mumkin
bo‘ladi.
Olib borilgan
tahlil natijalariga
ko‘ra
mamlakatimizda
raqamli
moliya
xizmatlar
bozorini
rivojlantirish
bo‘yicha
quyidagi
muammolar
aniqlandi:
−
Mamlakatimiz AKTlarining
fundamental
darajasi, shu jumladan,
kommunikatsiya infratuzilmasining yomonligi va
qimmatliligi;
−
davlat
tomonidan
tadqiqot
va
ishlamalarga qilinayotgan xarajatlar ulushining
pastligi, universitetlar, ishlab chiqarish, biznes
va xususiy sektor o‘rtasidagi integratsiyaning
rivojlanmaganligi,
intellektual
mulk
to‘g‘risidagi
qonunlarning
takomillashmaganligi va unga rioya qilish
darajasining sustligi;
−
viloyatlarda yashovchi aholining
raqamli texnologiyalardan foydalanish bilim va
ko‘nikma
darajasining pastligi;
−
venchur sarmoyasi kiritilishining
kamligi, patentlar berilishining
qiyinligi va
yangi innovatsion
g‘oyalarning
amaliyotga
tadbiq etilish darajasining pastligi;
−
moliya
tizimida
zamonaviy
texnologiyalar
va
axborot-kommunikatsiya
vositalaridan foydalanish darajasi
bo‘yicha
jahon
mamlakatlariga nisbatan mamlakatimiz orqada
qolayotganligi va nufuzli reytinglarda past
o‘rinda
ekanligi;
Yuqorida
tahlilqilingan
mamlakatlarda
AKT
infratuzilmasining rivojlanganligi, internet tezligining
yuqoriligi, raqamli texnologiyalarni yaratish va
foydalanish
ko‘rsatkichining
balandligi raqamli
moliya xizmatlar bozorining rivojlanishiga turtki
bo‘lgan.
So‘nggi
yillarda mamlakatimizda raqamli
moliya xizmatlar bozorining tarkibiy qismlaridan biri
bo‘lgan
“raqamli
banking”ni
rivojlantirish,
innovatsiyalarga asoslangan yangi xizmat turlarini
kengaytirish
va
mavjud
bank
xizmatlarini
takomillashtirish
davlatning
muhim
strategik
maqsadiga aylandi.
O‘zbekistonda
aholining
yangi
moliyaviy xizmat turlariga bo‘lgan talabining
oshishi mamlakatda raqamli moliya xizmatlar
bozorini
rivojlantirish
zaruriyatini
keltirib
chiqarmoqda.
Tahlillardan
shuni
ko‘rish
mumkinki, mamlakatimizda raqamli moliya
xizmatlar bozorini rivojlantirish uchun birinchidan
normativ-huquqiy
hujjatlarni
qabul
qilish,
ikkinchidan mamlakat aholisining bilim saviyasini
ko‘tarish,
uchinchidan “Digital” tizimi ostida
ishlovchi qurilmalar bilan ta’minlash va AKT
infratuzilmasini yaxshilash lozim [10].
Yuqoridagi muammolarni bartaraf etish
va
raqamli
moliya
xizmatlar
bozorini
rivojlantirishda
quyidagi
yo‘nalishlarda
islohotlarni faollashtirish lozim deb hisoblaymiz:
−
raqamli moliya xizmatlar bozorini
rivojlantirish
uchun
innovatsion
g‘oyalar,
texnologiyalar va ishlanmalarni joriy etish
sohasida universitetlar va ishlab chiqarish, biznes
va
xususiy sektor o‘rtasidagi
integratsiyasini
ta’minlash;
raqamli moliya xizmatlar bozorini
−
raqamli bank faoliyatining
ilg‘or
xalqaro tajribasini
o‘rganish
hamda raqamli bank
xizmatlari va mahsulotlarining yangi turlarini
joriy etish;
raqamli moliya xizmatlar bozorini rivojlantirish
bo‘yicha
rivojlangan mamlakatlarning tajribasini
o‘rganish
hamda raqamli moliyaviy xizmatlar va
mahsulot turlarini joriy etishning institutsional
mexanizmlarini ishlab chiqish va takomillashtirish.
Adabiyotlar ruyxati:
1.
blog/2019/01/digital-2019-
global-internet- useaccelerates
2.
www.pwc.ru/ru/publications/digital-
champions.html
3.
4.
https://www.fisglobal.com/solutions/retail-
banking/digital
5.
Manyika, J., Lund, S., Singer, M., White, O., &
Berry, C. (2016). Digital finance for all: Powering
inclusive growth in emerging economies.
McKinsey
Global Institute
, 1-15.
6.
Gomber, P., Koch, J. A., & Siering, M. (2017).
Digital Finance and FinTech: current research and
future research directions.
Journal of Business
Economics
,
87
(5), 537-580.
7.
Haider, H. (2018). Innovative financial
−
O‘zbekiston Respublikasi hududini
rivojlangan mamlakatlar darajasida internet global
tarmog‘iga ulanish imkoniyatlari bilan imkon qadar
to‘liq qoplashni bosqichma-bosqich ta’minlash;
−
raqamli
texnologiyalarini
ishlab
chiqish va ulardan foydalanish sohasida zamonaviy
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan
foydalangan holda amaliy ish ko‘nikmalariga ega
malakali kadrlarni tayyorlash, aholining bilim
saviyasini oshirish, ilmiy tadqiqot va amaliy
ishlamalarga xarajatlarni ko‘paytirish;
−
rivojlantirish
sohasidagi
tashabbuslar (startaplar)ni moliyalashtirish va
qo‘llab-quvvatlashni tashkil etish uchun grantlar
va kredit liniyalarini ajratish;
technologies to support livelihoods and economic
outcomes. Helpdesk Report. Brighton, UK: Institute
of Development Studies
