ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
511
IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISHDA DAVLATNING ROLI
Jumayeva Zamira Bustonovna
Osiyo xalqaro universiteti o’qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10526290
Annotatsiya. Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga
solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor
mexanizmining amal qilishiga ko'maklashadi, raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy
oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko'radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan
tartibga solishdan ko'zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma'lum
yo'nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur'atlarini Jadallashtirish va aholi
turmush darajasini oshirish choralarini ko'rishdan iboratdir.
Kalit so’zlar: regulyator, xo'jalik yurituvchi subʼyektlar, subsidiyalar, soliq stavkasi,
sanatsiya, diversifikatsiyalash, eksport va import muvozanati.
ROLE OF THE STATE IN REGULATING THE ECONOMY
Abstract. In countries based on market relations, the state performs important tasks in
regulating the economy. The state actively intervenes in the economy, helps the functioning of the
market mechanism, creates a competitive environment, and takes measures to protect the
population from negative consequences. The main goal of regulating the market economy by the
state is to develop market relations on the basis of certain and known directions, to accelerate the
pace of economic development and to take measures to increase the standard of living of the
population.
Key words: regulator, business entities, subsidies, tax rate, rehabilitation, diversification,
export and import balance.
РОЛЬ ГОСУДАРСТВА В РЕГУЛИРОВАНИИ ЭКОНОМИКИ
Аннотация. В странах, основанных на рыночных отношениях, государство
выполняет важные задачи по регулированию экономики. Государство активно
вмешивается в экономику, помогает функционированию рыночного механизма, создает
конкурентную среду, принимает меры по защите населения от негативных последствий.
Основной целью регулирования государством рыночной экономики является развитие
рыночных отношений на основе определенных и известных направлений, ускорение темпов
экономического развития и принятие мер по повышению уровня жизни населения.
Ключевые слова: регулятор, субъекты хозяйствования, субсидии, налоговая
ставка, реабилитация, диверсификация, баланс экспорта и импорта.
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasida rejali iqtisodiyot tizimidan xoli bo‘lgan ijtimoiy yo‘naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bu borada davlat
iqtisodiy islohotlar jarayoniga bosh islohotchi sifatida yetakchilik qilmoqda. O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti: “O‘tish davrining og‘ir davrida davlatning o‘zi bosh
islohotchi bo‘lishi kerak.Davlat butun xalq manfaatlarini ko‘zlagan holda islohotlar jarayonining
tashabbuskori bo‘lishi, iqtisodiyotning yetakchi yo‘nalishlarini belgilab berishi kerak. taraqqiyot,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
512
iqtisodiyot, ijtimoiy sohada suveren davlatimiz sohasi va ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o‘zgarishlar
siyosatini ishlab chiqish va izchillik bilan amalga oshirish zarur”, deb ta'kidlagan edi.
Davlatimiz bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo‘yicha rivojlangan mamlakatlarda
to‘plangan boy tajribalarni o‘rganish va ularni respublikamizning o‘ziga xos xususiyatlarini
hisobga olgan holda qo‘llash maqsadga muvofiqligiga bugun hech kim shubha qilmaydi. Bozor
munosabatlari sharoitida narxlar (narxlar) iqtisodiyotni tartibga solishning muhim vositasi bo'lib
xizmat qiladi. Bunda narx bozor regulyatori bo‘lib, ikkita asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan,
u resurslar, tovar va xizmatlar iste'molini cheklaydi, ikkinchidan, mahsulot (xizmatlar) ishlab
chiqarish uchun rag'batlantirish vazifasini bajaradi.
Ishlab chiqarish jarayonida qancha nodir iste’mol tovarlari va xizmatlari bo‘lsa, ularning
narxi shunchalik yuqori bo‘ladi va shunga mos ravishda ularni xarid qilish chegaralanadi.
