ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
С
.
С
.
Гулямов
Юридик
фанлар
доктори
,
профессор
ХАЛҚАРО
САВДО
ШАРТНОМАЛАРИДА
ЖАВОБГАРЛИКДАН
ОЗОД
ҚИЛИШ
МАСАЛАЛАРИ
Баъзан
тарафлар
фавқулодда
ҳоллар
ёки
ҳуқуқий
воқеа
-
ҳодисалар
юз
бериши
оқибатида
(
масалан
,
маҳсулот
етказиб
берувчининг
ишлаб
чиқариш
корхонаси
ёнғин
туфайли
нобуд
бўлса
ёки
товар
етказиб
берилиши
БМТ
мазкур
мамлакатга
мол
олиб
киришни
тақиқлагани
туфайли
мумкин
бўлмай
қолса
,
ёхуд
хомашёни
қатъий
белгиланган
нархларда
етказиб
бериш
юзасидан
шартнома
тузилганидан
сўнг
ушбу
хомашёга
нисбатан
жаҳон
нархларининг
кескин
ва
кўп
миқдорда
ошиб
кетиши
туфайли
мажбуриятни
бажариш
мумкин
бўлса
-
ю
,
аммо
тарафлардан
бири
учун
фавқулодда
қийинчиликларни
юзага
келтирса
ва
бошқалар
)
ўз
мажбуриятларини
бажаришлари
мумкин
бўлмай
қолади
.
Бундай
вазиятларда
шартномада
белгиланган
нархларда
хомашё
етказиб
бериш
бир
томон
учун
ҳалокатли
бўлиши
мумкин
.
Юқорида
қайд
этилган
ва
шартноманинг
бажарилишини
қийинлаштирадиган
ёки
умуман
мумкин
эмас
қилиб
қўядиган
бундай
ҳолатлар
муайян
давлат
қонунчилигида
ҳамда
халқаро
савдо
ҳуқуқи
ҳужжатларида
тартибга
солинади
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
333-
моддасида
кўрсатилишича
, "
башарти
,
қонунда
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
белгиланмаган
бўлса
,
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
оширишида
мажбуриятни
бажармаган
ёки
лозим
даражада
бажармаган
тараф
мажбуриятни
лозим
даражада
бажаришига
енгиб
бўлмайдиган
куч
(
форс
-
мажор
)
туфайли
имкон
бўлмаганлигини
исбот
-
лай
олмаса
,
жавобгар
бўлади
.
Қарздор
шерикларининг
мажбуриятларни
бузиши
,
зарур
товарларнинг
бозорда
йўқлиги
,
қарздорда
зарур
пул
маблағларининг
йўқлиги
бундай
вазиятлар
жумласига
кирмайди
.
Мажбуриятни
қасддан
бузганлик
учун
жавобгарликни
бартараф
қилиш
ёки
чеклаш
тўғрисидаги
аввалдан
келишилган
битим
тузилган
пайтидан
бошлаб
ҳақиқий
ҳисобланмайди
".
Мажбуриятни
бажариб
бўлмаслик
жавобгарликдан
озод
қилишнинг
умумий
шарт
-
шароити
бўлиб
ҳисобланади
.
Ушбу
шарт
-
шароитлар
ҳуқуқ
назариясида
бир
неча
гуруҳларга
бўлинувчи
турли
сабаблардан
келиб
чиқиши
мумкин
.
Улар
жумласига
енгиб
бўлмас
кучлар
ҳам
киради
.
Енгиб
бўлмас
кучни
қуйидагича
таърифлаш
мумкин
:
енгиб
бўлмас
куч
–
юз
беришини
олдиндан
кўра
-
билиш
мумкин
бўлмаган
ташқи
ҳолат
ҳисобланадиган
фавқулодда
ҳодиса
.
Енгиб
бўлмас
куч
ҳисобланувчи
қуйидаги
ҳолатлар
гуруҳларини
кўрсатиш
мумкин
.
