ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
5
Д
.
Хабибуллаев
ТДЮИ
доценти
,
юридик
фанлар
номзоди
СУД
-
ҲУҚУҚ
ИСЛОҲОТЛАРИ
ШАРОИТИДА
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССУАЛ
ҚОНУНЧИЛИГИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ
ДОЛЗАРБ
МАСАЛАЛАРИ
Мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотларининг
асосий
устувор
йўналишларидан
бири
фуқароларнинг
суд
орқали
ҳимояланиш
кафолатини
янада
кенгайтириш
,
суд
тизимининг
мустақиллиги
ва
либераллашувини
кучайтириш
бўйича
ислоҳотларни
давом
эттиришдан
иборатдир
.
Бу
борада
фуқаролик
суд
ишларини
юритиш
соҳасида
ҳам
кенг
кўламли
ишлар
амалга
оширилди
.
Жумладан
,
1997
йил
30
августда
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
қабул
қилиниши
,
фуқаролик
суд
ишларини
юритишни
процессуал
тартиб
таомилларини
белгилаб
беришда
муҳим
асосий
манба
бўлди
.
Суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
натижасида
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодексига
ЎзР
14.12.2000
й
. 163-II-
сон
Қонуни
,
ЎзР
12.12.2003
й
. 568-II-
сон
Қонуни
,
ЎзР
27.08.2004
й
. 671-II-
сон
Қонуни
,
ЎзР
01.08.2007
й
.
ЎРҚ
-
106-
сон
Қонуни
,
ЎзР
09.04.2008
й
.
ЎРҚ
-149-
сон
Қонуни
,
ЎзР
14.01.2009
й
.
ЎРҚ
-199-
сон
Қонуни
,
ЎзР
11.09.2009
й
.
ЎРҚ
-218-
сон
Қонуни
,
ЎзР
01.06.2010
й
.
ЎРҚ
-250-
сон
Қонуни
,
ЎзР
14.09.2010
й
.
ЎРҚ
-255-
сон
Қонуни
,
ЎзР
21.04.2011
й
.
ЎРҚ
-288-
сон
Қонуни
,
ЎзР
18.09.2012
й
.
ЎРҚ
-335-
сонли
Қонуни
билан
бир
қатор
қўшимча
ва
ўзгартишлар
киритилиши
натижасида
суд
қарорларини
апелляция
тартибида
қайта
кўриш
,
буйруқ
тартибида
иш
юритиш
,
ҳакамлик
судининг
ҳал
қилув
қарори
билан
боғлиқ
ишларни
юритиш
каби
янги
институтлар
киритилди
ва
суд
қарорларини
ижро
этиш
механизми
,
фуқароларнинг
малакали
юридик
ёрдам
олиш
ҳуқуқи
,
экспертиза
,
суд
жарималари
билан
боғлиқ
ҳуқуқий
нормалар
такомиллаштирилди
.
Юқорида
амалга
оширилган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
бўйича
эришилган
ютуқлар
билан
бир
қаторда
,
ҳозирда
мамлакатимизда
суд
-
ҳуқуқ
соҳасида
амалга
оширилаётган
ишларни
изчиллигини
таъминлаш
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексини
суд
амалиётида
татбиқ
этишда
юзага
келаётган
муаммоларни
аниқлаш
,
қонунчиликдаги
бўшлиқлар
,
қарама
-
қаршиликлар
,
такрорланишларни
аниқлаш
ва
уларни
бартараф
этиш
юзасидан
таклиф
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқиш
ҳозирги
кундаги
долзарб
масалалардан
биридир
.
Бу
борада
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
2010
йил
27
январда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
“
Мамлакатимизни
модернизация
қилиш
ва
кучли
фуқаролик
жамияти
барпо
этиш
-
устувор
мақсадимиздир
”
деб
номланган
маърузасида
шундай
таъкидлайди
: “
Қабул
қилинадиган
қонун
лойиҳаларида
амалдаги
қонун
ҳужжатларидан
фарқ
қиладиган
тафовутларга
,
такрорларга
йўл
қўйилганини
,
бошқа
ҳужжатларга
ҳавола
қилиш
ҳолатлари
кўплигини
қайд
этиш
лозим
.
Ва
энг
асосий
камчилик
қабул
қилинадиган
қонунларда
аксарият
ўринларда
ана
шу
қонун
ҳужжатларининг
ҳаётга
татбиқ
этилишини
таъминлайдиган
процессуал
механизмларнинг
мавжуд
эмаслигида
кўзга
ташланади
.