Boshqacha qilib aytganda, tovarlar va xizmatlar ularning narxiga qarab iste'mol qilinadi,
taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Narxlarning o'zgarishi, ya'ni ko'tarilishi yoki tushishi ishlab
chiqaruvchilarning xatti-harakatlariga ta'sir qiladi. Binobarin, har qanday tovar (xizmat) narxining
oshishi uning ishlab chiqarish hajmining oshishiga, ushbu tarmoqning aniq mahsulot bozoriga
yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga sabab bo'ladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta'minlaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab
chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab
chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni ishlab chiqarish foydani ta'minlay olmay
qolganligidan dalolat beradi. Bunday tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va
bozorni ishlab chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi, regulyatori
vazifasini o'tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam foyda keltiradigan tarmoqdan
yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o'tib turadi. Yuqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki
bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar o'zgalarning kirib kelishiga to'sqinlik qiladilar. Iqtisodiy
sub'ektlar aniq tovarlar bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash
maqsadlarida o'zaro arini saqlash, mustahkamlash, raqobatga kirishadilar.
Ko'p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub'ektlarning faoliyati natijasida bozor
munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu
nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste'mol o'rtasidagi ziddiyatda o'z ifodasini topadi. Ijtimoiy
ishlab chiqarish ijtimoiy iste'molga nisbatan o'sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo'lishi
mumkin.
Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta'minlaydigan tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarishni rag'batlantiradi. Ammo jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo'lgan,
aholining ko'pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovarlar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida
ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo'llar,
yong'indan himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi. Binobarin, ularni ishlab
chiqarishni va ulardan foydalanishni davlatning o'zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo`ladi.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi sabablardan biri
aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon yetkazuvchi omillardan himoya qilish zaruratidir.
Masalaning mohiyati shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo'jalik yurituvchi
tadbirkor, avvalo, o'zini o'ylaydi, o'z manfaati yo'lida faoliyat ko'rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
513
tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon yetkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi mumkin.
Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko'p sonli tadbirkorlarning
manfaatlarini barcha Jamiyat a'zolari mushtarakligini ta'minlash choralarini ko'rishni taqozo etadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi qonunchilik
hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya'ni uning barcha uchun bab-baravar kuchga ega
ekanligi va unga barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning so'zsiz amal qilishi shart ekanini yana
bir bor ta`kidlab o'tish zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo'lgan yuzlab qonunlarning
qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini belgilab
beradi. Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya'ni iqtisodiy vositalar ham
mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub'ektlarning manfaatlariga bevosita ta'sir
ko'rsata oladi.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va ta'sirchan vositasi
hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq
stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma) foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa,
olinayotgan foyda ko'payadi. Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko'p
jihatdan undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog'liq. Soliqlar stavkasini oshirish yoki
kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini sekinlashtirish (hatto to'xtatish),
boshqa tarmoqlar rivojini esa rag'batlantirish mumkin.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan biri sanatsiya
hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, davlat korxonalariga
ko'rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o`zga sub'ektlar
hisobidan qoplash, qarzni to'lash muddatlarini kechiktirish, qarz uchun to'lanadigan foizlarni
kamaytirish, korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to'lab qo'yish va hokazolar
sanatsiya shakllari hisoblanadi.
Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan moliya
mablag'lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban o`zgartirish (diversifikatsiyalash),
eksport va import muvozanatini ta'minlash, ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun
ajratiladigan mablag'lar (subsidiyalar) ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Bojxona to'lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog'i, eksport va
importni cheklash yoki rag'batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Ularning stavkalari
ko'paysa, chegaradan o'tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi
tovarlar oqimining ko'payishiga olib keladi. Yana shuni ham aytib o'tish joizki, davlat o'zining
kredit siyosati orqali iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o'zining ta'sirini o'tkazib turadi.
XULOSA
Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy, ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini
ijtimoiy himoyalash muhim o'rin tutadi.
Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy, ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini
ijtimoiy himoyalash muhim o'rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
514
uchun jamiyat milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo'llab-quvvatlash
maqsadidagi daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta taqsimlash
tizimida davlat muhim o'rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi
iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi.
Iqtisodiyotni
davlat
tomonidan
tartibga
solish
mexanizmida
makroiqtisodiy
barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o'rin tutadi. Ma'lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida
ishbilarmonlik faolligi o'zgarib turadi, iqtisodiy o'sish uning pasayishi bilan almashinib turadi.