Табиий
офатлар
–
анъанага
кўра
жавобгарликдан
озод
қилишнинг
тарихий
жиҳатдан
энг
қадимий
асосларидан
бири
.
Уларнинг
ажратилиши
Рим
ҳуқуқи
билан
боғлиқ
.
Бундай
табиий
офатлар
қаторига
сув
тошқинлари
,
бўронлар
,
яшин
уриши
,
зилзила
,
юқумли
касалликлар
эпидемияси
кабилар
киради
.
Англо
-
америка
ҳуқуқида
бундай
ҳолатларда
"Act of God"
("
Тангрининг
иродаси
")
атамаси
ишлатилади
.
Ҳарбий
ҳаракатлар
(
лотинча
– Vis armata).
Ушбу
ҳолат
ҳам
етарли
даражада
қадимий
ҳуқуқий
анъаналарга
эга
.
Ҳарбий
ҳаракатлар
деганда
,
одатда
эълон
қилинган
ва
эълон
қилинмаган
урушлар
,
фуқаролик
урушлари
ва
инқилоблар
,
исён
ва
қўзғолонлар
тушунилади
.
Англия
ҳуқуқида
бундай
ҳолатларга
нисбатан
"Act of King's Enemies" ("
қирол
душманларининг
ҳаракати
")
атамаси
ишлатилади
.
Иш
ташлашлар
.
Ушбу
ҳодиса
тез
-
тез
юз
бериб
туриши
туфайли
учинчи
ўринда
тавсифланмоқда
.
Шуни
қайд
этиш
лозимки
,
собиқ
социалистик
мамлакатларнинг
қонунчилиги
иш
ташлашни
олдини
олиб
бўлмайдиган
кучлар
жумласига
киритмайди
,
чунки
ушбу
давлатларнинг
ҳуқуқ
тизимлари
иш
ташлаш
бўлиши
мумкин
эмаслигига
асосланган
эди
(
уларда
ушбу
ҳодиса
фақат
капиталистик
давлат
-
ларгагина
хос
деб
ҳисобланган
).
Фуқаролик
ҳуқуқи
субъектлари
учун
иш
ташлашлар
олдиндан
кўриш
мумкин
бўлмаган
ва
олдини
олиб
бўлмайдиган
ҳодисалардан
ҳисобланади
.
Чунки
корхона
раҳба
-
риятидан
иш
ташловчилар
талабларини
тўла
қондирган
ҳолда
иш
ташлашнинг
олдини
олишни
талаб
қилиш
мумкин
эмас
(
ушбу
ҳолда
гап
сиёсий
меҳнат
-
ҳуқуқий
мажбуриятлар
ҳақида
эмас
,
балки
фуқаровий
-
ҳуқуқий
мажбуриятлар
тўғрисида
бормоқда
).
Муайян
иш
ташлаш
қонун
билан
белгиланган
таомил
(
процедура
)
доирасида
(
қонуний
рухсат
этилган
ҳолда
)
ёки
ғайриқонуний
равишда
ўтказилаётганлигининг
ҳеч
бир
аҳамияти
йўқ
.
Аксинча
,
ғайриқонуний
ҳаракат
фуқаролик
ҳуқуқининг
субъектлари
учун
янада
кутилмаган
ҳисобланади
.
Айтиш
керакки
,
стихияли
иш
ташлашлар
фуқаролик
ҳу
-
қуқий
муносабат
иштирокчилари
учун
кўпроқ
хавф
-
хатар
туғдиради
ва
уларнинг
натижасида
кўпроқ
зарарли
оқибатлар
юзага
келади
.
Шунга
кўра
,
ғай
-
риқонуний
иш
ташлашларни
жавобгарликдан
озод
қилишга
асос
бўладиган
олдини
олиб
бўлмас
ҳо
-
дисалар
таркибидан
чиқариш
мантиққа
зид
ҳисобланган
бўлур
эди
.