Бу
эса
ўз
-
ўзидан
ушбу
ҳужжатларнинг
қўлланишини
сезиларли
даражада
қийинлаш
-
тиради
,
қонунларнинг
ижро
этилмаслигига
,
ҳуқуқий
нигилизмга
,
яъни
ҳар
қандай
ҳуқуқий
норманинг
инкор
қилинишига
,
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
самарадорлигининг
пасайишига
олиб
келади
1
.
Ҳақиқатан
ҳам
ҳозирда
қонунларнинг
сифатини
тубдан
яхшилаш
,
суд
амалиёти
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
самардорлигини
ошириш
мақсадида
фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
айрим
ҳуқуқий
нормаларини
янада
такомиллаштириш
асосий
вазифалардан
биридир
.
Айтиш
жоизки
,
тарафлар
фуқаролик
процесси
иштирокчилари
ичида
марказий
ва
асосий
ўринни
эгаллайди
.
Аммо
ҳар
доим
ҳам
судга
мурожаат
қилган
шахслар
ишга
дахлдор
шахслар
бўлавермайди
.
Шунинг
учун
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексида
ишга
дахлдор
бўлмаган
тарафни
алмаштириш
тўғрисида
қоида
белгиланган
.
Бу
эса
ўз
навбатида
низо
иштирокчиларини
тўғри
белгиланишига
,
ҳуқуқи
бузилган
шасхларнинг
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
судлар
томонидан
самарали
ҳимоя
қилинишини
таъминлайди
.
Ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фикрича
,
тегишсиз
,
дахлсиз
даъвогар
деб
низоли
ҳуқуқнинг
ёки
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатнинг
ўзига
тегишли
бўлиши
тўғрисида
даъво
қўзғатиш
ҳуқуқига
эга
бўлмаган
даъвогарга
айтилади
2
.
Ҳуқуқшунос
олим
М
.
М
.
Мамасиддиқовнинг
фикрича
,
судда
иш
қўзғатилганида
эса
тарафлар
низоли
ҳуқуқий
муносабатларнинг
субъектлари
эканлиги
тахмин
қилинади
,
яъни
улар
мазкур
ишга
дахлдор
деб
ҳисобланади
.
Бироқ
,
баъзан
ишни
судда
кўришга
тайёрлаш
давомида
ёки
судда
иш
кўриш
жараёнида
у
ёки
бу
томон
ёки
ҳар
иккала
томон
ҳам
низоли
ҳуқуқий
муносабатнинг
субъекти
эмаслиги
аниқланиши
мумкин
.
Бундай
ҳолатда
ушбу
тарафлар
ишга
дахлдор
бўлмаган
шахслар
деб
топилади
3
.
Юқоридаги
фикрга
қўшилган
ҳолда
айтиш
мумкинки
,
ҳақиқатдан
ҳам
ишнинг
кўрилишида
баъзи
ҳолларда
даъво
қўзғатиш
ҳуқуқига
эга
бўлмаган
шахс
ёки
жавобгар
бўлмаган
шахслар
иштирок
этади
.
Шунинг
учун
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
42-
моддасига
кўра
,
суд
арз
қилинган
талаб
уни
илгари
суриш
ҳуқуқига
эга
бўлмаган
шахс
томонидан
тақдим
этилганлигини
ёки
даъвогарнинг
аризаси
бўйича
жавоб
бериши
лозим
бўлмаган
шахсга
нисбатан
тақдим
этилганлигини
аниқласа
,
даъвогарнинг
розилиги
билан
дастлабки
даъвогар
ёки
жавобгар
ишга
дахлдор
даъвогар
ёки
жавобгар
билан
алмаштирилишига
йўл
қўйиши
мумкин
.
Агар
даъвогар
ўзининг
бошқа
шахс
билан
алмаштирилишига
рози
бўлмаса
,
бу
шахс
низо
предмети
юзасидан
мустақил
талаблар
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахс
сифатида
ишга
киришишга
ҳақли
.
Агар
даъвогар
жавобгарнинг
бошқа
шахс
билан
алмаштирилишига
рози
бўлмаса
,
суд
бу
шахсни
иккинчи
жавобгар
сифатида
ишга
жалб
қилишга
ҳақли
.