Uning oqibatida firmalarning sinishi va ishsizlarning ko'payishi ortadi, aholi turmush darajasi
pasayadi, ular ko`p qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash
mexanizmi yordamida iqtisodiy o'sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o'tishdagi salbiy oqibatlarni
cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o'sish sari o`tish imkoniyatlari vujudga keladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi Jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotiga ta'sir ko'rsatuvchi va ko'maklashuvchi chora- tadbirlar tizimidan iborat
degan xulosa qilish mumkin.
REFERENCES
1.
O’zbekiston Prezidentining 2020 yil 07 dekabrdagi “Davlat tomonidan tartibga solinadigan
sohalarga xususiy sektorni jalb etish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-
4913-sonli Qarori.
2.
Z.Yo’ldoshev, X.Xalilova. Milliy va jahon iqtisodiyoti (o’quv qo’llanma).2013.
3.
https://www.economicsdiscussion.net/economic-development/role-of-state-ineconomic-
development/13123
4.
https://upscwithnikhil.com/article/economics/roles-of-state-in-an-economy
5.
Acemoglou D., S. Johnson, J. Robinson and Y. Thaicharoen (2003), “Institutional Causes,
Macroeconomic Symptoms: Volatility, crises and growth”, Journal of Monetary
Economics, vol. 50, n. 1 January, pp. 49-123
6.
Acemoglou D. and S. Johnson (2003), “Unbundling Institutions”, NBER Working Paper
No. 9934, 2003
7.
Acemoglou, D., S. Johnson and J. A. Robinson (2001), “The Colonial Origins of
Comparative Development: An Empirical Investigation”, American Economic Review,
Vol. 91, 1369-1401
8.
Acemoglou, D., S. Johnson and J. A. Robinson (2002), “Reversal of Fortune: Geography
and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution”, Quarterly
Journal of Economics, Vol. 117, 1231-94
9.
Shadiyev, A. K. (2023). Stages of Development of The Digital Economy in Uzbekistan and
Future Plans. Best Journal of Innovation in Science, Research and Development, 2(12),
333-340.
10.
Shadiyev, A. (2022). O ‘QUV EKSKURSIYASI-TURIZMNI O ‘QITISHNING
INNOVATSION USULI SIFATIDA. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz),
13(13).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
515
11.
Базарова, М. С., Шарипова, М., & Нуруллоев, О. (2021). “РАҚАМЛИ
ИҚТИСОДИЁТ” ДА АҲОЛИНИНГ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИ ХУСУСИЯТЛАРИ.
САМАРҚАНД ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ, 482.
12.
Bazarova, M. S. (2022). FACTORS THAT ENSURE THE SUCCESSFUL
IMPLEMENTATION OF A SYSTEM OF KEY PERFORMANCE INDICATORS IN
THE FIELD OF HIGHER EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal, 10(11), 582-586.
13.
Bahodirovich, K. B. (2023). EVOLUTION OF THE AUDITING PROFESSION IN THE
SMART MACHINE AGE. Gospodarka i Innowacje., 41, 450-454.
14.
Khalilov Bahromjon Bahodirovich. (2023). The International Financial Reporting
Standards (IFRS) Mean to Businesses and Investors in Uzbekistan. Miasto Przyszłości, 42,
746–750.
15.
Raxmonqulova, N. (2023). DEVELOPMENT STRATEGY IN THE DEVELOPMENT OF
THE REGIONAL ECONOMY. Modern Science and Research, 2(12), 301-305.
16.
Abdulloev, A. J., & Rakhmankulova, N. O. THEORETICAL ASPECTS OF THE
INNOVATIVE ENTREPRENEURSHIP CONCEPT.
17.
Sh, Y. D., & Rakhmanqulova, N. O. (2021). XUSUSIY SHERIKCHILIK VA TURIZM
KLASTERI SOHASIDAGI TADBIRKORLIK RIVOJIDA DAVLATNING O’RNI.
BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(2),
73-76.
18.