Ишлаб
чиқариш
корхонасида
юз
берган
авариялар
.
Бундай
ҳодисалар
жавобгарликдан
озод
қилишнинг
асоси
сифатида
фақат
истисно
ҳоллардагина
тан
олинади
.
Фавқулодда
ҳолатлар
ёки
табиий
офатлар
оқибатида
юз
берган
ишлаб
чиқаришдаги
авариялар
жавобгарликдан
озод
қилиш
асоси
деб
топилиши
мумкин
.
Аммо
кичик
авариялар
юз
берганда
,
айниқса
бу
авариялар
эҳтиёт
қисмлар
йўқлиги
,
ускуналар
эскилиги
ва
бошқа
ҳолатлар
туфайли
юз
берган
бўлса
ҳамда
уларни
ишлаб
чиқарувчи
олдиндан
кўра
билиши
мумкин
бўлса
,
у
ҳолда
ҳар
қандай
суд
ёки
арбитраж
бундай
ҳодисаларни
енгиб
бўлмас
куч
ва
жавобгарликдан
озод
қилиш
асоси
сифатида
эътироф
этиши
мумкин
эмас
.
Транспорт
қийинчиликлари
.
Ушбу
турдаги
ҳолатлар
алоҳида
гуруҳни
ташкил
этмаслиги
лозим
,
чунки
улар
ё
табиий
офатлар
,
ё
давлат
органларининг
қарорлари
натижасида
юз
беради
(
йирик
транспорт
фалокатлари
юз
берган
ҳоллар
бундан
мустасно
).
Улар
,
шунингдек
,
олдини
олиб
бўлмайдиган
ҳолат
ҳисобланиши
мумкин
.
Бироқ
бу
масала
одатда
бирмунча
мунозаралидир
.
Чунки
,
масалан
,
олди
-
сотди
шартномаси
бўйича
сотувчи
мол
ташиш
йўналишини
ўзгартириши
орқали
юз
берган
қийинчиликни
четлаб
ўтиш
чораларини
кўриши
лозим
бўлади
.
Шуни
ҳисобга
олиш
керакки
,
сотувчи
транспорт
қийинчилиги
юз
берган
пайтда
(
масалан
,
чегара
ёпилган
вақтда
)
со
-
тишга
мўлжалланган
товарга
эга
эканлигини
(
шу
пайтда
товар
унинг
қўлида
ҳақиқатда
мавжудлигини
)
исботлаб
бериши
керак
бўлади
.
Давлат
органларининг
ҳужжатлари
.
Бу
турдаги
ҳолатлар
жавобгарликдан
озод
қилиш
асослари
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
ҳисобланувчи
ҳолатларга
доир
назарияларда
алоҳида
ўрин
эгаллайди
,
чунки
ушбу
масалада
етарлича
қара
-
ма
-
қарши
қарашлар
мавжуд
.
Мазкур
масала
Франция
доктринасида
ҳар
томонлама
кенг
ишлаб
чиқилган
,
шу
туфайли
халқаро
савдо
муомаласига
нисбатан
олганда
"
Принцип
ҳужжати
" (fait duprince)
деган
француз
атамасидан
фойдаланиш
мумкин
.
Даставвал
ушбу
атама
билан
давлат
органларининг
бир
томонлама
ҳужжатлари
қамраб
олинар
эди
.
Кейинчалик
ушбу
ҳужжатлар
қаторига
миллатлараро
хусусиятга
эга
бўлган
органлар
(
масалан
,
БМТ
)
ҳужжатлари
ҳам
киритилди
.
Мажбуриятларни
бажариш
мумкин
эмаслиги
экспортнинг
тақиқланиши
ёки
давлат
ёхуд
халқаро
ташкилотларнинг
бошқа
қарорлари
(
масалан
,
эмбарго
қўлланилиши
)
туфайли
юз
бериши
мумкин
.