Ишга
дахли
бўлмаган
тарафни
алмаштириш
ҳақида
суд
ажрим
чиқаради
.
1
Каримов
И
.
А
.
Асосий
вазифамиз
-
ватанимиз
тараққиёти
ва
халқимиз
фаровонлигини
янада
юксалтиришдир
. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 2010. –
Б
. 14.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
. –
Тошкент
,
Адолат
. 2001. –
Б
.62.
3
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2010. –
Б
.117.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
6
Тараф
алмаштирилганидан
ёки
низо
предмети
юзасидан
мустақил
талаблар
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахс
ишга
киришганидан
ёхуд
иккинчи
жавобгар
жалб
қилинганидан
кейин
ишни
кўриш
янгидан
бошланади
.
Агар
процессга
мустақил
талаблар
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахс
киришмаса
,
ишга
дахлдор
бўлмаган
даъвогар
эса
,
арз
қилган
талабларидан
воз
кечмаса
,
иш
мазмунан
кўрилади
1
.
Фуқаролик
ишини
судда
кўрилишида
аксарият
ҳолларда
даъвогар
ҳам
,
жавобгар
ҳам
даъво
аризасида
кўрсатилган
шахс
бўлади
.
Аммо
баъзи
ҳолларда
процессда
ё
даъвогар
,
ё
жавобгар
тараф
ёинки
ҳар
икки
томон
ҳам
хатолик
билан
ишга
жалб
этилишлари
туфайли
тегишсиз
тараф
(
тарафлар
)
бўлиб
чиқиши
,
яъни
даъвогар
даъво
иши
қўзғатишга
ҳақли
бўлмаган
тараф
,
жавобгар
эса
мазкур
даъво
юзасидан
жавоб
беришга
мажбур
бўлмаган
шахс
бўлиб
топилиши
мумкин
.
Шундай
ҳолатларни
назарда
тутиб
,
қонун
ишга
тегишсиз
тарафни
суднинг
ташаббуси
билан
ёки
прокурорнинг
талаби
бўйича
ёинки
тарафлардан
бирининг
илтимосига
кўра
бошқа
тегишли
тараф
билан
алмаштиришга
йўл
қўяди
2
.
Ҳозирда
,
судлар
томонидан
фуқаролик
ишларини
кўриб
чиқишда
низолашувчи
тарафларнинг
тўғри
аниқланмаслиги
натижасида
юқори
судлар
томонидан
аксарият
судларнинг
ҳал
қилув
қарорлари
,
ажримлари
,
қарорлари
бекор
қилинмоқда
.
Масалан
,
К
.
Раҳимова
жавобгарлар
туман
ва
шаҳар
ҳокимлиги
,
давлат
нотариал
идораси
,
З
.
Қиличев
ва
Н
.
Раҳимовларга
нисбатан
Халқ
депутатлари
район
совети
ижроия
комитетининг
1990
йил
17
августдаги
ва
шаҳар
ҳокимининг
2005
йил
25
июлдаги
қарорларини
ҳамда
2005
йил
26
июлдаги
2-
сонли
давлат
нотариал
идорасида
расмийлаш
-
тирилган
ҳадя
шартномасини
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
ҳақидаги
даъво
талаби
билан
судга
мурожаат
қилиб
,
унда
1969
йилда
Эрқул
Раҳимовга
турмушга
чиққанлигини
, 4
нафар
фарзанди
борлигини
, 1984
йилда
иморат
қуриш
учун
ер
ажратиш
тўғрисида
колхозга
мурожаат
қилиб
, 1985
йил
15
декабрда
Халқ
депутатлари
қишлоқ
ижроия
комитетининг
қарори
билан
турмуш
ўртоғи
Эрқул
Раҳимовга
уй
-
жой
қуриш
учун
ажратилган
0,08
га
ер
майдонида
1990
йилда
уй
-
жой
қурганликларини
,
ўғли
Н
.
Раҳимов
1993
йилда
А
.
Қиличевага
уйланиб
, 1999
йилда
мазкур
низоли
уйга
кўчиб
чиққанлигини
,
ўғли
уйни
ўзининг
номига
расмийлаштириб
, 2005
йил
26
июлда
қайнотаси
З
.
Қиличевга
ҳадя
қилиб
юборганлигини
кўрсатиб
,
ижроия
комитети
ва
ҳоким
қарорларини
ҳамда
ҳадя
шартномасини
ҳақиқий
эмас
деб
топишни
сўраган
.