Явмутов, Д. Ш., & Рахманкулова, Н. О. (2021). РОЛЬ ОБРАЗОВАНИЯ В
РАЗВИТИИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА. TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI
ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(2), 23-28.
19.
Рахманкулова,
Н. (2023). РОЛЬ ИНВЕСТИЦИЙ В РЕГИОНАЛЬНОМ
ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ. Gospodarka i Innowacje., 36, 168-170.
20.
Sodiqova, N. (2023). A POLITICAL ECONOMY ANALYSIS OF ECONOMIC
SECURITY. Modern Science and Research, 2(12), 559–568.
21.
To’rayevna, S. N. (2023). DEMOKRATIYA VA IQTISODIYOT O'RTASIDAGI
MUNOSABAT" SIYOSIY SHAXS" NAZARIDAN. Gospodarka i Innowacje., 42, 387-
394.
22.
To’rayevna, S. N. (2023). YETAKCHILIK USLUBI SIFATIDA MURABIYOTDAN
FOYDALANISH MENEJERLARNI TAYYORLASH. Gospodarka i Innowacje., 42, 399-
408.
23.
Toshov, M. (2023). FORMATION OF PRINCIPLES HR (HUMAN RESOURCE)
BASED ON KEY INDICATORS (KPI). Modern Science and Research, 2(12), 477–482.
24.
Toshov, M. (2023). CREATIVE ECONOMY: ESSENCE AND STRUCTURE. Modern
Science and Research, 2(12), 499-505.
25.
Toshov, M. (2023). HR BOSHQARMASIDA KPI TIZIMI. Modern Science and Research,
2(12), 470–476.
26.
Очилов, Ш. Б., & Жумаева, З. К. (2017). Основные направления развития инноваций
в республике Узбекистан. Инновационное развитие, (6), 45-47.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
516
27.
Жумаева, З. К., & Тошев, Ф. З. (2017). Пути дальнейшего совершенствования
привлечения прямых иностранных инвестиций в экономику Узбекистана.
Инновационное развитие, (4), 66-68.
28.
Akbarovna, N. N. (2023). BULUTLI HISOBLASH TEXNOLOGIYALARINING
IQTISODIYOTDA TURGAN ORNI. Gospodarka i Innowacje., 42, 517-520.
29.
Nargiza, N. (2023). THE ROLE OF PROPERTY RELATIONS IN SOCIETY. Modern
Science and Research, 2(12), 889–893.
30.
Ibodulloyevich,
I.
E.
(2023).
DAVLAT
BUDJETI
DAROMADLARINI
TAQSIMLANISHINI TAKOMILLASHTIRISH. Gospodarka i Innowacje., 41, 321-325.
31.
Ibodulloyevich, I. E. (2023). KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIKNI
YANADA RIVOJLANTIRISH UCHUN QULAY ISHBILARMONLIK MUHITINI
SHAKLLANTIRISH. Gospodarka i Innowacje., 42, 481-484.
32.
Ikromov, E. (2023). REGULATION OF BUSINESS ACTIVITY IS SIMPLIFIED.
Modern Science and Research, 2(12), 1107–1111.
33.
Jumayeva, Z. (2023). BASICS OF NATIONAL ECONOMIC DEVELOPMENT. Modern
Science and Research, 2(12), 296–300.
34.
Bustonovna, J. Z. (2023). PECULIARITIES OF THE AGRICULTURAL ECONOMY IN
THE COUNTRIES OF THE EUROPEAN UNION. Finland International Scientific Journal
of Education, Social Science & Humanities, 11(5), 1256-1260.
35.
Abidovna, A. S. (2023). MONTE CARLO MODELING AND ITS PECULIARITIES IN
THE IMPLEMENTATION OF MARKETING ANALYSIS IN THE ACTIVITIES OF
THE ENTERPRISE. Gospodarka i Innowacje., 42, 375-380.
36.
Abidovna, A. S. (2023). PRIORITY DIRECTIONS OF ANALYSIS OF CHANNELS OF
PROMOTION OF THE MAIN ACTIVITY OF THE ENTERPRISE AND SEPARATE
COMMUNICATION PROGRAMS. Gospodarka i Innowacje., 42, 369-374.