Аммо
турли
давлатларнинг
доимий
фаолият
юритувчи
арби
-
траж
органлари
турлича
қарашлар
ва
ёндашувларга
эгадирлар
.
Шуни
эсда
сақлаш
лозимки
,
олди
олиб
бўлинмайдиган
кучлар
муайян
шартнома
ижросига
таъсир
этадиган
бўлсагина
,
жавобгарликдан
озод
қилиш
асоси
деб
тан
олиниши
мумкин
.
Вазиятнинг
фавқулодда
тарзда
ўзгариши
концепцияси
халқаро
савдо
ҳуқуқида
лотинча
rebus sic
stantibus
атамаси
билан
аталади
.
Ушбу
атама
лотинча
"
шартномалар
бажарилиши
шарт
"
деб
аталувчи
қатъий
қоидани
юмшатишга
қаратилган
.
Шартномаларнинг
бундай
шартларига
нисбатан
ҳам
кўпинча
инглизча
"hardship"
атамаси
қўлланилади
.
Ушбу
қоидаларнинг
татбиқ
этилиши
зарурати
хўжалик
муомаласи
барқарорлигини
айниқса
ижтимоий
-
иқтисодий
ўзгаришлар
юз
бераётган
шароитда
сақлаб
туриш
учун
юзага
келади
,
дегувчи
айрим
муаллифлар
фикрига
қўшилиш
мумкин
.
Мазкур
қоидани
қўллашнинг
асосий
шарти
вазиятнинг
фавқулодда
(
жиддий
равишда
)
ўзгариши
ҳисобланади
.
Вазиятнинг
ўзгариши
у
таъсир
этадиган
предметга
ёки
юз
берган
ўзгариш
хусусиятларига
кўра
таснифланиши
мумкин
.
Баъзи
бир
ҳуқуқий
тизимлар
предмет
асосида
,
бошқалари
эса
ўзгариш
хусуси
-
ятларига
кўра
ажратилади
.
Айтиш
мумкинки
,
бу
ҳолатлар
тарафлардан
бирининг
мажбурияти
бажарилиши
учун
фавқулодда
қийинчиликлар
келтириб
чиқариш
ёки
бу
мажбурият
бажариладиган
бўлса
,
ҳар
икки
томон
учун
катта
зарар
келтиришга
сабаб
бўлиши
ҳамда
ушбу
ҳолатларинг
вужудга
келиш
эҳтимолини
шартнома
тузиш
пайтида
олдиндан
кўриш
мумкин
эмаслиги
бундай
ҳолатларга
ҳавола
қилишнинг
асосий
шарти
бўлиб
ҳисобланади
.
Халқаро
савдо
муомаласи
амалиётида
вазият
фавқулодда
тарзда
ўзгаришининг
қуйидаги
кўринишлари
тез
-
тез
учраб
туради
:
–
шартнома
тузиш
пайтида
мавжуд
бўлган
шарт
-
шароитнинг
барҳам
топиши
(
масалан
,
қарздор
томонда
шартноманинг
бажарилишини
жуда
мураккаблаштирадиган
даражадаги
молиявий
қийинчиликларнинг
юз
берганлиги
);
–
шартнома
имзоланаётган
пайтда
мавжуд
бўлмаган
янги
шарт
-
шароитнинг
юзага
келганлиги
(
масалан
,
ишлаб
чиқариш
технологиясининг
тубдан
янгиланиши
,
янги
бож
тарифларининг
жорий
этилиши
,
давлат
сиёсатида
юз
берган
ўзгаришлар
туфайли
жиддий
чеклашларнинг
жорий
этилиши
ва
ҳ
.
к
.).
Жавобгарликдан
озод
қилишнинг
биринчи
ва
аниқ
шарти
,
энг
аввало
,
енгиб
бўлмас
кучлар
пайдо
бўлиши
фактининг
ўзидир
.