Фуқаролик
ишлари
бўйича
туманлараро
судининг
2009
йил
28
декабрдаги
ҳал
қилув
қарорига
кўра
,
К
.
Раҳимованинг
даъво
талаблари
қаноатланти
-
рилиб
,
Халқ
депутатлари
район
совети
ижроия
комитетининг
1990
йил
17
августдаги
Н
.
Раҳимовга
якка
тартибда
уй
-
жой
қуриш
учун
600
кв
.
м
.
ер
майдони
ажратиш
тўғрисидаги
ва
шаҳар
ҳокимининг
2005
йил
25
июлдаги
қарорлари
ҳамда
2005
йил
26
июлдаги
ҳадя
шартномаси
ҳақиқий
эмас
деб
топилган
.
1
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодекси
.
Расмий
нашр
. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
. 2011.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодексига
шарҳлар
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
,
2010. –
Б
.106.
Фуқаролик
ишлари
бўйича
вилоят
суди
апелляция
инстанциясининг
2010
йил
9
февралдаги
ажрими
билан
ҳал
қилув
қарори
бекор
қилиниб
,
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
97-
моддаси
2-
бандига
асосан
ариза
кўрмасдан
қолдирилган
.
Олий
суд
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлов
ҳайъатининг
2011
йил
19
декабрдаги
ажрими
билан
қуйидаги
асосларга
кўра
,
иш
бўйича
қабул
қилинган
вилоят
суди
апелляция
инстанциясининг
ажрими
бекор
қилиниб
,
иш
янгидан
кўриш
учун
шу
инстанция
судига
юборилган
.
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
42-
моддасига
кўра
,
суд
арз
қилинган
талаб
уни
илгари
суриш
ҳуқуқига
эга
бўлмаган
шахс
томонидан
ёки
даъвогарнинг
аризаси
бўйича
жавоб
бериши
лозим
бўлмаган
шахсга
нисбатан
тақдим
этилганлигини
аниқласа
,
даъвогарнинг
розилиги
билан
дастлабки
даъвогар
ёки
жавобгар
ишга
дахлдор
даъвогар
ёки
жавобгар
билан
алмаштирилишига
йўл
қўйиши
мумкин
.
Агар
даъвогар
ўзининг
бошқа
шахс
билан
алмаштирилишига
рози
бўлмаса
,
бу
шахс
низо
предмети
юзасидан
мустақил
талаблар
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахс
сифатида
ишга
киришишга
ҳақли
.
Агар
даъвогар
жавобгарнинг
бошқа
шахс
билан
алмаштирилишига
рози
бўлмаса
,
суд
бу
шахсни
иккинчи
жавобгар
сифатида
ишга
жалб
қилишга
ҳақли
.
Ишга
дахли
бўлмаган
тарафни
алмаштириш
ҳақида
суд
ажрим
чиқаради
.
Тараф
алмаштирилганидан
ёки
низо
предмети
юзасидан
мустақил
талаблар
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахс
ишга
киришганидан
ёхуд
иккинчи
жавобгар
жалб
қилинганидан
кейин
ишни
кўриш
янгидан
бошланади
.
Агар
процессга
мустақил
талаблар
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахс
киришмаса
,
ишга
дахлдор
бўлмаган
даъвогар
эса
,
арз
қилган
талабларидан
воз
кечмаса
,
иш
мазмунан
кўрилади
.
Апелляция
инстанцияси
К
.
Раҳимова
марҳум
Э
.
Раҳимовнинг
турмуш
ўртоғи
эканлигига
,
низоли
ер
участкасини
улар
биргаликдаги
турмушлари
даврида
олиб
,
иморат
қурганликлари
ҳақида
даъво
киритганлигига
эътибор
қаратмаган
.
Туман
ҳокимининг
қарори
ҳақиқий
эмас
деб
топилиши
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларига
таъсир
қилиш
-
қилмаслигига
аниқлик
киритилиб
,
ишга
манфаатдор
шахсларни
жалб
қилиш
масаласи
ҳам
муҳокама
қилинмаган
3
.
Юқоридаги
мисолдан
кўриниб
турибдики
,
суд
томонидан
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
42-
моддасида
ишга
дахлдор
бўлмаган
тарафни
тегишли
тараф
билан
алмаштириш
жараёни
қайси
босқичда
амалга
оширилиши
тўғрисида
аниқ
қоиданинг
белгиланмаганлиги
суд
қарорларини
кейинчалик
юқори
суд
томонидан
бекор
бўлишига
олиб
келмоқда
.
Бу
борада
бошқа
давлатларининг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
масалан
,
Россия
Федерацияси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
41-
моддаси
“
Ишга
дахлдор
бўлмаган
жавобгарни
алмаштириш
”
деб
номланиб
,
унга
кўра
,
суд
ишни
судда
кўришга
тайёрлаш
ёки
уни
судда
кўриш
вақтида
биринчи
инстанция
судининг
илтимоси
ёки
даъвогарнинг
розилиги
билан
ишга
дахлдор
бўлмаган
жавобгар
ишга
3
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
Ахборотномаси
.
2012. –
№
1. –
Б
.29.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
7
дахлдор
жавобгар
билан
алмаштирилишига
йўл
қўйиши
мумкин
1
.
Беларусь
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
63-
моддаси
ҳамда
Арманистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
31-
моддасига
кўра
,
суд
ишни
тайёрлаш
ёки
муҳокама
қилиш
вақтида
арз
қилинган
талаб
уни
илгари
суриш
ҳуқуқига
эга
бўлмаган
шахс
томонидан
тақдим
этилганлигини
ёки
даъвогарнинг
аризаси
бўйича
жавоб
бериши
лозим
бўлмаган
шахсга
нисбатан
тақдим
этилганлигини
аниқласа
,
ишни
тугатмасдан
даъвогарнинг
розилиги
билан
дастлабки
даъвогар
ёки
жавобгар
ишга
дахлдор
даъвогар
ёки
жавобгар
билан
алмаштирилишига
йўл
қўйиши
мумкин
2
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Хўжалик
процессуал
кодекси
38-
моддасига
кўра
,
хўжалик
суди
даъво
тақдим
этиш
ҳуқуқига
эга
бўлмаган
шахс
томонидан
ёки
даъво
бўйича
жавоб
бериши
лозим
бўлмаган
шахсга
нисбатан
тақдим
этилганини
аниқласа
,
ҳал
қилув
қарори
қабул
қилингунга
қадар
,
даъвогарнинг
розилиги
билан
дастлабки
даъвогар
ёки
жавобгарнинг
ишга
дахлдор
даъвогар
ёки
жавобгар
билан
алмаштирилишига
йўл
қўйиши
мумкин
.
Демак
,
хўжалик
судларида
ҳам
бу
масалада
аниқлик
киритилган
бўлиб
,
суд
ҳал
қилув
қарори
қабул
қилгунга
қадар
ишга
тегишсиз
тарафни
алмаштиришни
ҳал
этиши
лозим
.
Фикримизча
,
юқоридаги
Ҳамдўстлик
давлатларининг
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
ҳамда
миллий
хўжалик
процессуал
қонунчилигидаги
кўрсатилган
ижобий
ҳолатларни
ҳисобга
олган
ҳолда
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
42-
моддаси
биринчи
қисмига
ишга
тегишсиз
тарафни
алмаштириш
босқичи
ҳақида
аниқ
қоида
мустаҳкамлаб
қўйилса
ҳамда
қуйидаги
таҳрирда
баён
этилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
: “
Суд
ишни
судда
кўришга
тайёрлаш
ва
кўриш
вақтида
арз
қилинган
талаб
уни
илгари
суриш
ҳуқуқига
эга
бўлмаган
шахс
томонидан
тақдим
этилганлигини
ёки
даъвогарнинг
аризаси
бўйича
жавоб
бериши
лозим
бўлмаган
шахсга
нисбатан
тақдим
этилганлигини
аниқласа
,
даъвогарнинг
розилиги
билан
дастлабки
даъвогар
ёки
жавобгар
ишга
дахлдор
даъвогар
ёки
жавобгар
билан
алмаштирилишига
йўл
қўйиши
мумкин
”.
Мазкур
ҳуқуқий
норманинг
ушбу
таҳрирда
берилиши
судлар
томонидан
ушбу
масалага
жиддий
эътибор
қаратишга
,
ишда
иштирок
этувчи
тарафларни
тўғри
аниқлашга
,
юқори
инстанция
суди
томонидан
суд
қарорларини
бекор
бўлишини
олдини
олишга
ҳамда
суд
қарорларини
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
чиқарилишини
таъминлашга
олиб
келади
.