Фақат
шартнома
тузилиб
,
имзоланганидан
кейин
юз
берган
ҳолларгина
мажбурият
учун
жавобгарликдан
озод
қилишнинг
асоси
(
ижронинг
кейинчалик
мумкин
бўлмай
қолиши
деб
аталувчи
ҳодиса
)
сифатида
тан
олиниши
мумкин
.
Юқорида
кўрсатиб
ўтилган
ҳолатлар
асосий
мезонларга
мувофиқ
келгандагина
жавобгарликдан
озод
қилишнинг
асоси
бўла
олади
,
ушбу
асосий
мезон
вазифасини
енгиб
бўлмас
куч
ҳисобланувчи
ҳолат
билан
шартнома
бажарилмасдан
қолганлиги
факти
ўртасида
мавжуд
бўладиган
сабабий
боғланиш
ўтайди
.
Ушбу
алоқадорлик
бевосита
бўлиши
фараз
қилинади
.
Арбитраж
амалиётига
кўра
,
агар
ҳодиса
шартномада
назар
тутилган
муддат
ўтганидан
сўнг
юз
берган
бўлса
,
бунда
сабабий
боғланиш
узилган
ҳисобланади
.
Шуни
унутмаслик
керакки
,
мажбуриятнинг
бажарилишини
кечиктирган
қарздор
ижро
муддати
ўтгандан
кейин
юз
берган
енгиб
бўлмас
ҳолатларга
ҳавола
қилиши
ва
шу
асосда
жавобгарликдан
озод
қилиниши
мумкин
эмас
.
Енгиб
бўлмас
куч
билан
мажбуриятнинг
бажарилмай
қолиши
ўртасида
сабабий
боғлиқлик
мавжудлигини
исботлаш
қарздорнинг
зиммасига
юклатилган
бўлиб
,
у
шартнома
бўйича
ўз
мажбуриятини
бажариш
учун
барча
зарур
чораларни
кўрганлигини
исботловчи
далилларни
,
гарчи
бундай
уринишлар
ижобий
натижа
бермаслиги
олдиндан
маълум
бўлса
-
да
,
тақдим
этиши
лозим
.
Жавобгарликдан
озод
қилишнинг
учинчи
асоси
мажбуриятни
бажариб
бўлмаслигидир
.
Бу
асос
енгиб
бўлмас
кучлар
билан
боғлиқ
бўлган
ҳолатларни
тартибга
солувчи
миллий
қонунчилик
нормаларидан
келиб
чиқмайди
,
аммо
адабиётларда
ва
арбитраж
қарорлари
амалиётида
енгиб
бўлмас
ҳодисалар
мажбуриятни
бажаришга
муайян
тўсқинлик
яратган
бўлса
,
бу
ҳол
жавобгарликдан
озод
қилишга
асос
бўл
-
маслиги
ҳақидаги
қарашлар
қарор
топган
.
Халқаро
савдо
муносабатларидаги
кўпчилик
мажбуриятларга
нисбатан
мажбуриятнинг
бажарилиши
учун
зарур
барча
шароитлар
яратилишига
(
молиявий
маблағлар
мавжудлиги
,
хомашё
,
энергия
,
иш
кучи
,
қайта
ишловчилар
имконияти
,
транспорт
воситалари
ва
бошқалар
)
қарздор
масъулдир
деган
қоида
қўллани
-
лади
.
Ушбу
воситаларнинг
йўқлиги
ёки
уларни
олиб
бўлмаслиги
(
башарти
бу
ҳол
объектив
тўсқинликлар
билан
боғлиқ
бўлмаса
)
жавобгарликдан
озод
этишга
асос
бўладиган
ҳолат
бўлиб
ҳисобланмайди
.
Агар
бажариб
бўлмаслик
қарздорга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатлар
(
воқеа
,
ҳодисалар
)
билан
боғлиқ
бўлса
,
юқорида
санаб
ўтилган
асосларнинг
бирига
тааллуқли
бўлади
.