Фуқаролар
ўзларининг
бузилган
ҳуқуқ
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
судда
тўлақонли
ҳимоя
қилишда
,
малакали
юридик
ёрдам
олишда
вакиллик
институтининг
аҳамияти
катта
.
Шу
маънода
судда
вакиллик
қилиши
мумкин
бўлмаган
шахслар
доирасини
ҳам
қонунчиликда
тўғри
белгиланиши
суд
амалиёти
ва
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
фани
назарияси
нуқтаи
-
назаридан
долзарб
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
1
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федера
-
ции
http://www.consultant.ru /popular/gpkrf/.
2
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
.
/vip/gpk/index.htm;
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Армения
http://www.jguard.ru/images /attaches/230 /GPK_Armenia.txt.
процессуал
кодексининг
55-
моддаси
биринчи
бандида
“
вояга
етмаган
шахслар
шахслар
”
судда
вакиллик
қилиши
мумкин
эмаслиги
белгиланган
.
Аммо
,
қонунда
белгиланган
айрим
ҳолларда
вояга
етмаган
ота
-
оналар
ўз
болаларини
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
судда
ҳимоя
қилиш
ҳуқуқи
эга
.
Бу
тўғрисида
2011
йил
25
ноябрдаги
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Судлар
томонидан
оталикни
белгилашга
оид
ишларни
кўришда
қонунчиликнинг
қўлланилиши
тўғрисида
”
ги
қарорида
кўрсатилишича
,
Оила
кодексининг
72-
моддасига
кўра
,
никоҳда
бўлмаган
вояга
етмаган
ота
-
онадан
бола
туғилган
ҳолда
улар
ўн
олти
ёшга
тўлганларидан
сўнг
оталикни
белгилаш
тўғрисида
мустақил
равишда
талаб
қўйишга
ҳақлидирлар
.
Шу
муносабат
билан
суд
уларнинг
оталикни
белгилаш
тўғрисидаги
аризасини
қабул
қилишни
Фуқаролик
процессуал
кодекси
152-
моддаси
биринчи
қисмининг
6-
бандига
асосан
рад
қилишга
ҳақли
эмас
.
Шунингдек
,
бола
таъминоти
учун
алимент
ундириш
тўғрисида
ҳам
вояга
етмаган
ота
ёки
она
судга
ариза
тақдим
этиш
ҳуқуқига
эга
.
Чунки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
38-
моддасига
кўра
,
ёш
болаларнинг
,
яъни
ўн
тўрт
ёшга
тўлмаган
фу
қароларнинг
,
ўн
тўртдан
ўн
саккизгача
бўлган
фуқароларнинг
,
шунингдек
муомала
лаёқати
чекланган
,
муомалага
лаёқатсиз
деб
топилган
фуқароларнинг
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатлари
судда
уларнинг
ота
-
оналари
,
уларни
фарзандликка
олганлар
ёки
ҳомийлар
томонидан
ҳимоя
қилиниши
мустаҳкамланган
.
Демак
,
юқоридаги
ҳолатларда
улар
қонуний
вакил
сифатида
мурожаат
қилиши
мумкин
.
Шунингдек
,
бошқа
давлатларнинг
Фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
ўрганадиган
бўлсак
,
масалан
Беларусь
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
73-
моддаси
,
Эстония
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
84-
моддасида
вояга
етмаган
шахслар
вакил
сифатида
иштирок
эта
олмаслиги
,
бироқ
вояга
етмаган
ота
-
оналарнинг
ўз
болаларини
ҳуқуқ
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилиши
мақсадида
вакил
бўлиши
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Шунинг
учун
судда
вояга
етмаган
шахсларнинг
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
вакил
сифатида
иштирок
этишини
ҳисобга
олган
ҳолда
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
55-
моддаси
биринчи
банди
қуйидаги
таҳрирда
“
вояга
етмаган
шахслар
,
вояга
етмаган
ота
-
оналар
ўз
болаларини
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиши
бундан
мустасно
”
деб
баён
этилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Ушбу
қўшимча
ва
ўзгартишнинг
киритилиши
мазкур
ҳуқуқий
нормани
бошқа
қонун
ҳужжатларидаги
ҳуқуқий
нормалар
билан
бир
хиллигини
таъминлашга
,
қонун
ҳужжатлари
ўртасидаги
қарама
қаршиликларни
бартараф
этилишига
олиб
келади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ҳакамлик
судлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
қабул
қилиниши
муносабати
билан
“
Ўзбекистон
Республикасининг
айрим
қонун
ҳужжатларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
ҳақидаги
”
Қонунига
3
кўра
Фуқаролик
процессуал
кодексига
ҳам
қўшимча
ва
ўзгартишлар
киритилди
.
Бироқ
,
ҳозирда
мазкур
суднинг
ҳал
қилув
қарорини
бекор
қилиш
ёки
мажбурий
ижро
этиш
учун
ижро
варақаси
бериш
қандай
иш
юритиш
тартибида
кўрилиши
тўғрисида
фуқаролик
процессуал
3
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
палаталарининг
Ахборотномаси
2007
й
. 8-
сон
, 367-
модда
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
8
қонунчилигида
ҳеч
қандай
норма
мавжуд
эмас
.
Бу
эса
ўз
навбатида
биринчи
инстанция
судлари
фаолиятида
мазкур
аризаларни
қандай
тартибда
кўрилишида
айрим
муаммоларни
келтириб
чиқармоқда
.
Фикримизча
,
мазкур
муаммони
бартараф
этиш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
2-
моддасига
фуқаролик
суд
ишларини
юритишнинг
бир
тури
сифатида
“
Ҳакамлик
судининг
ҳал
қилув
қарорини
бекор
қилиш
билан
боғлиқ
ишларни
юритиш
”
деб
номланган
қоида
киритилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Ушбу
қоиданинг
киритилиши
мазкур
ишларни
судда
тўғри
кўриб
ҳал
этилишини
амалда
таъминлайди
.
Фуқаролик
процессининг
асосий
муҳим
босқичларидан
бири
фуқаролик
ишини
қўзғатиш
босқичидир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
151-
моддасида
аризани
қабул
қилиш
ва
иш
қўзғатиш
тўғрисида
масалалар
мустаҳкамланган
бўлса
-
да
,
аммо
ушбу
моддада
суд
томонидан
фуқаролик
ишини
қўзғатиш
муддати
ҳақида
ҳеч
қандай
қоида
кўрсатилмаган
.
Шунинг
учун
ҳам
судлар
ҳозирда
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
152-
моддасига
асосан
,
аризани
қабул
қилишни
рад
этиш
,
яъни
ўн
кун
муддат
ичида
ариза
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
149-150-
моддалари
талабларига
жавоб
берса
фуқаролик
ишини
қўзғатмоқда
,
агар
талабга
жавоб
бермаса
ушбу
муддат
ичида
аризани
рад
этмоқда
.
Демак
,
судлар
аризани
рад
қилиш
муддатидан
келиб
чиқиб
,
фуқаролик
ишини
қўзғатмоқда
.
Бироқ
ушбу
муддат
аризани
рад
қилиш
муддати
ҳисобланади
.
Бу
борада
Ҳамдўстлик
давлатларининг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
ўрганадиган
бўлсак
,
масалан
Россия
Федерацияси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
133-
моддасида
судга
ариза
келиб
тушган
кундан
эътиборан
судья
беш
кун
ичида
уни
қабул
қилиш
ва
фуқаролик
ишини
қўзғатиш
масаласини
ҳал
этиш
лозимлиги
белгиланган
бўлса
,
Беларусь
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
244-
моддасида
эса
суд
ариза
келиб
келиб
тушган
кундан
бошлаб
,
уч
кун
ичида
фуқаролик
ишини
қўзғатиши
,
Қозоғистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
152-
моддасига
кўра
,
судья
ариза
топширилган
кундан
бошлаб
беш
кун
ичида
аризани
суд
иш
юритувига
қабул
қилиш
масаласини
ҳал
этиши
шарт
ва
аризани
қабул
қилганидан
кейин
фуқаролик
ишини
қўзғатиш
тўғрисида
ажрим
чиқариши
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Қолаверса
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Хўжалик
процессуал
кодекси
116-
моддаси
учинчи
қисмида
белгиланишича
,
судья
даъво
аризасини
қабул
қилиш
тўғрисида
у
келиб
тушган
кундан
бошлаб
ўн
кундан
кечиктирмай
ажрим
чиқариши
, “
Суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларини
ижро
этиш
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
23-
моддаси
иккинчи
қисмида
ҳам
суд
ижрочиси
ижро
ҳужжатини
олган
кундан
эътиборан
уч
кундан
кечиктирмай
ижро
иши
юритишни
қўзғатиш
тўғрисида
қарор
чиқариши
мустаҳкамланган
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлар
томонидан
ҳам
фуқаролик
ишини
қўзғатиш
муддатини
аниқ
белгилаш
,
фуқаролик
ишларини
кўриб
чиқиш
муддатларини
чўзилиб
кетишини
олдини
олиш
мақсадида
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
151-
моддаси
иккинчи
қисми
қуйидаги
таҳрирда
“
Фуқаролик
иши
қўзғатиш
масаласини
судья
ҳал
қилади
ва
бу
ҳақда
уч
кун
ичида
суд
ажрим
чиқаради
”
деб
баён
этилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
348
1
-
моддасида
кўрсатилишича
,
қонуний
кучга
кирган
,
апелляция
тартибида
кўрилмаган
ҳал
қилув
қарорлари
устидан
суднинг
ҳал
қилув
қарори
чиққан
кундан
эътиборан
бир
йил
ичида
тарафлар
ва
ишда
иштирок
этишга
жалб
қилинган
шахслар
томонидан
кассация
шикояти
берилиши
ва
прокурор
томонидан
протест
келтирилиши
мумкин
.
Мазкур
модданинг
ўзида
қонуний
кучга
кирган
,
апелляция
тартибида
кўрилмаганлиги
ҳақида
баён
этилсада
,
кассация
шикояти
(
протест
)
бериш
муддатини
ҳал
қилув
қарори
чиққан
кундан
ҳисоблаш
ўз
-
ўзидан
матнларни
бир
-
бирига
қарама
-
қарши
қилиб
кўрсатмоқда
.
Фикримизча
,
амалдаги
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
348
1
-
мод
-
дасидаги
“
ҳал
қилув
қарори
чиққан
кундан
”
жумласи
“
ҳал
қилув
қарори
қонуний
кучга
кирган
кундан
”
жумласи
билан
алмаштирилса
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
348
16
-
моддасининг
биринчи
қисмида
мустаҳкам
-
ланишича
,
биринчи
инстанция
судининг
апелляция
тартибида
кўрилмаган
ажримлари
устидан
суднинг
ҳал
қилув
қароридан
алоҳида
ҳолда
кассация
инстанцияси
судига
суд
ажрими
чиқарилган
кундан
эътиборан
бир
йил
ичида
тарафлар
ва
ишда
иштирок
этувчи
бошқа
шахслар
томонидан
шикоят
берилиши
ҳамда
прокурор
томонидан
протест
келтирилиши
мумкин
.
Ушбу
модданинг
биринчи
қисмида
ҳам
биринчи
инстанция
судининг
ажримлари
устидан
кассация
тартибида
шикоят
бериш
ва
протест
келтириш
муддатини
ҳисоблашда
матнда
тафовут
мавжуд
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
348
16
-
моддаси
матнидаги
тафовутни
бартараф
этиш
мақсадида
“
суд
ажрими
чиқарилган
кундан
”
жумласи
“
суд
ажрими
қонуний
кучга
кирган
кундан
”
жумласи
билан
алмаштирилса
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Чунки
,
кассация
шикояти
бериш
(
протест
келтириш
)
объекти
одатда
қонуний
кучга
кирган
суд
ҳал
қилув
қарорлари
ва
ажримлари
ҳисобланади
.
Шундай
экан
,
кассация
шикояти
бериш
(
протести
келтириш
)
муддатини
ҳисоблаш
суд
ҳал
қилув
қарори
,
ажрими
чиқарилган
кундан
эмас
,
балки
қонуний
кучга
кирган
кунидан
бошлаб
ҳисобланиши
лозим
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотларининг
келгусидаги
асосий
устувор
вазифаларидан
бири
сифатида
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодексидаги
бўшлиқлар
,
қарама
-
қаршиликлар
,
тафовутлар
,
такрорланишларни
имкон
қадар
тезроқ
бартараф
этилиши
ўз
навбатида
фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
янада
такомиллашувига
,
судлар
томонидан
фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
суд
амалиётида
татбиқ
этишда
юзага
келаётган
муаммоларни
олдини
олишга
ҳамда
фуқароларни
бузилган
ҳуқуқ
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
судлар
томонидан
самарали
ҳимоя
қилинишига
хизмат
қилади
.
